Het boeck der psalmen Davids

[p. XVII]

De christen Marnix

De vader van Philips van Marnix, Heer van Sinte Aldegonde, was een telg uit een katholieke familie van kleine adel die afkomstig was uit Savoye. Ook de moeder, Marie de Haméricourt, was traditioneel katholiek. Wanneer de kleine Philips in 1540 te Brusselgeboren werd kwam hij dus terecht in een katholiek milieu.

Zijn opvoeding ging in dezelfde katholieke richting. Van 13 tot 15 jaar studeert hij aan de Universiteit van Leuven, in die tijd het grote bolwerk van anti-Protestants verzet. Zijn verdere studie in Dôle (Franche-Comté) wijst ook niet op enige verandering van gezindheid. Evenmin als zijn (slechts vaag bekende) omzwervingen langs andere Europese Universiteiten.

Circa 1559-1560 is echter de grote beslissing gevallen. Want dan wordt Marnix (samen met zijn onafscheidbare broer Jan van Thoulouse) ingeschreven aan de Calvinistische Universiteit van Genève. Dat was een beslissende stap, een programmaverklaring. Genève werd in die jaren werkelijk de voedingsbodem van het strijdend Nederlands Calvinisme. ‘Zend ons hout en wij zullen pijlen maken voor u’ schreef Calvijn naar de Nederlanden. Het later leven van Marnix, die door een tijdgenoot ‘de schaduw van Calvijn’ werd genoemd, zou bewijzen dat hij gesneden was uit het hout dat scherpe pijlen leverde.

In Leuven had hij waarschijnlijk Wijsbegeerte en Letteren (Artes) gestudeerd en wellicht ook les gevolgd in het door Erasmus opgerichte Drie-Tonghen-College.

[p. XVIII]

In Dôle waren het bijna zeker de Rechten. Systematische theologische studie begon feitelijk pas in Genève. Graag zou men het innerlijk verloop kennen van zijn overgang naar het Calvinisme. Hij zelf schijnt veeleer een langzaam overgangsproces te suggereren: ‘Sedert God me de ogen opende om de weg van mijn heil te kennen, de weg die ik eerlijk en vlijtig gezocht heb, zonder te veroordelen, wat ik niet kende...’

Op die zoektocht heeft hij, naar wat we van hem menen te vernemen, veel negatiefs ontmoet en opgemerkt: grove misbruiken in de Kerk, onwetendheid en wangedrag van geestelijken, bijgelovige ongerijmdheden bij de heiligenverering, belachelijke legenden. Het Calvinisme bracht hem echter meer dan een negatief inzicht. Het heeft hem binnengeleid in de reformatorische leer en in de wereld van de Bijbel.

Vanaf mei 1562 duiken de gebroeders Marnix opnieuw op in de Nederlanden.Philips was toen amper 22 jaar oud. Een jonge, humanistisch en reformatorisch-gevormde man die in een tijd vol beroering en gevaar, vol geheimzinnigheid en camouflage, een verbluffende en veelzijdige religieuze en politieke activiteit zal ontplooien: theoloog en rebel, dichter en krijger, secretaris en diplomaat, gouverneur en burgemeester, bibliofiel en botanicus, polygloot en redenaar.

Aanvankelijk heeft hij zich stil gehouden, ‘verborgen’, zoals hij later zei, ‘onder het kruis van de vervolgingen’. Maar weldra geraakt hij betrokken bij de oppositie tegen de regeringspolitiek. Meer dan 30 jaar lang speelt hij dan een politieke rol die wel onderbroken wordt door periodes van ongenade en ‘binnenlandse emigratie’.

[p. XIX]

Men heeft Marnix dikwijls - en niet altijd ten onrechte - verweten dat hij in zijn bewogen leven blijk heeft gegeven van een zekere wankelmoedigheid.

Het versgedeelte uit het Wilhelmus:

‘Stantvastich is ghebleven
mijn hert in teghenspoet...’

kan in de ogen van sommigen bezwaarlijk als motto gelden voor zijn houding gedurende de gevangenschap na Maaslandsluis (1573-74) of bij de onderhandelingen met Farnese over de capitulatie vanAntwerpen (1585). Een zekere veranderlijkheid (ingegeven door vrees?) was hem inderdaad niet vreemd. Althans, niet in politicis. Het is echter niet onmogelijk dat Marnix, vanuit zijn Calvinistische geloofsovertuiging, soms een vage onzekerheid heeft gekend waar het ging over de legitimiteit van de opstand tegen de Koning van Spanje.

Waar het ging over de ‘saecken van de religie’ zelf, kende hij geen aarzeling. Bij hem was het niet (zoals bij zovelen van zijn tijdgenoten) de politiek die de godsdienst bepaalde, maar wel de godsdienst die de politiek richtte. Want men kan niet ontkennen dat zijn bewering van 1579 werkelijk beantwoordde aan de realiteit van zijn leven: ‘Ik heb altijd mijn Godsdienst gevolgd zonder te bezwijken, noch voor verlokkingen, noch voor beloften zoals men er mij vele en grote gedaan heeft op verscheidene plaatsen, noch voor bedreigingen.’

Begrijpelijk dan dat zijn antagonist te Antwerpen,Farnese, over de berooide en verbannen Marnix schreef: ‘Hoewel hij arm is, beschouw ik hem niet als baatzuchtig.’

[p. XX]

Over zijn peripetieën in de politieke en militaire strijd die hij zo hartstochtelijk en taai heeft gevoerd hoeven we het hier niet te hebben. Zijn rusteloze activiteit om voor het nieuwe geloof een plaats te veroveren onder de Nederlandse zon is voldoende bekend. Samenkomsten, synoden, Statenvergaderingen, toespraken, reizen en diplomatische zendingen, het had alles rechtstreeks of onrechtstreeks te maken met dit ideaal.

Alleen reeds zijn ‘Godsdienstige en kerkelijke Geschriften’ vormen een indrukwekkend corpus. Het blijft verbazend hoe hij met een ongewoon taalvermogen zowel in het Frans als in het Nederlands zijn godsdienstige opvattingen wist te verkondigen.

Marnix ontweek, waar het zijn geloofsovertuiging betrof geen enkel, ook nog zo stekelig onderwerp. Hij schuwde ook niet de gewaagde conclusies die hem ongetwijfeld de 19de eeuwse aureool van ‘tolerantie’ ontnemen. Bijna verbijsterend is de stoutmoedigheid in zijn geschrift: ‘VAN DE BEELDEN Afgheworpen in de Nederlanden’ dat hij in 1566 in het Nederlands schreef en in 1567 uitgebreid in het Frans publiceerde: een onthutsende, op religieuze overtuiging stoelende verdediging van de Beeldenstorm.

De Calvinistische leer was hem vertrouwd in haar geheel. Maar, waar hij sommige problemen minder indringend schijnt te behandelen (zo bv. het kernpunt van de Predestinatie), zijn daar andere kwesties die hem niet loslaten, maar als constanten in zijn schriften weerkeren.

Daar hebben we, b.v. de in een soort ‘spiegelschrift’ geschreven negatieve summa die Marnix' ‘Biëncorf’ is.

[p. XXI]

Die ‘Biëncorf der H. Roomsche Kercke’, met wat we zouden mogen noemen zijn voorbereidende versies en zijn in 't Frans gestelde uitbreiding, is hard en scherp polemisch van aard. Maar toch mag men hier het positief element niet over het hoofd zien. Men heeft terecht gezegd dat er doorheen het weefsel van bittere spot, gepassioneerd geschimp en lasterlijk-karikaturale voorstelling een rode draad loopt die een volledig uiteenzetting betekent van de gereformeerde leer. Welnu, dát werk heeft hem in zijn hele leven vanaf ca. 1566 tot aan zijn dood in 1598 blijvend beziggehouden.

Hetzelfde zou men kunnen zeggen over het probleem van de Eucharistie - het Avondmaal. Dit twistpunt heeft hem altijd sterk beziggehouden, vanaf zijn eerste polemische schriften, over zijn dispuut met de Leuvense theoloogBaius heen tot aan zijn lijvig werk: Traicté du Sacrament de la Saincte Cene du Seigneur (1590).

Met een zelfde hardnekkigheid bijt hij zich vast in zijn strijd tegen de leer van bepaalde ‘Geestdrijvers’. Notities, in zijn jeugd genomen bij de lezing van allerlei Doperse geschriften, verzamelt hij vele jaren later en ze worden het lijvig boek: ‘Ondersoekinge ende grondelijcke wederlegginge der Geestdrijvische leere (1595)’ dat vooral belangrijk is voor Marnix' opvatting over de schriftuurverklaring.

Al deze en nog andere werken zijn ongemeen polemisch gekleurd. Hoe weldoend is het dan de aandacht te kunnen richten op dat wat Marnix het meest heeft beziggehouden, want hem meest aan het hart liggend: het luisteren naar, het leven uit en het verkondigen, vertalen en berijmen van de Bijbel.

[p. XXII]

Christelijk bezielde figuren waren altijd vertrouwd met de Bijbel, vanAugustinus tot Bernardus van Clairvaux, van de Kerkvaders tot de middeleeuwse mystici. De Reformatie bracht hier echter een bijzonder en uniek elan.

Kind van de Reformatie was Marnix beslist intiem vertrouwd met de Bijbel. Hij heeft er uit geleefd en het woord Gods was hem een vertroosting in goede en kwade dagen. Zijn humanistische opleiding, zijn kennis van de klassieke talen, de omgang met zijn Hebreeuwse Bijbel, het droeg er alles toe bij om zijn liefde tot en zijn kennis van de Bijbel te vergroten.

Waar hij aanvankelijk op andere vertalingen teruggaat (onder andere uit de Bijbel der Deux-Aes), dan begint hij zeer vlug, naar eigen kennis en vermogen, zelf te vertalen. De neerslag van dit vertaalwerk vinden wij in zijn Psalmberijming 1580 (hierbij opnieuw uitgegeven), die, vermeerderd met de ‘heyliche schriftuerlicke lofsanghen’, verschijnt in 1591, en weer bijgewerkt door Marnix, in een derde uitgave het licht zal zien (1617).

In de loop van zijn zo jachtig leven werd er bij Marnix vruchteloos op geïnsisteerd een volledige vertaling van de Bijbel te maken. Hij had reeds ‘voor syn particulier’ hele stukken van de Bijbel uit de grondtalen vertaald. In 1595 aanvaardde hij eindelijk een officiële opdracht. Jammer genoeg is die bijbelvertaling een torso gebleven. Verder dan boek Genesis, de Psalmen en enkele brokstukken van de Profeten is Marnix niet geraakt. Want het ‘Repos ailleurs’ van de grote christenPhilips van Marnix, Heere van Sint Aldegonde ging zijn vervulling tegemoet. De christen Marnix? Hier werd niet ge-

[p. XXIII]

poogd een oordeel uit te spreken over de beleving van zijn godsdienstige overtuiging en zijn christelijke ethiek. Zelfs niet over zijn godsdienstig-gekleurde activiteit. We wilden alleen iets belichten van zijn voornaamste strijd: de strijd van de christen man met de pen.

Marnix leefde in een zware eeuw. De Antwerpse Anna Bijns, een eenzame stem uit het ‘andere, het katholieke kamp’, had zelfs als leuze genomen: ‘meer zuurs dan zoets.’ Zij was een tijdgenote van Marnix en ook zij had geleden onder de verdeeldheid van de christenheid.

We mogen aannemen dat Marnix, vooral in zijn laatste levensjaren met vertrouwen het vers zal herhaald hebben dat hij zo goed kende:

‘Nae tsuer sal ick ontfanghen
Van Godt mijn Heer dat soet.’

Door Marnix gedicht? De marge tussen uiterste waarschijnlijkheid en absolute zekerheid werd door Ad den Besten nog merkelijk verkleind, zodat we én woord én ideaal van Marnix menen te herkennen in het laatste deel van het, van zijn ‘Wilhelmus’:

‘Tot Godt wilt u begheven,
Sijn heylsaem woort neemt aen,
als vrome christen leven
tsal hier haest zijn ghedaen.’

Jef Sterck.