Het boeck der psalmen Davids

[p. XXIV]

Marnix als dichter

Dat de politicus Philips Marnix van Sint-Aldegonde ook een begaafd schrijver en dichter is geweest, dreigde steeds meer in het vergeetboek te raken, naarmate de geleerden steeds stelliger meenden te weten, dat niet hij de dichter van het Nederlandse volkslied was.

Daarmee werd hem - naar mijn mening volstrekt ten onrechte - een gedicht van grote poëtische kwaliteiten ontzegd, een gedicht zelfs dat in onze zestiende-eeuwse literatuur op een eenzame hoogte staat. Daar komt nog bij, dat vrijwel niemand zich tot nu toe heeft afgevraagd, welke betekenis Marnix, ook afgezien van hetWilhelmus, voor de Nederlandse poëzie zou kunnen hebben gehad. Ik wil in het hiernavolgende een poging doen om in korte trekken die betekenis te schetsen.

Het is goed te bedenken, dat de richting-wijzende veranderingen in de Nederlandse poëzie van de 16-de eeuw zich in de Zuidelijke Nederlanden hebben afgespeeld. Ik doel op de beginnende renaissance, waarvoor onze literatuurwetenschap tot nu toe merkwaardig weinig belangstelling heeft getoond. Immers, wel kan men de Antwerpse jonker Jan van der Noot de belangrijkste van de Nederlandse renaissancisten noemen, maar hoe komt het toch, dat zo weinig aandacht is besteed aan de grote formele verschillen die er in diens gedichten van vóór ca. 1580 en van daarna zijn aan te wijzen? Het is waar, inhoudelijk is Van der Noot van het begin af aan een dichter geweest, die zich door de poëtische idealen en thematische voorkeuren van de Franse ‘Pléïade’, door Du Bellay en Ronsard, heeft laten inspireren. En ook wat de bouw van zijn verzen - meest sonnetten - betreft heeft hij zich geheel op de grote Franse voorbeelden van zijn tijd georiënteerd.

[p. XXV]

Dit had echter tot gevolg, dat in het werk uit de eerste periode van zijn dichterschap geen enkel bij ons Nederlandse taaleigen passend metrisch principe valt te onderkennen. Kort gezegd: zijn jamben zijn volgens ónze maatstaven geen echte jamben, zijn trocheeën geen echte trocheeën; het aantal lettergrepen per versregel ‘klopt’ wel, maar van een regelmatige afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen, het zogenaamde alterneren, is geen sprake. Toegegeven, daarvan gaat voor ons nu een zekere charme uit, maar we dienen daarbij wel te beseffen, dat Van der Noot zelf dit later als een poëtisch tekort heeft beoordeeld, - na 1580 schreef hij zijn verzen anders. En waardoor kwam dat?

Ik meen in mijn boek Wilhelmus van Nassouwe. Het gedicht en zijn dichterte hebben aangetoond, dat het Marnix is geweest die voor het eerst de interne structurering van de versregel heeft toegepast welke wij voor de metrisch-gebouwde poëzie nog altijd als normatief erkennen - en die in zijn latere jaren ook door Jan van der Noot is aanvaard. Dat had te maken met een ontdekking die ten nauwste verband houdt met Marnix' psalmberijming.

Over deze dingen denkend en sprekend, moet worden bedacht, dat ook het in 1562 compleet in druk verschenen Franse oftewel Geneefse rijmpsalter formeel van renaissancistische snit is. Naast Théodore de Bèze had de beroemdeClément Marot er een belangrijk aandeel in gehad. Petrus Dathenus, die in 1566 zijn Nederlandse vertaling van het Geneefse psalter publiceerde, volgde Marot en De Bèze getrouwelijk in hun versificatie, die voornamelijk, zo niet geheel, op telling van lettergrepen leek te berusten.Marnix evenwel, de tweetalig opgevoede, zag scherper en hij was het ook die vaststelde, dat wat hem in het frans behaagde, in het nederlands hem als een kakofonie in de oren klonk. Die con-

[p. XXVI]

statering leidde hem tot het inzicht, dat het Nederlandse (en in het algemeen het germaanse) vers een krachtiger structurering dan die van de caesuur en het rijm behoeft om niet in vormeloosheid te blijven steken. Dit inzicht is het dat aan zijn hier heruitgegeven psalmberijming van 1580 ten grondslag ligt, zoals hij het al eerder gepraktiseerd had in enkele, in zijn Biëncorf van 1569 verscholen verzen, alsmede in zijn nederlandstalige sonnetten, waarvan er helaas maar enkele bewaard zijn gebleven. Deze manier van versificeren was in Marnix' tijd iets geheel nieuws. Niet voor niets hebben de tijdgenoten van de ‘mensura Aldegondi’ of de ‘mensura Aldegondina’ - de maat van Aldegonde - gesproken! Met andere woorden: Marnix van Sint-Aldegonde is de initiator geweest van de Nederlandse (en in wezen ook van de Duitse) alternerende verscultuur.

Het kan er niet om gaan, Datheens psalmberijming te verguizen ten gunste van Marnix' psalter. Zijn verzen zijn, ondanks hun door ons sterk gevoelde mankementen, vaak doorgloeid van een hartstocht die niet alleen op zijn vurige overtuiging berust, maar die ook echte poëtische aandrift verraadt. Op grond van deze mankementen Datheens psalmberijming als ‘haastwerk’ of ‘broddelwerk’ te kwalificeren, zoals nogal eens is gebeurd, gaat eigenlijk niet aan, - hij wíst eenvoudig niet beter. En wie wist, afgezien van Marnix, omstreeks 1570 wél beter? In ieder geval hebben de gereformeerde vaderen overduidelijk aan hém de voorkeur gegeven boven Marnix, en dat heeft nog eeuwenlang geduurd.

Datheens feilen stoorden de tijdgenoten niet en het zou best eens kunnen zijn, dat zelfs degenen die wel degelijk oor hadden of langzamerhand oor kregen voor de kwaliteiten van Marnix' berijming, deze te glad, te gecultiveerd hebben bevonden, - te ‘aesthetisch’ zou-

[p. XXVII]

den we hedentendage zeggen - om geestelijk te beantwoorden aan de harde strijdsituatie waarin het oude Nederlandse gereformeerdendom zich bevond. Bovendien waren in 1580, toen Marnix'Boeck der Psalmen Davids het licht zag, de ‘salmen Datheens’ als echte geuzeliederen in de bedreigde gemeenten al zozeer ingezongen, dat om zo te zeggen niemand ze meer wilde missen.

Hoe dan ook, het is Marnix' tragiek geweest, dat zijn in alle opzichten betere berijming geen ingang heeft gevonden in de kerk waarvoor hij haar had gemaakt en die hij liefhad, ook niet in de sterk herziene, welhaast herschreven versie die hij in 1591 publiceerde. Maar het behoort tot zijn grootheid, dat hij zich daarover nimmer in klagende, laat staan aanklagende bewoordingen heeft uitgelaten.

Het was in de 16de eeuw nog niet gebruikelijk, dat dichters hun poëzie in gebundelde vorm aan een geïnteresseerd publiek ter lezing aanboden. Van der Nootin het Zuiden en Coornhert in het Noorden waren in dit opzicht uitzonderingen. Gedichten functioneerden geheel binnen het toenmalige ‘literair circuit’, dat nog zeer lang grotendeels door de plaatselijke rederijkerskamers werd bepaald en - voor onze kennis van Marnix als dichter van groot belang! - via de ‘vriendenboeken’, waarin de poëten hun gedichten uitwisselden. Zo is het te verklaren, dat ons van Marnix' poëzie waarschijnlijk aanzienlijk veel minder heeft bereikt dan hij heeft geschreven. Toch zouden we zeer wel in staat zijn, een verzameling poëzie van zijn hand te doen verschijnen die zijn dichterlijke kwaliteiten helder in het licht stelde. Van zo'n bundel zou een keuze uit de psalmen en uit de in 1591 daaraan toegevoegde ‘schriftuurlijke lofzangen’ een gewichtig deel moeten uitmaken. En zeker zouden ook de op rijm gestelde, sterk allegoriserende

[p. XXVIII]

‘voorreden’ tot deze beide verzamelingen erin moeten worden opgenomen.

Vooral die van de psalmen is interessant, ofschoon eerder om theologisch-ideologische dan om strikt poëtische redenen. Poëtisch gesproken strookt ze namelijk bepaald niet met onze huidige opvattingen van poëzie. Het is een tot de Staten van Holland en Zeeland gerichte redevoering op rijm, knap gecomponeerd zonder twijfel en niet zonder enkele ook in poëtisch opzicht geslaagde passages. Marnix ontwikkelt hier breeduit zijn visie op de Nederlandse vrijheidsstrijd als het tegenbeeld van de verhoudingen in het bijbelse Israël, met name die ten tijde van het geding tussen Saulenerzijds en David - de koning, de dichter van de psalmen! - anderzijds. Van hier uit valt er een verrassend licht op het Wilhelmus, waar het in de zo centrale middelste strofe namelijk eveneens om Saul en David gaat: ‘Als David moeste vluchten, voor Saul den Tyran...’ Maar ik bedoel vooral dit: het is niet zonder zin, dat in het Wilhelmus Prins Willem van Oranje zelf, de nieuwe Nederlandse David, als de dichter van het lied wordt voorgesteld. Het gedicht is immers van het begin tot het eind in de ik-vorm gesteld: ‘Wilhelmus van Nassouwe, ben ick van Duytschen bloet’.

Maar ook een vergelijking tussen de beide versies die er van deze voorrede tot de psalmen bestaan - die van 1580 en die in de tweede uitgave van 1591 - is bijzonder de moeite waard. Tussen 1580 en 1591 is er in de Nederlanden immers zéér veel gebeurd: de ‘afzwering’ van Philips II in 1581, de aanslag op Prins Willem van het jaar daarop, de moord op de Prins van 1584, de bewindsovername van Maurits, het ‘bondgenootschap’ met de koningin van Engeland, de ondergang van Spanjes machtige Armada in 1588... Dit alles weerspiegelt zich in 1591 in de zeer uitgebreide nieuwe lezing van de voorrede tot de psalmen. Alleen mist men er iedere

[p. XXIX]

toespeling op de val van Antwerpen. Daaraan hadMarnix waarschijnlijk té pijnlijke herinneringen.

Was er in de voorrede tot de psalmen al in 1580 een onmiskenbare inhoudelijke verwantschap met het tien jaar eerder ontstane Wilhelmus te bespeuren, in de versie-1591 lijkt het wel, alsof Marnix er alles aan gelegen was om, ofschoon zonder het in ronde woorden uit te spreken - de fictie van het Wilhelmus als het ‘liedeken van den Prins’ moest immers worden gehandhaafd - uit te komen voor zijn auteurschap van dit lied. Niet alleen qua thematiek zijn de overeenkomsten hier scherper gemarkeerd dan in 1580, maar ook in woordkeus en beeldspraak. Men vergelijke de hiernavolgende regels over de Prins met de achtste, negende en veertiende strofe van het Nederlandse volkslied:

Maer Gods handt stont hem by in sijne heylg' aenslagen,
End keerde van hem af des vyants schalcke lagen.
Tot dat hy op het lest (om in des Hemels throon
Van alle sorg bevrijt, 't ontfangen d'eewge kroon)
Van eens verraders handt verraderlick geschoten,
Voor sijne schaepkens heeft zijn edel bloet vergoten.

Misschien sterker nog komen de door mij aan Marnix toegeschreven bedoelingen tot uitdrukking in een ander fragment, waarin de dichter zich tot de jonge Prins Maurits wendt. Ik cursiveer de analogieën - woordelijk of naar de directe zin - met het Wilhelmus:

End du O Edel spruyt, van 'tEdel NASSAUS bloet,
Treed vrij standvastich voort, end laet in dijn gemoet
Dees aengesteken vonck van Godes Geest opbranden,
Tot voordring' sijner eer, tot welvaert deser Landen:
Stae voor des Heeren Kerck, end als een dapper Helt
Zij dapper in de weer end stoot 's tirans gewelt:
Bou op met Salomon des Heeren Christi Tempel,
End sticht de Christenheyt met een goet vroom exempel,
Met David neem Gods erm alleen tot dijner bate,
End sorge niet dat God dy ymmermeer verlate.

[p. XXX]

Waarmee ik maar zeggen wil, dat in de bundeling van Marnix' poëtische werk, die wij bezig zijn te overwegen, voor het Wilhelmus een ereplaats behoort te worden ingeruimd. De aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid datMarnix inderdaad de dichter ervan is geweest zou in zo'n bundel trouwens krachtig kunnen worden gedemonstreerd door in de keuze vooral ook die psalmen op te nemen, waarin de idiomatische overeenkomsten met het Wilhelmus het duidelijkst aanwezig zijn.

En verder? - Toegegeven, verder bezitten wij niet veel poëzie vanMarnix. Dat is spijtig, maar wie weet wat er ooit nog eens uit wie weet wat voor archieven te voorschijn zal komen. Bepaald erg vind ik het overigens niet, - we hebben immers naar mijn voorstelling al een vrij omvangrijke bundel poëzie bij elkaar! Hoe het zij, dankbaar zullen we ook de beide enige sonnetten die we van Marnix kennen in het boek opnemen. Ze zijn bewaard gebleven via het liber amicorum van een zekere Joannes Rotarius, een Gentse rederijker, hoewel ze niet voor hém geschreven zijn. Rotarius heeft ze vermoedelijk overgenomen uit het vriendenboek van zijn stadgenoot, de schilder-dichter Lucas de Heere, aan wie Marnix in januari 1576 beide sonnetten had opgedragen ten besluite van zijn bezoek aan Londen, waar De Heere toen als balling vertoefde. Ook deze De Heere was een dichter van renaissancistische sonnetten, ook hij had psalmen berijmd, maar zowel het een als het ander in de ouderwetse trant van de vroege Van der Noot enerzijds en van Datheen anderzijds. Marnix had bij zijn vriend De Heere als gastgeschenk niet alleen een zilveren beker, maar ook een viertal proeven van zijn eigen, nog onvoltooide psalmberijming achtergelaten en op beide vriendengaven zinspeelt hij in het tweede van deze beide gedichten:

[p. XXXI]

 

God houdt in syner handt den beker der gerichten

 

Daer uut hy bitt'r oft soet eenn'yegelycken schenkt

 

Na dat syn wysheyt groot verordent end gehengt,

 

Maer gheensins by gheval, also de dwase dichten.

 

Nu moet syn kerck' altyts (want hys' int cruys wil stichten)

 

Drincken den eersten dronck met bitterheyt vermengt,

 

Maer tgoddeloose volck dwelck vry te wesen denckt,

 

Den droessem drincken uut, end soo den bodem lichten.

 

Wat willen wij dan doen, Lucas, in tegenspoet,

 

Sullen wy truerich syn, end geven op den moet?

 

Neen, neen: maer wel getroost den beker met den dranck

 

Nemen van Godes handt gewillich end in danck

 

End met dees Psalmen soet syn bitterheyt vermenghen,

 

Die ick u t'zamen wil met desen beker brengen.

Ik vind dit een zeer mooi gedicht, zowel formeel - zwierige, alternerende alexandrijnen met markante caesuren na elke derde versvoet - als inhoudelijk, een gedicht waarin bovendien overtuigend wordt uitgesproken, wat de voortdurende occupatie met de psalmen niet alleen voor Marnix, De Heere,Datheen en zo vele anderen in dat bitter tijdsgewricht van de Nederlandse geschiedenis heeft betekend. De Engelse germanist Leonard Forster, de enige die vóór mij wetenschappelijke aandacht aan de beginfase van de Nederlandse renaissance-poëzie heeft gewijd, tekende bij dit gedicht het volgende aan: ‘Als we evenveel sonnetten van Marnix hadden als van Van der Noot, wat zou onze relatieve waardering dán zijn?’ Ik ken het antwoord op die vraag ook niet. Maar ik neig er sterk toe, de suggestie die erin besloten ligt te onderschrijven:Philips Marnix van Sint-Aldegonde is een belangrijk dichter geweest.

Ad den Besten.