De omgekeerde wereld

[p. 136]

Hoofdstuk XXVII Hoe loopt het af?

De spanning is nu zo gestegen dat ze met hun schoenen aan gaan slapen.

Akteurs onder elkaar:

- ‘Wat? Speel jij al?’

- ‘Welnee, ik loop maar wat. Hoezo?’

- ‘Je doet zo onnatuurlijk!’

Het verhaal dat een mens aan zichzelf vertelt demonstreert nu juist dat hij zich niet vrij beweegt in de wereld van mensen en dingen, maar dat hij geschoven wordt als een meubelstuk. Op den duur is dat verhaal ondraaglijk.

Bewustzijnsvernauwing. De stilte en de hitte vloeiden samen in de smalle koker van de holle weg. ‘Eén schot,’ zei de jongen, ‘en misschien zou je de geschiedenis kunnen veranderen...’

Het gevoelsleven kan alleen nog tot z'n recht komen door overspannen gedrag: iemand die elk moment in tranen uitbarst kan niet meer werken, wordt ziek gemeld. Pas dan is er aandacht voor wat hij voelt (pijn, druk, kramp, etc.) en wat hij niet meer voelt (zijn vrouw, zijn lijf, zijn dromen).

Oude bankier: ‘Ach, het leven is slechts akkumulatie.’ Hij geeuwt achter zijn hand.

Bij bevolkingsonderzoeken blijkt telkens weer dat verreweg het grootste deel van de mensen aan een of andere kwaal lijdt of ernstige klachten heeft. Als we ons realiseren dat welbeschouwd vrijwel iedereen ziekteverschijnselen vertoont, dan moet de konklusie zijn dat ziekte in feite maar zelden tot ziekteverzuim leidt. De eerste vraag

[p. 137]

die zich opdringt, is dan ook: Hoe komt het dat mensen zich zo vaak níet ziek melden?

De 33-jarige R. heeft vrijdagmorgen zijn één jaar jongere echtgenote tijdens een ruzie in hun woning door vuistslagen op het hoofd om het leven gebracht. De politie vond het slachtoffer, moeder van twee kinderen, dood op bed. De man zat overspannen in de woonkamer. Hij is ingesloten.

Het zwart-wit procedee wordt gebruikt als in de tijd van de stomme film, met lange witte overvloeiers tussen de fragmenten. Er zijn hele scènes die zonder geluid blijven, waardoor de suggestie van grote afstand tussen ons en de figuren des te sterker overkomt.

Op momenten van verwarring valt het gevoel in komponenten uiteen zoals een dodelijk getroffen rijk in staten uit elkaar valt. Hun onderlinge relaties schijnen plotseling niet meer te bestaan. En opeens wordt duidelijk hoezeer het geheel van verschillende delen aan elkaar hangt. Alleen de betekenis die de onderdelen voor zichzelf hebben blijft over.

Op momenten van paniek, in perioden van desoriëntatie, springen de delen als losse en sterk vergrote details naar voren. (Zoals bij het zien van de dode vriend: zijn samengetrokken lippen, zijn scherpe neus, zijn gele schedelhoofd, zijn kaakje vel over been, zijn verfrommelde vingers - het beeld splitst zich op, het geheel is hoogstens één scherpe vlaag, moeilijk te verdragen angst-flits: hij is er niet meer, dit is een lijk/) Op momenten van schrik, in perioden van desoriëntatie, kan ik plotseling in belangrijke zaken geen enkele zin meer zien, ervaar ik de intiemste vrienden opeens als vreemden.

mensen die om onduidelijke redenen een kamer maar niet kunnen verlaten -

mensen die maar niet aan eten kunnen toekomen en eindeloos in gedachten (met afwezige gezichten) tussen de gedekte tafel en de kast heen en weer schuiven -

De regisseur met een vies gezicht: ‘Géén psychologie. Als ik merk dat een van de personages daar last van krijgt laat ik hem doodgaan.’

[p. 138]

Zondagmiddag om 3 uur vindt men haar levenloos en koud op bed, ze ligt met haar gezicht naar het raam.

Op de tafel een vel papier met haar tekst. Slechts het uitblijven van een antwoord doet de geschiedenis stilstaan.

Op de nog steeds ingeschakelde tv de beelden van een plechtigheid: strakke militairen op een rij, een vrouw met een hoed op loopt langzaam naar een gigantiese grafzerk en legt een krans neer. Op de achtergrond veel slappe vlaggen: het is windstil.

Maar we merken ook op dat er een minder onschuldige kant aan de zaak zit. Ook de taal verzelfstandigt zich. Wanneer woorden hun macht hebben verloren om dingen aan te duiden, worden ze teruggebracht tot de rang van het regelmatige hoornsein in een telefoon even vóór het gesprek begint: zinloos geluid waar iedereen toch naar luistert. We zweven op de grens tussen normaal en patologies. Een voortschrijdend proces waarin klanken, woorden en beelden zich verregaand verzelfstandigen, een eigen leven gaan leiden, is kenmerkend voor patologiese processen.

Hebben we alles? Even rekapituleren:

het flauwe glimlachje in zijn linker mondhoek,

haar dunne lippen,

zijn scheve ogen,

haar hoofd dat er tijdens het zoenen lijkt af te wiebelen,

zijn vingers die langs haar rug glijden,

haar rustige ademhaling (alsof ze met een onderzoek bezig is),

dit alles tegen de achtergrond van een marmeren schoorsteenmantel met een rij schoonheidspotjes, flesjes, spiegeltjes, wattendozen, stiften.

Keep smiling. Een voortschrijdend proces waarin gebaren een eigen leven gaan leiden. Waarin gebaren en uitdrukkingen als losse onderdelen worden verkocht.

(Een winkelmeisje moet altijd opgewekt kijken en de klanten toelachen. Een verkoopster met een ontevreden gezicht of een slecht humeur is geen aanbeveling voor de zaak.)

De mode/reklame schrijft hem het kapsel, de kleding, de kleur van haar

[p. 139]

en huid voor, en de bewegingen die horen bij roken, dansen, drinken, ‘naar bed gaan’, de bewegingen die nodig zijn om zijn persoonlijkheidswaarde op koers-hoogte te houden. Al deze accessoires, waartoe de individuele eigenschappen degraderen en omwille waarvan een objekt het beminnen waard is, kunnen van vandaag op morgen van vorm veranderen of in het tegendeel omslaan. Het hier besproken type is dus niet echt pervers (al lakt hij zijn nagels terwijl hij bedwatert), hij is alleen maar een zeer veranderlijk fetisjist. Trendgevoelig als het blad aan een boom (Zie verder: Geeuwhonger, blz. 969).

Hoewel hij haar brutaal van boven tot onder bekeek, haar magere benen, haar hoekige heupen, en een paar tellen lang naar haar kleine borsten staarde, verstrakten of verslapten haar samengeknepen lippen niet. ‘Nou, luister 's goed,’ zei hij en ging recht overeind op de bank zitten. ‘Ik doe gewoon wat er van me verwacht wordt.’

De korte verleidingsscène is opgezet voor de voorbijganger, voor de man die niet erg geduldig is, niet koppig, niet nieuwsgierig. Het is de man die niet zoekt en toch moet vinden; die niet weet wat hij wil en toch zou willen kiezen; die weinig tijd heeft en toch middelen zoekt om die tijd te verdrijven. Hij verlangt van de vrijheid dat ze hem bij toeval tegemoet komt, zonder dat hij haar moet zoeken. Onderweg naar de forensentrein, de verjaardagsborrel, de konferentie mag zij avances maken, niet met de dringende woorden uit de mond van een mens, en zeker niet met de roepstem die om antwoord vraagt, maar als signaal, als prikkel, die men (hij) van de hand kan wijzen of niet, al naar de stemming is; en nog een ding: ze mag niet veel kosten.