De omgekeerde wereld

[p. 76]

Hoofdstuk XIV Tussen haakjes / Een rookgat

Waarschuwing vooraf.

Voor het schrijven van deze tekst beschikken wij maar over weinig tijd. Om die reden hebben we verschillende eerder verschenen publikaties gekombineerd en tot een nieuw geheel omgewerkt - in plaats van diep in te zijn gegaan op de talrijke afzonderlijke kwesties. Toch hebben we deze problemen vanaf het begin van ons onderzoek nooit uit het oog verloren; ze komen echter slechts indirekt ter sprake.

Zo suggestief is het ‘objektieve’ karakter van deze dunne droge werkwijze: het schilderen is vlak en bros. De aangebrachte verf wordt met een scheermesje bijna weer volledig afgekrabd, zodat het in de meer dichtgeschilderde en heldere partijen alleen nog poreus en in puntjes op de doorzichtige weefselstruktuur van het linnen blijft staan. Het veelgebruikte roodbruin doet aan lichtdrukken denken. Daarmee suggereert hij nog eens het dokumentaire karakter van de beschrijving. Zoals de techniek om enkele veelbetekenende fragmenten uit de werkelijkheid te kombineren leidt tot een verhoogde mate van nuchtere en berekende organisatie in het beeldvlak.

Zij staan er niet langer op in ‘hun eigen woorden’ te spreken, maar zij kunnen gezien (gehoord) worden als de poppen van buiksprekers door wiens tussenkomst ‘Niederschriften’ (Freud) ontstaan waarvan men niet langer kan zeggen dat de betekenis direkt samenvalt met de bedoelingen van de auteur, of een regelrechte voorstelling van de wereld is,

maar waarvan het ‘betoog’ begrepen moet worden door de ontcijfering van beelden uit het onbewuste.

Het naast elkaar plaatsen van citaten/tekstbrokken leidt niet tot schifting van betekenissen (en tot toch weer een nieuw verhaal) maar tot konfrontatie.

[p. 77]

Niet via één droom maar via vele dromen komt de waarheid aan het licht.

Een bal die incestueus heen en weer wordt gespeeld tussen maker en publiek, terwijl beide partijen een afgeronde overtuiging voorwenden.

De motie van S. wordt bij zitten en opstaan verworpen.

De enige beweging waartoe hij in staat lijkt is de kreeftegang.

‘Ik geloof dat het betoog van een auteur altijd hetzelfde is. Maar het is erg inspirerend om met elke tekst de vorige tegen te spreken.’

‘Zíj houden van boeken die vol staan met dingen die zij al weten, meeslepend en zonder tegenstrijdigheden uiteengezet...’

‘De standpunten moeten worden uitgewerkt door ze te veroveren op de tegenstander - ook op de tegenstander in onszelf.’

Tese. Antitese. Protese.

De held is een typies marginale figuur, een zwerver, vaak een wees, in ieder geval zonder familiebanden, heen en weer geslingerd door de wendingen en wentelingen van het lot.

Hij zat een beetje ineengedoken aan tafel, in z'n badjas. Hij had geprobeerd zich de droom te herinneren die hij had gehad juist vóór het wakker-worden. Een onaangename droom.

Een jonge vrouw met loshangend haar staat bij een bomkrater te schreeuwen. Geluidloos. Onder haar armen beginnen zich grote donkere vochtplekken af te tekenen.

Intussen is het een godverlaten zondagmiddag in een provincie-stad: schimmelige stilte bij de pompstations, de kantoorgebouwen, in de bars en automatieken, op de balkons.

Palimpsest. Een perkamentrol die na afkrabbing van de oorspronkelijke tekst, opnieuw (door anderen) beschreven wordt.

[p. 78]

Daarna liet hij het bad vol lopen en strekte zich zuchtend uit in het warme water. Hij lag stil en ontspannen. Luisterde. Met gesloten ogen probeerde hij zich de droom te herinneren, maar ook nu bleven de beelden ergens steken.

Het trage maar ononderbroken verstrijken van de tijd, een beweging die ongrijpbaar en onzichtbaar is, die langzaam maar zeker alles uitholt of wegspoelt of vreemde nieuwe dingen aanvoert zonder dat iemand 't merkt (tenminste niet op het moment zelf).

In twee stromen loopt het riviertje door de stad, maar is daar bijna niet terug te vinden, zo zit het onder straten, pleinen en huizen opgesloten in het beton. Vrienden van ons hebben een kamer waar je het stromen van het water onder de vloer duidelijk kunt horen. Op enkele plaatsen in de stad is een gracht of vijver gemaakt van het vrijgekomen water, met zelfs wat vogels en eilandjes.

Het belangrijkste voordeel van deze beschrijvingswijze is dat de auteur geen kant en klare resultaten oplepelt, waarvan men niet weet hoe hij ze verkregen heeft, maar dat hij gelegenheid geeft het hele onderzoeksproces mee te maken. Weliswaar wordt het onderzoek niet letterlijk herhaald, met alle details, vergissingen en omwegen, die meer dan 25 jaar hebben gekost, maar de wezenlijke knooppunten worden aangegeven. Bij de definitieve korrektie van de feiten vóór de druk van het boek heeft de schrijver weer de talloze stegen en zijpaden nagelopen om tenslotte de hoofdlijn vast te leggen. Dit onderzoek verloopt niet systematies; het maakt een gekompliceerde beweging die moeilijk te overzien is. Het gaat vooruit doordat het terugkeert tot zichzelf, waarbij vaak doodlopende wegen worden ingeslagen.

Dan blijkt die godverlaten wereld plotseling een wereld zonder substantie te zijn, een irrationeel mengsel, ondoordringbaar maar tegelijk ook poreus. Wat vroeger het stevigst scheen valt nu als verdroogd leem uit elkaar - en de lege doorzichtigheid waarachter eens droomlandschappen te zien waren wordt nu een glazen wand waarachter men vergeefs en niet begrijpend zwoegt als een hommel achter een vensterruit, zonder er doorheen te kunnen komen, zonder zelfs tot

[p. 79]

zich door te laten dringen dat men hier niet verder komt.

Het denken in begrippen begint pas daar waar het bewustzijn ophoudt de dingen weer te geven zoals men ze spontaan waarneemt; ophoudt de voorstellingen van die dingen alleen maar te herhalen. Het begrijpen begint waar het bewustzijn zich inspant gericht en krities de dingen zelf evenzeer te onderzoeken als de voorstellingen die men van die dingen heeft. Een verschijnsel begrijpen, d.i. duidelijk maken wat de plaats en de betekenis ervan is binnen het geheel, het systeem van wederzijds op elkaar inwerkende verschijnselen, waarin dat éne fenomeen zich zó ontwikkelt - met een noodzaak die door een kombinatie van omstandigheden aan het oog wordt onttrokken. (Waarom?

Het piekeren vindt plaats op het punt precies boven de neus, waar neus en wenkbrauwen elkaar treffen: dwarsliggende lijnen, haakse rimpels, en de scherpe plooien die zich links en rechts over het voorhoofd voortzetten: de barsten in een gezicht, een ster in de spiegel.

Ze keek hem even oplettend aan en toen zag ze het:	hij had een dikke kop gekregen.
Ze keek hem even oplettend aan en toen zag ze het:	hij droeg een duurdere bril.
Ze keek hem even oplettend aan en toen zag ze het:	hij had z'n snor laten staan.
Ze keek hem even oplettend aan en toen zag ze het:	z'n linker mondhoek was uitgezakt, hing er hulpeloos bij.
Ze keek hem even oplettend aan en toen zag ze het:	hij had z'n aantrekkelijkheid voor haar verloren.

Een geval dat bijvoorbeeld typies voor het systeem is, is dat van de warenverhoudingen tussen de mensen. We zullen daarvan uitgaan als van een bijzonder onmiddellijk geval aan de hand waarvan de alge-

[p. 80]

mene omtrekken van het geheel, van het konkrete systeem, opgehelderd kunnen worden. We zullen ons alleen dan op andere gebieden begeven als we daar stuiten op materiaal dat voor zichzelf spreekt.

Het materiaal dat op deze wijze bijeen kan worden gebracht is van een verwarrende veelvoud: vorm en toon, karakter en gewicht wisselen per fragment. De zeer uiteenlopende fragmenten verwijzen echter slechts naar de scheuren die door het materiaal zelf lopen. Juist aan de voegen in het beeld moet men blijven vasthouden.

Hierin pleit hij voor doorwerking van de onzuiverheid der dingen in de poëzie, dus ook de morsvlekken bij het eten, de bezigheden waarvoor je je schaamt, de kreukels, de dromen, inbeeldingen, liefde- en haatuitvallen, schokken, trillingen, rillingen en twijfels, ontkenningen, beweringen, ontkenningen, beweringen - de uitwerpselen, de geheimen van tastzin, reukvermogen, smaak, geilheid, het zweet, het geruis - zonder iets bewust te verzwijgen. ‘Wie de slechte smaak ontkent, de scherven verbergt, de bloedvlekken snel bedekt, verkilt tot ijs.’ (Een grafstem.)

Wat wij toen zagen is mij altijd bijgebleven.