De omgekeerde wereld

(1975)–Lidy van Marissing– rechtenstatus

Hoofdstuk X Hersenspoeling

In het bijzijn van de verzamelde, roerloos toekijkende familie en zijn zwijgende kollega's buigt de dokter zich over het geval en stelt de diagnose.

Alles wat de mensen in beweging brengt moet door hun hoofd gaan, maar welke vormen de denkbeelden in een hoofd aannemen hangt sterk af van de omstandigheden. Zelfs het eten en drinken, waarmee men begint als gevolg van door de hersenen waargenomen honger en dorst, en waarmee men stopt als gevolg van door de hersenen waargenomen verzadiging.

De voorstellingen die de mensen van de konflikten van hun tijd hebben vormen een wezenlijk bestanddeel van de omwenteling zelf.

Het was half zeven, de tijd die ze hadden vastgesteld voor de bijeenkomst, en iedereen keek rond en wachtte tot een van de anderen iets zou zeggen. Tenslotte stond een lange kerel op, met een slepende stem verbrak hij de stilte.

brengt de vervreemding van de arbeid met zich mee dat de mens ook van de mens vervreemdt. Het maatschappelijk leven wordt louter een middel tot zelfbehoud, een middel om aan de kost te komen. Voor het overige beeldt men zich in alleen te kunnen leven.

De doktrine van het individualisme. Alsof de maatschappij een optelsom van individuen is, die ieder tot ‘zelfverantwoordelijkheid’ en ‘zelfbepaling’ dienen te worden opgevoed. Alsof de maatschappij een soort kaartenbak zou zijn.

De maatschappij bestaat niet alleen uit afzonderlijke mensen, maar ook en vooral uit verzamelingen, bijvoorbeeld grote groepen die in hun leven en denken bepaald worden door de op hen inwerkende

maar voor hun verlangens ontoegankelijke produktieverhoudingen. Sterker nog: de produktieverhoudingen - de maatschappelijke situaties - beïnvloeden en veranderen het individuele driftleven op beslissende punten.

Verkiezingen, akties van scherpschutters, voetbalwedstrijden, e.d. gelden als openbaar; het werk in een bedrijf, de opvoeding van kinderen, kontaktstoornissen, e.d. gelden als privee. De samenhang tussen al deze maatschappelijke ervaringen wordt geblokkeerd door de achterhaalde scheiding tussen openbaar en privee, tussen publiek en partikulier, tussen politiek en produktie, tussen de verkeerstaal en het werkelijk maatschappelijk vermogen (onvermogen) zich te uiten, tussen onderwijs/wetenschap/kunst en de ervaringen van de werkende massa's.

Toevoeging bij de tweede druk: Tegenwoordig ziet juist de partikuliere onderneming - het bedrijf waar men werkt - er uit als openbaar terrein (‘de maatschappij’), terwijl de vrijetijdsbesteding in parken, stadions, op autobanen en boulevards (‘de openbare weg’) wordt opgevat als privee-tijd, persoonlijke ontspanning, partikulier familieleven. (Zie ook hoofdstuk XVIII De omgekeerde wereld.) Het gezin, dat steeds meer wordt losgemaakt van zijn onmiddelijke samenhang met de maatschappelijke produktie, behoudt intussen alleen nog in schijn een binnenruimte met privee-karakter. In werkelijkheid verliest het met haar ekonomiese taken ook haar beschermende funkties en beslotenheid.

Het verlangen van de mensen naar een beter leven wordt als grondstof gebruikt door de amusementsindustrie. Hun werkelijke ervaringen worden uit elkaar gerukt als de onsamenhangende berichten van het journaal die ook elk uit een andere wereld lijken te komen.

Het ik, het subjekt, is noch het centrum van zichzelf, noch het centrum van de wereld - het heeft tot nu toe zichzelf daarvoor gehouden. Zo'n centrum bestaat in het geheel niet.

Gewoonten, het kulturele patroon, de opbouw van de persoonlijkheid, de ontwikkeling van de zintuigen, het bewustzijn - dat alles is

ingrijpend maar moeilijk onmiddellijk aanwijsbaar veranderd door het produktiesysteem van de laatste tweehonderd, driehonderd jaar: het bestaan van de mensen is steeds maatschappelijker geworden zodat ze nu ziek worden als ze geïsoleerd moeten leven. Ze worden trouwens ook ziek van deze manier van samenleven.

O, ik ben de hele dag bezig. Ik schilder mijn flat op. Ik was, ik kook, ik verzorg mijn planten. Ik lees. Ik bestudeer Russiese en Griekse ikonen. Ik teken zelf ook tegenwoordig. Ik doe boodschappen en verzorg mijn kat. Maar als er iets stuk is aan de elektriese apparaten raak ik in paniek, want daar breng ik niets van terecht. Ramen lappen, dat gaat best. Heus, ik rommel wel door. Maar het kontakt met mensen is zo minimaal, dat ik soms in mijzelf ga praten om te horen of ik dat nog wel kan.

Op straat vergewist hij zich voortdurend van de aanwezigheid van portieken, nissen, inhammen, waarin hij - op het moment dat de grote angst hem overvalt - met een sprong kan wegduiken.

Ik voelde mij een vreemde bij mijn ouders. Ik was één weigering: ik wilde niet eten, en later wilde ik niet praten.

Door zintuigen en zenuwen ontvangen wij berichten uit het lichaam en uit de omgeving. Wij verwerken deze berichten tot ervaring. Op grond van ervaring bepalen wij ons gedrag. Gebrekkige, vreemde, ontstellende ervaring kan leiden tot gebrekkig, vreemd, ontstellend gedrag. Het zou iemand de ervaring kunnen korrigeren dat zijn eigen moeder hem naar het leven heeft gestaan?

Om het alleen al van deze kant te bekijken: Hoewel enerzijds wordt toegegeven dat de gezinsverhoudingen troosteloos zijn, en dat de omgeving van de zieke gewoonlijk de grootste hindernis is voor zijn genezing, schrikt men terug voor het trekken van de konklusie uit deze ervaring.

Waarom trouwen de mensen? Zet een kruisje achter de reden die jij het belangrijkste vindt.

De mensen trouwen:

om samen veel geld te verdienen

om kinderen te krijgen

omdat ze van elkaar houden

om samen lief en leed te delen

om elkaar te helpen

omdat ouders, buren en kollega's dat verwachten.

De menselijke verhoudingen, die binnen dit systeem ontstaan, hebben het karakter van dode dingen - het is een schimmenwereld.

Volgens mij kun je in de meeste gezinnen spreken van terreur.

Het individualisme dat meent dat de maatschappij als het ware achteraf is ontstaan door de vrijwillige aaneensluiting van de individuen - het begrijpt niet dat deze individuen zonder de maatschappij niet kunnen leven. En de situatie verscherpt zich: hoe specialistieser zijn werk des te minder inzicht heeft iemand in de totale samenhang, des te vreemder wordt de wereld voor hem.

De breuk tussen fantasie en ervaring. De neutralisatie van de fantasie komt voort uit het onvermogen de grenzen van deze werkelijkheid te doorbreken, al was het maar denkbeeldig - om te beginnen. Maar men kan zich de situatie zelfs niet anders voorstellen.

Mond- en klauwzeer. Het onvermogen het probleem bewust te maken. Te praten, vragen te stellen, plannen te maken, aktief te worden. Vanuit de behoefte de wereld herkenbaar te maken, de vijand zichtbaar te maken. Vanuit het verlangen naar vereenvoudiging van de verhoudingen.

(We leren het wel. Spreekvaardigheid in zestien lessen: U gaat elk debat aan en schakelt daarbij hoffelijk maar zeer doeltreffend elke tegenstander uit.)

De maatschappelijke verhoudingen kunnen in het algemeen slechts gedacht en niet zintuigelijk waargenomen worden.

(De komplotten achter de schermen? - Hierover later meer.)

Het persoonlijk en gemeenschappelijk lot lijken uiteen te lopen, of zelfs tegengesteld aan elkaar. Zaken gaan voor het meisje.

Zo is er het antropologies onloochenbare feit dat de mens zich aan zijn omgeving wil aanpassen. De behoefte aan ordening, zinvolle plaatsbepaling, weegt zwaarder dan een of andere vrijheidsteorie. Ieder mens komt tenslotte voort uit een konfliktsituatie; hij is onvermijdelijk gefrustreerd en de vervulling van zijn verlangens is steeds afhankelijk van andere mensen.

Ze ging zachter praten toen we hem in de aangrenzende kamer hoorden. Dat ik met haar alleen was veroorzaakte al moeilijkheden. Nadat we ons afzonderden in de slaapkamer om niemand in de weg te zitten hoorden we hem heen en weer lopen, stampen en uiteindelijk de voordeur dichtsmijten. Zij schudde haar hoofd: ‘Nu hoor je zo de banden gieren.’ Een minuut later hoorden we de auto de straat uit scheuren.

een slag om de arm;

een klap in het gezicht;

een aanval in de rug;

een stoot onder de gordel;

een trap in het kruis;

een tik op de vingers;

een steek onder water;

een draai om de oren;

een gat in de hand;

een vinger tegen het voorhoofd;

een veeg uit de pan;

het mes op de keel;

het bloed onder de nagels;

Hij: ‘Als ik niet bestond zou niemand mij missen.’

Zij: ‘Vroeger ging ik winkelen als ik me depressief voelde.’

Kaalslag. De ontwikkeling die zich onder ons, rondom ons en in ons voltrekt.

Hoe kan iemand, die niet blind en doof is, in deze tijd leven zonder schizofreen te worden?

Je ziet dat er steeds meer mutaties optreden: de hele samenleving is bezig in ons lichaam, niet alleen in ons bewustzijn. Schizofrenie is één manier om tegen de sociale dwang te protesteren, maar een buitengewoon ineffektieve manier. Het is evenzeer een vlucht. Een vlucht waarheen?

Maar dan moet je die valse scheiding tussen het innerlijke en het uiterlijke afbreken. Je moet uitzoeken wat nu eigenlijk binnenwereld en wat buitenwereld is.

die nooit spontaan kunnen handelen, praten of kijken, maar altijd zichzelf zien handelen, praten of kijken, zodat er van handelen etc. nauwelijks nog sprake kan zijn, omdat de toeschouwer en censor zijn ‘double’ tenslotte niet meer op de voet volgt of begeleidt maar een paar passen vóór hem uit gaat lopen.

Daar waren ze weer, de patiënten, de echte zieken, de ingebeelde zieken, zij die last van hun zenuwen hadden en vooral ook de angstigen. Ze waren allemaal naar het grote ziekenhuis gekomen en ze werden allen ondervraagd.

Achteruit een doodlopende steeg in vluchten.

Achter de deur van de isoleercel zijn nog drie deuren. Daarachter zit een man. Hij zit er al vier jaar. Hij wil er niet meer uit.

Het geluk zit in een klein hoekje. De wisselwerking tussen de openbare en de persoonlijke sfeer is verstoord. Niet omdat de stadsmens ‘massamens’ zou zijn en geen gevoel meer zou hebben voor de kracht van het eigene, maar omdat het de stadsmens niet meer lukt het steeds gekompliceerder wordende leven van de stad zó te overzien dat het stadsleven voor hem openbaar is. Hoe meer de stad in haar geheel (wat er achter de gevels gebeurt, hoe en welke beslissingen worden genomen, hoe de beslissingen met elkaar in verband staan, hoe de beslissers met elkaar relaties onderhouden) uitgroeit tot een onontwarbaar netwerk, een onkontroleerbaar apparaat, des te meer gedraagt de stadsmens zich als een holbewoner: hij trekt zich terug

in zijn privee-sfeer, erger nog, hij trekt zich terug in zichzelf. (Denkt hij.)

Wat hij denkt, wat hij zich voorstelt, wordt door radio en tv, ouders en onderwijzers, boek en krant, kerk en staat, radikaal gescheiden van wat hij het grootste deel van zijn leven uitvoert: zijn arbeid blijft hem vreemd, zijn werksituatie blijft onbegrepen. In zijn vrije tijd wil hij zich aan die druk onttrekken op schijnbaar partikulier terrein. Zijn gevoelens, illusies en verlangens (en niet die van hem alleen) worden door de massamedia overgenomen en gestabiliseerd. De sociale fantasie van de kijkers - het eigenlijke medium van de tv - wordt niet ontwikkeld, maar gefikseerd. Een zittende kijker kan niets veranderen.

Mensen die in het arbeidsproces de grootste aandacht moeten besteden aan gedeeltelijk gebruik van zintuigen en hersenen, genieten van de totale en uitzichtloze situaties die de tv- of filmheld met inspanning van al zijn krachten probeert te overwinnen.

Zonder gedachten in het hoofd neemt de mens geen feiten waar, zei Pavlov al. Niemand denkt blanko, hij neemt de feiten altijd waar vanuit een bepaalde gezichtshoek (óf hij neemt ze niet waar). Voor zover hij zijn ervaringsfeiten werkelijk doordenkt, doet hij dat niet met een ‘leeg’ bewustzijn maar met een bewustzijn dat door zijn miljeu en maatschappelijke positie gevormd is en wordt (een ‘scheef’ bewustzijn). Ook hier bestaat de vrijheid niet uit de mogelijkheid zich met ‘het zuivere denken’ te kunnen bezighouden, maar met het bewust hanteren van de eigen vóóroordelen en vóórbeelden.

Iemand de ogen uitsteken.

Blinde vinken: hoe minder ze zien hoe beter ze zingen.

Ondanks alle verschillen in perspektieven, belangen en achtergronden van individuen en klassen is er een algemene (maatschappelijke en historiese) ervaringswereld. Wat door de mensen in een bepaalde tijd als belangrijk wordt opgevat is dus zowel subjektief als objektief voorgevormd. De waarneming is geen onveranderlijk, natuurlijk gegeven. Zelfs het primair zintuigelijke waarnemen is produkt van een be-

paalde trap van beschaving. De mensen ervaren ‘de wereld’ binnen dat sociaal en histories gevormde kader. Van dit kader worden zij zich niet of nauwelijks bewust.

Vorige Volgende