Versamelde werke

Die Siel van die Mier

Marais se voorwoord:

‘Die volgende uiteensetting het oorspronklik as aparte artikels in 'n Afrikaanse tydskrif verskyn. In die begin was die bedoeling van die skrywer om slegs 'n enkele artikel te skrywe na aanleiding van 'n skrywe van dr. Hesse wat in dieselfde tydskrif verskyn het. So groot was egter die belangstelling wat die eerste artikels blykbaar gewek het dat die skrywer op versoek van die redaksie met die artikels voortgegaan het. Daaruit het hierdie versameling ontstaan. Beide die vorm en die gees van hierdie werkie vind in bostaande feite 'n uitleg. Die leser word tegelyk versoek om dit as verontskuldiging aan te neem. Die bedoeling van die skrywer was nooit om 'n uiteensetting of beskrywing te gee van die menigte termietsoorte wat in ons land inheems is nie. Hy het hom beperk tot die sielkunde van die termiet, en oorspronklik is die gedrag van verskillende spesies beskrywe selfs sonder om hul onderskeie name te noem. Die artikels het later uitgeloop op een groot doelwit: die uiteensetting van 'n sekere teorie wat die skrywer ontwikkel het gedurende 'n ondersoek wat meer dan tien jaar voortgeduur het. Hierdie teorie was: die organiese eenheid van die termietnes.

In verband met die openbaarmaking van hierdie teorie in Suid-Afrika is dit wenslik om 'n sekere gebeurtenis uiteen te sit wat destyds aansienlike belangstelling in Suid-Afrika gewek het, maar wat nou reeds lank vergeet is. Sowat ses jaar nadat hierdie artikels in Suid-Afrika verskyn het, het die beroemde Belgiese skrywer Maeterlinck 'n klein boekie in Frankryk uitgegee waarvan later 'n Engelse vertaling onder die titel The Life of the White Ant verskyn het. In hierdie werkie word my teorie - of 'n deel daarvan - uiteengesit op so 'n wyse dat alle lesers van Maeterlinck tot die gevolgtrekking moet kom dat dit 'n oorspronklike ontdekking van die Belgiese skrywer is. Wat die saak - sover dit my raak - vererger het, was dat die vernaamste resensies oor die werk van Maeterlinck, in verskeie tale, die teorie genoem het as die merkwaardigste deel van sy werk, en bewondering is geuit vir die feit dat iemand wat, volgens sy eie erkenning, nooit in sy lewe met enige termietsoort kennis gemaak het nie, so 'n teorie kon ontwikkel.

Daar is geen die minste twyfel dat Maeterlinck die teorie, sonder erkenning, uit my artikels oorgeneem het nie - waarskynlik uit aanhalings wat destyds in Belgiese en Franse blaaie verskyn het. Die Star, Huisgenoot en ander Suid-Afrikaanse blaaie en tydskrifte het die feite op so 'n wyse uiteengesit dat daar geen twyfel kon oorbly dat Maeterlinck sy beroemde teorie aan my te danke het nie. Hy het sommige van my bewyslewerende feite in my eie woorde gebesig. Selfs 'n sekere woord, wat na 'n wetenskaplike term klink, maar wat in werklikheid deur myself gefabriseer is, is deur Maeterlinck oorgeneem, waarskynlik onder die indruk dat dit die aangenome wetenskaplike term was. Die vernaamste Engelse sielkundige tydskrif,

[p. 1262]

Psyche, haal in sy jongste uitgawe (Vol. XIII, 1933) bostaande feite aan in 'n redaksionele betoog, met die bygevoegde bewering: “There cannot be any doubt whatever about Eugène Marais' priority.” Psyche gee ook te kenne waarom ek destyds besorg was om hierdie prioriteit vas te stel: Dit was omdat ek bevrees was dat ek later - indien my werk ooit in boekvorm verskyn - van plagiaat teenoor Maeterlinck sou beskuldig word. Watter leser sou ooit dink dat dit andersom kon gestel gewees het, wanneer hy die beroemde Belg en die onbekende Afrikaanse skrywer vergelyk?

En dit is weer my verontskuldiging vir bostaande uiteensetting. Ek durf in alle opregtheid verklaar dat ek oor die vasstelling van hierdie prioriteit nie in die minste besorg is ter wille van die eer wat daaraan verbonde mag wees nie. Ek sou dit met die meeste bereidwilligheid aan Maeterlinck skenk (hy het dit in elk geval reeds geneem); maar ek sou nie graag aan die beskuldiging van plagiaat blootgestel wees nie. Ek dink dat die meeste lesers hierdie dryfveer sal besef.’

Opmerking: Marais beweer verkeerdelik dat die sin oor sy ‘priority’ (deur homself gekursiveer) dié van die redaksie van Psyche was. In werklikheid was dit kommentaar deur sy bejaarde vriend Wilhelm Spilhaus, wat die geskrif vir publikasie aan Psyche gestuur het. Sien ook aantekeninge by p. 1239.

Aantekeninge deur die redakteur

Die Siel van die Mier het oorspronklik oor 'n lang tydperk as vervolgreeks in Die Huisgenoot verskyn, hoofsaaklik in 1925 en 1926, maar met 'n slotartikel in 1931. J.L. van Schaik het dit in 1934 as boek uitgegee en die Engelse vertaling het in 1937 verskyn.

Genoemde Engelse vertaling verskyn vanselfsprekend nie in die Versamelde Werke nie. Die vertaling bevat egter 'n voorwoord deur die vertaler, dr. Winifred de Kok, asook biografiese aantekeninge deur Marais se seun, waarna ek graag in die verbygaan wil verwys. Dit was op briewe van Marais aan dr. De Kok, in Engeland woonagtig, dat Robert Ardrey sy oordrewe evaluering van Marais en sy wetenskaplike werk gebaseer het. Ook dr. De Kok se voorwoord weerspieël die foutiewe inligting in die

[p. 1263]

briewe. Daarteenoor is die feite in Marais jr. se aantekeninge noukeurig. Selfs die verwantskap met baron Van Rheede van Oudtshoorn (dié opvatting was 'n familietradisie), hoewel onseker, is nog nie verkeerd bewys nie. Die toon van die kort oorsig is besadig. Dit is nòg ophemelend, nòg bevat dit tekens van die bitterheid teenoor sy vader wat die seun vermoedelik so kort ná sy dood nog sterk moet gevoel het.

p. 14: Die volledige vers uit Job lui as volg: ‘'n Einde maak die mens aan die duisternis, en tot die uiterste grens deursoek hy die klip van donkerheid en doodskaduwee.’

p. 17 (derde reël): Antipon: verslankings-middel, in die jare dertig beter bekend as vandag. A.G. Visser skryf: ‘As ou tant Siena straat-op loop/om Antipon of spek te koop ...’

p. 20a: ‘... een van die mees liggelowige goggatjies.’ In die oorspronklike uitgawe van Die Siel van die Mier heet dit ‘bygelowig’.

p. 20: ringvinger: Marais noem dit die ‘naaspink’.

p. 20c: lugleegte: In die oorspronklike uitgawe was dit ‘lugruimte’, een van talle voorbeelde wat wys hoe selfs 'n knap skrywer soos Marais in die jare dertig nog moes sukkel om sy ongevormde taal te skryf.

p. 21a: eter: Die woord is behou, hoewel die konsep verouderd is. In 1955 noem die Afrikaanse Woordeboek dit 'n ‘hipotetiese, onwaarneembare medium wat orals teenwoordig is, selfs in absolute vakuum, en alles deurdring’ (maar voeg by: ‘Hedendaags word die begrip van die eter deur die meeste fisici as oorbodig beskou.’)

p. 21c: ‘honderd meter’: Marais se gebruik van metrieke mate (sy dit by wyse van uitsondering) in die jare twintig, toe selfs Britse wetenskaplikes nog in ‘imperiale’ mate gedink het, dui op kontinentale invloede - moontlik net uit boeke, moontlik die invloed van die Duitse studente met wie hy in Londen saamgewoon het.

p. 23c: ‘oreksis’ of 'n verwante woord kom nie in Schoonees se Handwoordeboek (HAT), die Afrikaanse Woordeboek of die Nederlandse Standaard-woordeboek Van Dale voor nie, maar in die Shorter Oxford word ‘orectic’ as 'n mediese term aangegee, met die betekenis: ‘having the quality of stimulating appetite or desire’.

p. 29c: twintig jaar gelede: Dit wil sê tot kort ná die Tweede Vryheidsoorlog, toe blanke plase vir die eerste keer in dié streek uitgesny is.

p. 30c: Met De Vries verwys Marais stellig na die Nederlandse plantkundige Hugo de Vries (1848-1935). ‘In sy teorie (1889),’ skryf die jongste uitgawe van die Algemene Winkler Prins-ensiklopedie oor hom, ‘beweer hy dat alle erflike eienskappe in elke sel van die individu aanwesig is, gelokaliseer in materiële deeltjies wat hy pangenes genoem het (later genes).’ Deur eksperimente (die kruising van 'n teunis-blom) kom hy uit by sy revolusionêre mutasieteorie as verklaring vir die ontstaan van nuwe spesies.

p. 33c: In Die Groot Verlange stel die skrywer dit as 'n teorie dat Marais, hoewel hy lynreg met Freud verskil het, dit nie wou waag om Freud in The Soul of the Ape aan te val nie. In Die Siel van die Mier, wat vir 'n tydskrif geskryf is, val hy Freud heftig aan, soos hier blyk.

p. 38a: Marais gebruik ‘theses’, wat ek as ‘teses’ gehandhaaf het. Die gebruiklike moderne vorm sou ‘tesisse’ wees.

p. 40a: Metsjnikof, Ilja Illitsj (1845-1916), Russiese dierkundige, veral bekend om sy studies oor mikroörganismes en immuniteit. Ontdekker van die feit dat die witbloedliggaampies bakterieë bestry. Deel in 1908 'n Nobelprys met Paul Ehrlich.

p. 40b: foramina (enkelvoud foramen) - klein opening of deurboring. Die voorbeeldsin in die Afrikaanse Woordeboek kom uit Die Siel van die Mier!

p. 41a: Rooi en wit organismes: In die oorspronklike uitgawe gebruik Marais die woord ‘goggatjies’, vermoedelik om die situasie vir sy lesers verstaanbaar te maak. Geen wonder hy sou later sê dat hy Die Siel van die Mier geskryf het met die bewuste of onbewuste gevoel dat hy ‘vir kinders skryf’ nie.

p. 44a: Die werklike foto's in die oorspronklike uitgawe is lankal verlore en word om teg-

[p. 1264]

niese redes nie uit die boek gereproduseer nie. Hulle is dáár reeds power.

p. 44b: Met ‘nuwe vlekke’ bedoel Marais vermoedelik ‘nuwe aanlegte’. ‘Vlek’ is 'n mooi ou woord vir 'n dorp of stadjie. (Kaapstad is bv. lank ‘die Kaapse Vlek’ genoem.)

p. 48c: Die laaste paragraaf van hierdie hoofstuk herbevestig Marais se bekende siening van die natuur, soos ook in sy gedig ‘Die Lied van Suid-Afrika’ (vgl. Die Groot Verlange, p. 261). In die 1934-uitgawe van Die Siel van die Mier word die natuur as manlike wese aangedui (‘sy geliefkoosde troetelinge’ ens.) Ek is taamlik seker dat Marais die vroulike vorm gebruik het en dat dit deur 'n ywerige persklaarmaker verander is. Die vroulike vorm word dus in hierdie uitgawe herstel. Elders op p. 48 sien ons 'n weerspieëling van Marais se eie lewenslot: ‘Die kerm van sy volgeling styg onophoudelik hemelwaarts. Dit is die eerste voorwaarde van sy voortbestaan: pyn; die ontvlugting van pyn die grootste doel van sy strewe.’

p. 50a: Marais gebruik ‘koppeling’ in plaas van ‘rat’ (reël 2), een van talle voorbeelde wat geneig is om 'n mens onder die indruk te bring van hoe baie Afrikaans in vyftig jaar verander het. By die lees van hierdie ou geskrifte is die merkwaardige egter nie hoeveel Afrikaans verander het nie, maar hoe min dit verander het as 'n mens bedink dat Die Siel van die Mier (byvoorbeeld) slegs 50 jaar ná die stigting van Die Genootskap van Regte Afrikaners geskryf is en dat byna 60 jaar dit van die hede skei.

p. 50a (paragraaf 2): Marais se eksperimente met diere sou baie mense vandag die piep gee. In Die Groot Verlange skryf ek oor sekere proewe dat hulle Marais se houding teenoor diere illustreer. ‘Hy was 'n dierekenner, en aan individuele diere kon hy baie geheg raak ... sentimenteel was hy nie.’

p. 50c: ‘Ek het hoog tussen die keerkringe met hulle kennis gemaak.’ Hierdie woorde verwys stellig na Marais se ekspedisie deur Oos-Afrika in 1902.

p. 51a: Ernst Häckel (1834-1919), Duitse filosoof en soöloog, een van die grootste revolusionêre denkers. In werklikheid het hy sy evolusionêre teorieë reeds voor Darwin se The Descent of Man gepubliseer. Marais het blykbaar groot waarde aan sy werk geheg.

p. 56a: Marais se lewendige beskrywing van die vlug van die miere in ‘onbewoonde Midde-Afrika’ is maar een van die baie natuurwondere wat hy op sy reis deur Oos-Afrika moet gesien het. Sien sy artikel ‘By die Mond van die Save’ (p. 422).

p. 58b (tweede paragraaf): Marais laat die natuur die termietkoningin as ‘beminde’ aanspreek, 'n siening wat met sy bekende filosofie van die genadelose natuur bots. Dit is des te verrassender omdat ons 'n samevatting van sy werklike filosofie in die tweede paragraaf van die volgende bladsy (p. 59) vind.

p. 61a (derde paragraaf): miselium = swamvlok.

p. 61c: glikogeen (Marais se spelling is ‘glycogeen’) is dierlike stysel. Sy woord ‘lewulose’ is gehandhaaf, hoewel ek dit in geen naslaanwerk kon vind nie.

p. 63a: In plaas van ‘goeie fee’ (my substitusie) het Marais oorspronklik ‘heks’ gehad, nogal verbasend by 'n kinderliefhebber, en iemand by wie 'n mens ook op ander gronde groter kennis van sprokies sou verwag.

p. 63a (tweede paragraaf): Niks verder kon oor Grassie vasgestel word nie.

p. 65 (tweede paragraaf): Marais se stelling dat die skerpioen, 'n aragnied, as insek geklassifiseer word, is nogal verbasend. Met sy beskrywing van sy mak skerpioene verwys Marais na sy verblyf in Brooklyn saam met Charlie Pienaar, omstreeks 1905.

p. 65c (laaste reëls): 'n Mens wonder of hierdie woorde nie 'n voorbeeld is van die antropomorfisme waarteen Marais self waarsku nie.

p. 68b: Dat ‘twee-derdes van alle menslike organiese en sielkrankhede ... om die ontaarde seksuele sin geskaar’ (is), is stellig vandag (1983) nie meer juis nie. Moontlik was dit in die jare twintig nader aan die waarheid; moontlik het Marais selfs persoonlike ondervinding van sulke gevalle gehad.

p. 71c: Die naam Von Buttel-Reepen kon in geen groot ensiklopedie nageslaan word nie, met inbegrip van die Duitse standaardwerk Der Neue Brockhaus (1978).

[p. 1265]

p. 73a: Nòg Bugnion nòg Forel verskyn in (bv.) die Encyclopaedia Britannica.

p. 73a: Hoewel Marais hier beweer dat hy in die Waterberg feitlik niks van 'n oorlog tussen die miere gesien het nie, kom die volgende woorde van sy vriend Hannes de Beer uit 'n bandopname (Die Groot Verlange, tweede druk, p. 265): ‘Nou ja, dan vang hy die swartmiere en die rysmiere en dan sit hy hulle nou bymekaar dat hulle moet baklei. Dan sê hy dis die Engelse en die Kaffers wat baklei. Jong, daai swart miere is hélle. Ek meen hulle byt so gou as nou daai rysmiere dood ...’

p. 81 (voorlaaste reël): Dat die termiete trou sweer aan die nuwe vorstin is so uitgesproke antropomorfies dat Marais dit ongetwyfeld spottend bedoel het.

p. 92a: Gewei (nie in die Afrikaanse Woordeboek nie) = ingewande.

p. 93a: Bölsche ten spyt, klink die begin van hoofstuk 14 vir my na tipiese Marais-hiperbool.

p. 93b: Die ‘reis deur die vallei van die Limpopo in die Laeveld van Soutpansberg’ is stellig dié wat in Die Groot Verlange beskryf word (‘Purekrans’, p. 228 e.v.).

p. 93c (vierde laaste reël): ‘dink daaraan’ was oorspronklik ‘ruik daaraan’, wat klaarblyklik aan 'n vroeë setfout, waarskynlik vanweë Marais se skrif, te wyte was.

p. 95a: Dr Preller was dr. Gustav Preller, en Pelindaba die Preller-plaas wes van Pretoria.

p. 95b: Piet Haak van Haak's Garage in Pretoria.

p. 99b: Die gebeurtenisse in hierdie hoofstuk dateer uit 1930; sien p. 420 e.v. van Die Groot Verlange.

p. 104b: In die derde laaste reël van paragraaf twee is die woord ‘gretiglik’ deur ‘ywerig’ vervang ten einde die antropomorfisme te temper.

p. 104c (laaste reël): Volgens 'n mededeling van mev. Jessie Cross, Marais se hospita, het Marais die koningin self ‘gevanklik weggevoer’, en wel na sy kamer in mev. Cross se huis.