Versamelde werke

6 Die Sonop-Moord

Die ‘Sonop-moord’ is in sekere opsigte ongetwyfeld een van die sonderlingste voorvalle in die kriminologie van Suid-Afrika. Ou speurders praat nog van die ‘Sonop-moord’ as die feitlik ‘volmaakte’ misdaad.

Die saak is ook interessant omdat dit aandui hoe blote geluk en toeval in soortgelyke sake vir die speurder soms van meer waarde is as al sy vernuf. Deesdae word nietemin algemeen toegegee dat vernuf ook 'n taamlike rol in die ‘Sonop-moord’ gespeel het.

Die klein Bosveld-dorpie Sonop lê so ver van al die grootpaaie, so ver buite die gewoel en weerklank van die groot wêreld, dat die meeste stedelinge nog nooit daarvan gehoor het nie. Drie myl van die dorpie is 'n klein spoorweghalte, die enigste verbinding met die buitewêreld. Af en toe kom 'n verdwaalde motor onverwags op Sonop af, en dan is die reisigers gewoonlik uiters verras om 'n dorpie in hierdie eensame woestyn te vind.

Al die ou inwoners van Sonop erken dat die koms van Lenie le Roux dadelik 'n merkbare onderskeid in die atmosfeer van die dorp teweeggebring het. Mej.

[p. 981]

Lenie le Roux was vyf-en-twintig jaar oud toe sy as hoofonderwyseres van die pas gestigte dorpskooltjie op Sonop aankom. Sy was 'n baie mooi meisie, wakker en so vol lewenslus dat dit by haar dadelik 'n begeerte was om die klein spoorweghalte, die enigsins stille ou dorpie, 'n bietjie ‘lewendig te maak’. Die eerste groot werk wat sy haarself in die vooruitsig gestel het, was om Sonop van 'n publieke saaltjie te voorsien en trots die algemene pessimisme waarmee haar plan van alle kante bejeën is, het sy in 'n verbasende kort tyd haar werk seëvierend uitgevoer. Sy het 'n toneelgeselskap gestig, konserte en basaars gehou en sommer reguit by die ryk veeboere in die omtrek van Sonop gebedel. Binne enkele maande was Sonop die trotse besitter van 'n lang grasdakgebou wat ten minste ruim genoeg was om aan die meeste inwoners sitplek te verskaf. Toe het sy 'n orkes tot stand gebring en die jongmense leer dans. Hierdie laaste bedrywigheid van Lenie le Roux het nie sonder teenstand gegaan nie. Baie van die oumense het niks van dans gehou nie, maar die jong predikant wat Sonop een maal in die maand besoek het, het hom nie daaroor bekommer nie omdat hy oortuig was dat die jongmense hulle goed gedra. Hy het dit maar vir die jongeres onder sy kudde oogluikend toegelaat. Selfs toe 'n ouderling daaroor kla, het hy laat blyk dat hy ‘geen kwaad in dans sien nie’, mits dit sonder buitensporigheid geskied. Dit bied die jongmense ten slotte oefening, en bevorder hul gesellige onderlinge verkeer. En so het Lenie dit bewerkstellig dat daar minstens een maal in die maand 'n dans in die saaltjie gehou is, wat spoedig onder die jongmense van Sonop en omtrek uiters populêr was.

Die verskriklike voorval wat Sonop weke lank 'n groot plek in die nuusblaaie van die buitewêreld verskaf het, was die dag ná een van hierdie maandelikse danse.

Lenie le Roux het by haar aankoms haar intrek geneem in die huis van 'n taamlik bejaarde egpaar, oom Willem en tant Betta van Staden. Hulle had geen kinders nie, sodat die ou paar maar te bly was om so 'n lewendige en opgeruimde jong meisie in hul stil en eensame huis te kry. Die Van Staden-huis was op die buiterand van die dorpie, half verskuil agter die voorposte van die digte Bosveldbome wat Sonop omsingel. Net een huis het nog verder van die middelpunt van die dorp gelê. Dit was dié van Wouter de Leeuw, 'n Afrikaner van Belgiese herkoms. Hy was 'n handelaar in wilde diere, velle, horings, feitlik in alles wat die natuur in die Bosveld voortbring. Sy huis, ongeveer 'n myl van die Van Stadens, was omring van groot koue waarin hy altyd 'n groot aantal bobbejane, ape, slange en al die ander klein diersoorte uit die omtrek aangehou het. Dit was sy gewoonte om twee of drie maal in die jaar sy diere persoonlik na een van die groot stede te vervoer, waar hy hulle van die hand gesit het. Hy was 'n ongehude man van sowat veertig jaar en was ten tyde van die groot opskudding reeds vyf jaar in Sonop woonagtig. Hy was 'n stil en teruggetrokke mens wat by sy kennisse altyd die indruk gewek het dat daar een of ander groot tragedie in

[p. 982]

sy lewe was. Hy word hier spesiaal genoem omdat hy die Van Stadens se naaste buurman was. Behalwe hulle het hy ook eerste van die vreeslike tragedie gehoor en met die onmiddellike omstandighede kennis gemaak.

Dit was 'n Saterdagaand.

Die Van Stadens het na gewoonte vroeg geëet, waarna tant Betta en Lenie le Roux in gemakstoele op die stoep gaan sit het om die heerlike koelte van die nag te geniet. Dit was volmaan en daar was iets onbeskryflik betowerends in die donker skaduwees van die massiewe doringbome, opgeluister deur die sagte glans van die maan wat nou reeds hoog bo die boomtoppe die hemel in die ooste beheers. Dit was stil, soos altyd snags in Sonop. Af en toe was daar die getjank van 'n jakkals êrens tussen die buitewerwe van die dorp, die geblaf van 'n hond of die treurige hoe-hoe van 'n gehoringde uil, maar anders was die stilte onafgebroke.

‘Wat 'n heerlike nag!’ sê Lenie, en ná 'n pouse: ‘Ek het verwag Jan Foster en Willie Serfontein sou my besoek om verskoning te vra vir hul gedrag van gisteraand. Altwee het dit ten minste belowe, en ek dink dit kom my toe.’

Tant Betta slaak 'n diep sug. Sy het nooit eintlik van die danspartye gehou nie. ‘Ag Lenie, ek het jou gesê daar sal niks goeds van kom nie ... Daar is nog tyd om dit af te skaf.’

‘Onsin, vrou!’ brom oom Willem. ‘Dit is nie die dans wat die lawaai veroorsaak het nie. Dit kon net so maklik by Nagmaal gebeur het ...’ Hy wil sy argument nog verder voer, en tant Betta is klaar om op haar sagmoedige wyse te antwoord, maar Lenie wil aan so 'n gesprek nie verder deelneem nie. Sy staan skielik op met die woorde: ‘Dit is so 'n heerlike aand, tant Betta, ek gaan 'n entjie loop. As een van hulle kom, sê hom dan ek het die Rooikrans-voetpad geneem en hy kan my tegemoetkom.’ Met 'n vrolike laggie is sy by die voorhek uit, om spoedig tussen die donker skaduwees van die bome te verdwyn.

Dit was die laaste keer dat iemand op aarde haar stem gehoor of haar lewend gesien het. 'n Halfuur, seker nie langer nie, het die ou egpaar Van Staden in stilte gesit. Hulle het self ook onwillig gevoel om Jan Foster en Willie Serfontein se gedrag verder te bespreek. Buitendien kon een of albei binnekort hul verskyning maak, en dan sou die omstandighede ongemaklik genoeg wees.

En toe, deur die groot stilte, hoor die ou egpaar skielik 'n geluid, 'n geluid so verskriklik dat dit hulle albei orent uit hul stoele ruk.

‘Wat is dit?’ roep tant Betta, een hand vas oor die hart gedruk.

‘Bring my geweer! Maak gou, Betta!’ beveel oom Willem terwyl hy na die voorhek beweeg.

Die geluid het uit die rigting van die Rooikrans - voetpad gekom. Dit was 'n gil, 'n skreeu, skielik afgesmoor asof 'n groot, forse hand oor die mond van die skreeuende persoon gedruk is. Dit, altans, was wat die oumense later oor en oor aan ondersoekers sou vertel.

[p. 983]

En toe was alles weer doodstil.

Dit was lank eer oom Willem sy gelaaide geweer in die hande had en eerdat hy seker gemaak het dat alles in orde was. Toe hy wegdraf, roep sy vrou nog instruksies agterna, en toe skielik: ‘Daar is sy!’

Altwee het haar byna gelyktydig gesien. Sy kom tussen die bome wat die Rooikrans-voetpad hier bedek, slingerend in die maanlig uit. Sy was in spierwit geklee. Nie alleen slinger sy nie - elke paar oomblikke, net wanneer hulle verwag sy gaan ineenstort, stuit sy. Oom Willem kon selfs op hierdie afstand sien dat sy haar hoof hoog hou soos iemand wat na die sterre loop en kyk. Hy was reeds met sy swaar geweer aan hardloop, met tant Betta ver agter hom, toe die verwagte plaasvind. Een oomblik staan sy in die voetpad stil, met altwee hande oor die maag gevou, en toe slaan sy in die hoë gras neer soos iemand wat 'n koeël deur die hart gekry het. Toe hulle langs haar kniel, was dit gou duidelik dat alle menslike hulp vir Lenie le Roux te laat was. Sy was dood, en op haar gesig was 'n uitdrukking van pynlike wroeging.

‘Bly jy hier, Betta; ek sal Wouter de Leeuw gaan roep ... Hy het buitendien 'n telefoon in sy huis.’

Oom Willem het hom tuis gevind, en binne 'n paar minute was die polisiepos by die spoorwegstasie en die distriksgeneesheer, dr. Oosterryk, op hoogte van die feite.

De Leeuw het dadelik sy hulp en dié van sy bediendes aangebied en nouliks was hulle op die stoep of hulle sien deur die ruie bome die ligte van die twee motors.

Maar dit was lank reeds te laat. Lenie was dood. Sy was feitlik dood voordat die ou egpaar haar in die lang gras bereik het. Hulle het haar op die bed in haar slaapkamer geplaas en hier was ou dr. Oosterryk ure lank met die nadoodse ondersoek besig. Toe hy uitkom, nog met sy dik gomlastiek-handskoene aan en 'n mes en skêr in sy hande, was daar op sy gesig 'n uitdrukking van verbystering wat woorde onnodig gemaak het.

‘Ons moet dadelik by jou telefoon kom, De Leeuw. Ons moet die polisie bel.’

Die volgende dag was daar drie speurders uit die hoofstad en twee jong dokters uit die departement van mediese ondersoek.

Die volgende dag het hulle met die lyk na Johannesburg vertrek en Sonop is agtergelaat in 'n toestand van verbystering soos die klein Bosveld-dorpie nog nooit beleef het nie.

Die jong speurder, Noël Marchand, is op instruksies van die kommissaris agtergelaat om die saak verder te ontplooi.

Toe hy die kommissaris die volgende dag bel, kan hy dadelik hoor dat sy hoof diep ontsteld en ontevrede is.

‘Dis nie 'n speursaak nie, Noël. Ek dink dit was glad nie 'n misdaad of dat 'n

[p. 984]

tweede persoon betrokke was nie. As die dokters nie kan sê hoe iemand dood is nie, hoe kan hulle van ons verwag om dit uit te snuffel of om te sê wie die problematiese misdaad gepleeg het? Maar gaan maar voort, Noël, asof dit 'n moord is en beskou elke inwoner van Sonop as 'n moontlike moordenaar, ofskoon jy nie weet hoe die moord gepleeg is nie! Ek stuur jou die uitslag van die mediese ondersoek, maar ek twyfel of dit jou enigsins sal help.’

Die doktersrapport het so gelui: ‘Die oorledene, Lenie le Roux, is 'n jong, gesonde, goedgeboude meisie van ongeveer 25 jaar oud. Uitwendig is daar geen wond of die minste storing van die klere nie. Daar was g'n aanranding of poging daartoe nie. Die kop en ander hoofdele van die liggaam is onbeskadig. Die enigste verwonding is drie parallelle snye aan die binnekant van die linkerarm, een duim onderkant die elmbooggewrig. Die wonde is 'n halfduim diep en daar was taamlike bloeding. Die lippe van die wonde was geskeur asof hulle deur 'n saag in plaas van 'n mes of ander skerp instrument toegedien is. Die meisie is dood as gevolg van asfiksie, maar daar is aan die keel of keeldele geen die minste teken van gewelddadige verwurging nie, nòg is die mond of monddele in die minste beseer. Daar is g'n teken van vergiftiging nie. Daar is nie die minste bewys hoe die verwurging of ademloosheid veroorsaak is nie.’

‘Nou ja,’ dink Noël Marchand, ‘sy is dood aan gebrek aan asem, en verder as dit gaan ons geneeskundige vriende nie.’

Speurder-sersant Noël Marchand het geen poging aangewend om sy amp en die doel van sy teenwoordigheid in Sonop te verberg nie. Dit was in elk geval reeds bekend. Hy het dadelik met sy ondersoek begin van waar oom Willem en tant Betta die meisie laas lewend gesien het.

By hulle het hy gehoor van haar opmerkings oor Jan Foster en Willie Serfontein se gedrag die aand voor haar dood. Jan Foster was posmeester by die stasie en Willie Serfontein bestuurder van die klein banktak. Dit was geen geheim dat altwee op Lenie verlief en vreeslik jaloers op mekaar was nie.

Die aand tevore by die dans was daar 'n geweldige rusie tussen die twee oor 'n dans wat aan Foster belowe is maar wat Serfontein beslis wou deurdans. Hy het eenvoudig geweier om Lenie te los. Die gevolg was dat Foster haar nie kon vind nie en erg verwoed met 'n ander meisie die dans geëindig het. Toe hy later van Lenie die besonderhede verneem, het hy Willie Serfontein op die plek 'n hou gegee wat hom op sy hakskene laat terugsteier het. Daarop sou ongetwyfeld 'n vuisgeveg gevolg het indien sommige van die ouer en meer besadigde mense nie dadelik tussenbeide getree en 'n einde aan die saak gemaak het nie.

Een van die vernaamste in hierdie rol van vredemaker was Wouter de Leeuw. Hy het dadelik sy arm vir Lenie aangebied met die woorde: ‘Ons woon naby mekaar; ek sal u ten minste veilig aan oom Willem oorhandig.’ Ofskoon dit nog vroeg was, is Lenie met hom weg. Maar voor hulle by die voordeur uit was, het Foster hulle agterna geskreeu: ‘Dit is jou skuld, Lenie! Dit is omdat

[p. 985]

jy self vals is en jou beloftes onvertroubaar is. Maar ek sal jou uitbetaal!’ Van hierdie uitroep was daar minstens twintig ooggetuies.

‘Maar wat sou dit help,’ vra Marchand homself, ‘indien ek kon bewys dat hy hierdie dreigement geuit het en in die nabyheid was waar die meisie haar dood tegemoetgegaan het? Was daar moord en hoe het hy dit gepleeg? Tot dusver het ons nie die minste bewys van so iets nie.’

Sy eerste werk was om die twee jong kêrels na die polisiekantoor te ontbied en onder strenge kruisverhoor te plaas. Hulle het nooit probeer om hul gedrag te versag of doekies om te draai nie. Altwee het rondborstiglik erken wat plaasgevind het - en altwee had 'n waterdigte alibi. Ten tyde van Lenie le Roux se dood was Foster en Serfontein altwee in Sonop-halte se kroeg, waar hulle hul verbroke vriendskap herstel en afgedrink het. Hulle het besluit om Sonop die aand nie te besoek nie en het tot middernag in die hotel kaartgespeel. Daar was talle getuies om hierdie alibi buite alle kwessie te stel.

Daarna het Marchand die hele Sonop gefynkam. Hy het elke inwoner onder hande gehad en toe hy klaar was, moes hy aan die kommissaris erken dat hy g'n tree verder was as toe hy begin het nie.

Daar was een persoon wat dikwels by hom opgekom het, maar wat hy nog nooit kon ondervra nie. Dit was Wouter de Leeuw, wat eerste by was ná Van Staden en sy vrou en wat veel gedaan het om Lenie voor haar dood in hierdie saak by te staan. Marchand het hom altyd onthou, maar De Leeuw was weg met 'n besending diere en hy sou moes wag totdat hy terugkom.

Intussen het hy egter alles omtrent De Leeuw uitgevind wat daar in Sonop uit te vinde was en alles was hoogs ten gunste van die afwesige. En tog was daar iets wat hom onrustig gemaak het wanneer hy aan De Leeuw dink. Een middag het hy besluit om na sy huis uit te stap; hy was nog nooit daar nie. Deur 'n plaat ruie en hoë doringbome het hy eindelik op die huisie afgekom. In die blomtuin voor die huis was 'n ou swartman besig met spit. Hy het Marchand dadelik as die vreemde poliesman herken en hom met vreesagtige beleefdheid begroet.

‘Die baas nog nie tuis nie?’

‘Nee, baas, maar ek verwag hom enige tyd. Ek het die trein hoor fluit en hy kom met hierdie trein. Hy sal binne 'n uur hier wees.’

‘Maak die voordeur oop,’ gebied Marchand, ‘ek sal in sy werkkamer vir hom wag.’

‘Die deur is oop, baas,’ antwoord die ou man.

Nooit in sy latere lewe kon Marchand verklaar waarom hy by die huis ingegaan het nie.

Regs van die gang was 'n oop deur en net toe hy intree, sien Marchand al die apparate van 'n klein laboratorium. Daar is talle chemiese buise en flesse, spirituslampe, chemiese skale, ens. Wat sou 'n dierehandelaar met sulke dinge doen? Hy staan doodstil om 'n oorsig van die hele kamer te kry en skielik val sy

[p. 986]

oog op 'n klein flessie op die tweede rak regs van hom. Op die flessie is 'n etiket met drie dik rooi kruise daarop: XXX.

En skielik skiet hom alles te binne. Jare tevore was hy in die departement van mediese ondersoek in Johannesburg in verband met die ondersoek van bloedspikkels in 'n moordsaak. Sy onderhoud was met 'n jong Afrikaner-dokter, byna so jonk soos hy self, en terwyl hy staan en luister, val sy oog op 'n botteltjie op die lessenaar met drie rooi kruise op die etiket. Ingedagte tel hy die botteltjie op om dit nader te bekyk.

‘Pas op hoe jy dit hanteer, sersant, dit is dodelik!’ waarsku die jong dokter. ‘As jy dit ooptrek en daar is 'n seer kolletjie aan jou hand so groot as 'n naald se punt, sal ons vinnig moet werk om jou lewe te red as die proppie aan die seerplekkie raak.’

‘Wat is dit, dokter?’ vra Marchand, nou diep geïnteresseerd.

‘Ons voer eksperimente uit om 'n serum teen mambagif te berei. Ons moet gedurig voorrade vars gif in die hande kry en dit kos nogal baie. Ons kry byna al ons mambagif, sterk gekonsentreerd, van 'n kêrel in die klein dorpie Sonop in die Bosveld en hy stuur dit altyd so met drie rooi kruise gemerk.’

Helder soos 'n rolprent kom dit nou alles weer in Marchand se geheue op terwyl hy die flessie huiwerig aanraak. Skielik gaan hy blitssnel te werk. Met sy rewolwer in die hand is hy uit in die blomtuin om die verbaasde swartman met die uiterste geweld en sonder een woord na binne te sleep.

‘Ek wil die saag hê... jou baas se saag.’ Toe die swartman eindelik die bevel verstaan, buk hy en neem van onder die lang muurtafel 'n klein sagie soos dié wat 'n snydokter gebruik. Een ondersoek was vir Marchand genoeg. Die saag was met bloed bevlek en tussen die tande was stukkies vel. En toe onthou hy die verdere woorde van die jong dokter: ‘Dit moet 'n aaklige dood wees. Dit veroorsaak verlamming van 'n sentrum in die ruggraat wat die werking van die longe aan die gang hou. Die slagoffer sou al die tekens van verwurging dra, inwendig en uitwendig ... die gesig sou donker, byna swart wees ...’

Haastig plaas hy die flessie met die saag op die tafel voor hom en die swarte druk hy agter die deur met die woorde: ‘As jy roer of 'n woord sê, skiet ek jou.’

Daar was die geluid van 'n geremde motor buite en 'n paar minute later stap Wouter de Leeuw die kamer binne, 'n groot forsgeboude man met donker oë en hare. Toe sy oë op die flessie en die saag val, skrik hy asof iemand hom 'n slag toegedien het. Hy word doodsbleek, maar voor hy kon roer, was daar 'n klik en die boeie was om sy polse.

Later het Marchand Lenie le Roux se lessenaar deursoek, waar bewyse genoeg was dat De Leeuw haar reeds maande lastig geval het met skriftelike liefdesverklarings. In sy huis was haar beleefde afwysings. Daar was bewyse genoeg van die bitterste jaloesie. Maar hierdie getuienis was nie nodig nie; De Leeuw het alles erken.