Versamelde werke

13 Morena di Metsi, die Vors van die Waters

Een van die grootste krokodille wat nog ooit in Transvaal geskiet is, het sy lot tegemoetgeloop toe 'n geoefende jagter en rivierbewoner hom op die wal van die Limpopo voorgelê en hom 'n doodskoot deur die lengte van sy enorme lyf gegee het. Dit het die krag van 'n span osse geneem om die monster uit die water te sleep, waar hy ongeveer tweehonderd jaar 'n bloedige bewind gevoer het.

Sy vel is deur die jagter aan 'n vriend in Pretoria gestuur. Deur ondersoek van die nekskubbe was dit moontlik om die ouderdom van die ondier op ongeveer tweehonderd jaar te skat - wat vir 'n krokodil nie besonder oud is nie! Hy was ongeveer 22 voet lank en tien voet om die middel van die lyf.

Hy is geskiet onderkant die bekende seekoegat Mabalêl, wat vir menige jare sy skuilplek was. Die swartes in die nabyheid van die rivier het altyd beweer dat hulle hom herken aan sekere merke op sy huid en ook aan sy gewoontes, wat van alle ander krokodille in die rivier s'n verskil het. Sy geskiedenis in Mabalêl gaan terug na die tyd van die ou olifantjagters wat eerste met hom kennis gemaak het. Waarskynlik het honderde jagters hom in die tyd voorgelê en getrag om hom met allerhande soorte lokaas uit die water te dwing - alles tevergeefs! Die swartes het beweer dat hy die slimste krokodil in die Limpopo is en dat dit nodeloos is om te sit en wag om hom te skiet. In een opsig was hulle reg, totdat mnr. Du Preez met sy loodgietkoeëls gekom het. Hy het 'n grondige kennis van die ondier se gewoontes gehad.

Mabalêl was oorspronklik bekend onder die naam ‘Ra Sithlare’ (die Vors van die Bome), na die familienaam van 'n swart kaptein wat 'n stat op die wal van die rivier gehad het. Dit was die ou familienaam en afkomstig van die enorme apiesdoringbome wat langs die Magalakwên in die samevloeiing groei - waarskynlik van die grootste bome in die wêreld. Op die plaas van prof. Bos-

[p. 822]

man het 'n landmeter een vir ons opgemeet. Ek sal slegs een afmeting hier gee wat nog in my geheue vassit.

Om twaalfuur smiddags, as die son reg bokant was, kon sesduisend man onder die skadu van die boom staan. Die stam, wat diep in die dryfsand begrawe was, was 'n vyftig voet in die omtrek net bo die oppervlakte van die grond. Die boom se hoogte is geskat op 280 voet. Dit was nie die enigste van die reuse in die nabyheid nie, vandaar die naam Ra Sithlare.

Die genoemde kaptein het een dogter gehad, Mabalêl, 'n meisie van tussen sewentien en agtien. Een aand was sy vir die gewone skeptyd van water te laat, wanneer die vroue gewoonlik op die wal by die skepplek vergaar om te was en water vir die nag te skep. Mabalêl moes later alleen gaan.

'n Klein meisie het haar vergesel en op die wal gewag totdat sy haar pot gevul het. Van haar skepplek af kon sy die meisies by die stat hoor sing en deur die ander meisie word vertel dat Mabalêl saggies aan die koor deelgeneem het en op die skepklip 'n paar dansstappies gemaak het.

Onder die riete links van haar rys 'n donker skaduwee uit die blou diepte. As Mabalêl dit ooit gesien het, het sy dit waarskynlik vir die weerkaatsing van 'n wolk aangesien en geen verdere notisie daarvan geneem nie.

Die tweede verskynsel was 'n stukkie dryfhout wat stadig uit die stroom na haar kant toe aanstuur. Weer het sy geen notisie geneem nie. Min het sy gedroom dat die stukkie hout die dood was in sy verskriklike gedaante.

Dit was Lalele, die voorlêer, Morena di Metsi, vors van die waters.

Die klein meisie het ook die hout gesien en ook geen notisie daarvan geneem nie.

Skielik was daar 'n vreeslike plas in die water. Mabalêl word met 'n reusestert om haar lyf in die stroom geslaan om na 'n enkele skreeu in die diepte te verdwyn. Binne 'n kort tyd het al die inwoners van die stat op die wal verskyn, waar die vroue met die gebruiklike jammerkrete begin het: ‘Mabalêl is dood; Mabalêl is dood.’

En so was dit.

Geen spoor van haar is ooit weer gevind nie. Die stat is versit en die naam van die seekoegat is volgens jagveldgewoontes verander na Mabalêl, soos dit tot vandag toe op ons kaarte heet. Sy sou binne 'n paar maande getrou het met die seun van die groot kaptein Mapela en haar dood het 'n groot opskudding onder die swart bevolking van die noorde veroorsaak, maar alle pogings van daartoe uitgenooide impi's was vrugteloos. In maande het niemand ooit weer 'n teken van Lalele in die groot seekoegat gesien nie.

Die krokodil moet intussen baie kinders gevang het, maar hulle was natuurlik van veel minder betekenis as Mabalêl en het in die geskiedenis verlore gegaan.

[p. 823]

Kort na die Engelse Oorlog het ek my eerste kennis gemaak met die noorde van Waterberg. Die hele Middelveld tussen die Palala en die Magalakwên, wat in Sesoeto ‘hinderpaal’ en ‘die krag van die krokodil’ beteken, was geheel en al onbewoon deur blankes. Die eerste blanke nedersetting was naby die mond van die Palala.

Intussen het die Duits-Herero-oorlog plaasgevind, met die gevolg dat die hele Herero-nasie wat aan lewe gebly het, die woestyn deurgevlug het na Khama. 'n Paar honderd het deurgekom. Dit was waarskynlik die vreeslikste woestynvlug wat ooit in Suid-Afrika plaasgevind het. Khama het die oorblywendes van vee voorsien en uiteindelik het hulle die Transvaal binnegetrek.

Die destydse regering het hulle 'n gedeelte van die plaas Nagwag aan die Palala toegestaan vir 'n lokasie. Op die wal van waarskynlik die mooiste seekoegat in Transvaal het die vlugtelinge hulle stat opgerig en begin ploeg en saai. Maar hoewel hulle in die veld gebore is en grootgeword het, was daar een ding in verband waarmee hulle geheel en al onkundig was. Diep water en krokodille het hulle nooit gesien nie. Die gevolg was dat die krokodille van die seekoegat te Nagwag 'n uitstekende buit onder hul vee gemaak het voordat hulle die kennis van die gevaarlike blou water opgedoen het.

Ek herinner my toe wyle mnr. Wessels en ek die eerste keer by hulle aangekom het. Hulle koning, Samuel, was nog in lewe en die skoolmeester en prediker Julius het ons 'n verhaal gegee van die vreeslike vlug deur die woestyn waar meer as dertigduisend van hulle omgekom het. Uiteindelik is ons die drinkplek by die seekoegat aangedui.

Ons perde was dors en ons het dadelik daarheen gery. Mnr. Wessels had 'n groot jaghond by hom wat 'n paar tree vooruitgeloop het toe hy die reuk van die water kry. Daar was 'n klein bultjie wat jy moes oorgaan en dan 'n skielike afdraande na die drinkplek, wat in 'n klein rotsbegrensde baai geleë was. Toe ons oor die bultjie kom, was die hond weg. Daar was geen geroer op die water en geen teken van wat van hom geword het nie. Ons het niks gehoor nie.

Maar mnr. Wessels se kennis het hom goed te staan gekom. ‘'n Krokodil het hom gevang,’ was dadelik sy verklaring, maar ek het hom uitgelag en dadelik na die water afgestap, nieteenstaande die ernstige waarskuwing van my ou vriend. Toe ek op die rant kom, sien ek 'n straal borreltjies van onder die riete uitkom en later 'n fyn stroom bloed. 'n Paar sekondes later was daar 'n worsteling onder in die water en tot ons verbasing maak die hond sy verskyning, so vol water dat ons hom skaars uit die water kon kry. Toe hy op die wal was, sien ons dat die tone van een poot afgebyt was, miskien die nouste ontkoming wat hy ooit in sy lewe gehad het! Ons het meer as 'n emmer water uit hom gekry voordat hy buite gevaar was.

[p. 824]

Alle veldmense vind 'n vreeslike weersin in die gedagte om deur 'n krokodil gevang te word. ‘Honderd maal liewer 'n leeu,’ het ek dikwels gehoor en ek herinner my dat my ou vriend, kommandant Wessels, eenmaal aan my gesê het: ‘Ek sal liewer dat 'n mamba my byt voordat ek 'n krokodil my laat vang.’ Dit is merkwaardig dat hy sy dood gevind het deur die byt van 'n mamba naby die samevloeiing van die Klein- en die Groot-Magalakwên.

Die tragedies waarvoor die groot krokodil van Mabalêl verantwoordelik was, het net kort na die Engelse Oorlog 'n onafgebroke lyn aangeneem. Dit was net kort nadat ek na Waterberg gegaan het. Die eerste blanke slagoffer was die jong mnr. Niemand. Sy broer het die plaas Buffelskloof, grensende aan ons plaas, gekoop en bewoon. Die jong Niemand was met 'n jagtog op weg van Matabeleland terug na Transvaal. Dit was nog voordat daar gereelde driwwe in die rivier was en elke groep had sy eie kruising. Die Niemand-trek was van plan om net bokant Mabalêl te kruis, waar hulle tevore deurgegaan het, maar toe hulle op die wal kom, was die rivier so sterk dat die ouer leiers van die trek besluit het dat dit gevaarlik was om deur te gaan sonder om eers die diepte te meet.

Mnr. Niemand was 'n sterk swemmer en het dadelik aangebied om deur te swem en die diepte van die kruising in die middelstroom te meet. Verskeie ou swartes van die naaste stat het die trek die oggend besoek en hulle het mnr. Niemand sterk afgeraai om deur te swem. Hulle het die jagters van Lalele vertel en die versekering gegee dat hy kort tevore teruggekeer het. Beeswagters het hom die vorige dag in Mabalêl gesien.

Maar mnr. Niemand het hulle raadgewing bespot. Daar was destyds 'n vaste geloof in Waterberg dat 'n krokodil nooit 'n witman vang nie.

In sekere opsigte was dit waar. As daar 'n keuse was, sou 'n krokodil altyd 'n swarte neem liewer as 'n blanke, en vir elke blanke wat in my tyd in Waterberg gevang is, was daar seker twintig swart slagoffers. Ek het een Sondagoggend 'n krokodil van vyftien voet in die Magalakwên geskiet. (Die woord Magalakwên beteken in Sesoeto: ‘die sterk krokodil’, of ‘die krag van die krokodil’.) In die maag het ons die gewone geslypte klippe gevind wat elke krokodil in sy ingewande dra, maar daar was buitendien drie-en-sestig armbande en beenringe, so dun geslyt dat hulle nouliks gehanteer kon word. Dit was die oorblyfsels van minstens tien of twaalf swart slagoffers.

En so het mnr. Niemand hom uitgetrek en begin swem terwyl sy makkers hom van die wal betrag. Geeneen had dit selfs nodig geag om 'n geweer van die waens mee te bring nie. Toe die swemmer in die middel van die stroom was, was daar 'n skielike beweging in die water. Dit was 'n reuse-krokodil wat van Mabalêl aan die opkom was. Een sekonde later het hy sy enorme kake oor mnr. Niemand se kop gesluit. Hy had geen kans of tyd om 'n geluid te maak nie. Van

[p. 825]

die liggaam van die ongelukkige jongman is nooit die geringste oorblyfsel gevind nie. Die swart toeskouers het die tragedie met sekerheid aan die gevreesde Lalele van Mabalêl toegeskryf.

Niemand wat vandag die Middelveld tussen die Magalakwên en die Palala deurgaan, kan ooit 'n denkbeeld vorm van die eensame woestyn wat dit nog lank ná die Engelse Oorlog was nie.

'n Ou olifantskut, mnr. Frans Lindsley, en ek het tien jaar ná die oorlog met 'n kar en muile deurgery van die Magalakwên tot aan die Palala en die leser sal verbaas wees om te verneem dat ons geen enkele lewende siel teengekom het totdat ons die Herero's op Nagwag aan die Palala ontmoet het nie. Daar was geen sigbare paaie nie en vir myle moes ons met byle 'n weg deur die swart haakdorings kap. Grootwild was daar in duisende en dit was natuurlik die afwesigheid van mense wat die krokodille in al die noordvloeiende riviere so astrant gemaak het.

Gedurende die eerste winters wat ons met die vee aan die Magalakwên gestaan het, onthou ek, was dit 'n vaste gewoonte dat twee man met gelaaide gewere op die wal van die rivier moes wag staan wanneer die vroue klere was. En die water was nooit dieper as vier voet nie.

Die ou jagters het ons vertel dat die krokodille in die Limpopo die aanwesigheid van ons vee uit die reuk of smaak van die water gewaarword en dat dit hierdie reuk was wat hulle aanlok. Tydens die dag het ons hulle nooit gesien nie, maar in die nagte het hulle 'n aanhoudende en vreeslike lawaai opgeskop met die klap van hulle enorme sterte op die water.

'n Groot krokodil wat deur veewagters as Lalele herken is, het twee maal na mekaar 'n volgroeide Afrikanerbul van enorme gewig en grootte aan die neus gevang toe hy besig was om te suip. Een van die gevegte het ek van die wal af aanskou. Die water was slegs vier voet diep en die monster-krokodil was nie in staat om sy prooi onder te sleep nie. Die geveg het langer as 'n uur geduur en geeneen van ons op die wal het ooit 'n kans gehad om 'n skoot op die krokodil te vuur nie. Om in die water te stap sou eenvoudig selfmoord gewees het want ons kon ten minste vyftig krokodille in die omtrek sien wat die uitslag van die magtige stryd net onder die oppervlakte van die water afwag. Dit was 'n skouspel wat in my geheue sal bly solank as ek lewe. Dit was merkwaardig dat toe die krokodil uiteindelik die stryd opgee en sy gewenste slagoffer laat los, die bul geen poging aangewend het om na die wal te vlug nie.

Pleks van te vlug het hy brullend en bloedbevlek aanvallend teen elke sigbare krokodil in die water opgetree. Maar hulle het genoeg gehad en hy is nooit weer daarna aangeval nie, hoewel hy elke dag twee keer op dieselfde plek by die rivier ingestap het om te drink.

Mnr. Frans Lindsley het 'n ander merkwaardige geveg in die seekoegat van

[p. 826]

Nagwag van die wal af aanskou. Dit was 'n stryd tussen 'n vyf- en-twintig voet lange luislang en 'n groot krokodil. Die slang het hom drie maal om die lyf van die krokodil geslaan en tevergeefs getrag om sy vyand dood te druk. Die krokodil het hom eindelik in die middel van die lyf beetgepak en toe stadig in die diepte van die groot seekoegat met sy prooi verdwyn.

Ons het eendag hier 'n ander merkwaardige gesig gesien. Mnr. Lindsley het my 'n gasbad naby die wal van Nagwag gaan wys, toe ons 'n groot krokodil in die vlak water op en neer sien swem, net onder die oppervlakte. Elke nou en dan het sy 'n geweldige klap met haar stert op die water gegee, waarskynlik om ander watergediertes van die nabyheid te verjaag. ‘Dit is 'n wyfie,’ vertel mnr. Lindsley my, ‘en sy pas haar nes op.’

Hy het skaars klaar gepraat toe ons 'n roering op die sandwal sien, en van onder die droë sand maak veertig klein krokodilletjies hulle verskyning om so vinnig moontlik die water in te vlug. Ek het drie gevang en hulle etlike jare lank in gevangenskap gehou. Die moeder was vreeslik woedend oor dié bemoeiing met haar kleintjies. Sy het verskeie kere met oop bek die wal na ons kant toe opgestorm. Toe die laaste kleintjie in die water was, het sy hulle sorgvuldig na die riete aan die een kant van die gat gelei.

Ek het nooit tevore geweet dat 'n krokodil haar kleintjies oppas as hulle uit die eiers kom nie. Mnr. Lindsley het my vertel dat baie weinig uit 'n broeisel grootword. Die meeste word die prooi van babers, palings en tiervisse voordat hulle twee duim lank is. Was dit nie so nie, sou al ons riviere binne 'n paar jaar van krokodille wemel.

Nadat mnr. Niemand by Mabalêl gevang is, was daar 'n reeks ander ongelukke. Die mees tragiese was waarskynlik die dood van mev. Grobler en haar agtienjarige dogter. Hulle het naby die rivier gekampeer en die man was een oggend uit om te skiet. Die meisie het na die rivier gegaan om te was en terwyl sy besig was, hoor die moeder skielik 'n geweldige geroep om hulp van die rivier se kant. Die moeder het dadelik afgehardloop, slegs om haar dogter in die diep stroom te sien verdwyn met die stert van 'n reuse-krokodil nou en dan bo die water sigbaar. Die dappere moeder het dadelik die water ingestorm om haar dogter te help maar dit was haar eie dood wat sy tegemoetgegaan het. Sy is dadelik deur twee krokodille tegelyk gegryp en ook ingesleep. Toe die vader na die kamp terugkeer, vind hy alles in doodse stilte. Op sy herhaalde geroep was daar geen antwoord nie, en toe hy die spore staan en betrag, roep 'n swartman wat die hele tragedie aanskou het en 'n omslagtige relaas daarvan kon gee, hom van die oorkantse wal.

Daar is nooit weer 'n oorblyfsel van die vroue gesien nie.

Die vroue loop altyd die grootste gevaar by die wasklippe, waar die meeste slagoffers gevang word.

[p. 827]

Op ons plaas het 'n jong meisie van sewentien in 'n spruit naby die huis gaan was. Om die spatsels te vermy, het sy haar bo-rok uitgetrek en was sy alleen in 'n onderrok en lyfie geklee. Daar is vyftig jaar lank nog geen krokodil in die spruit gesien nie; maar die water was taamlik hoog en een monster moes van die Magalakwên af opgekom het. Soos gewoonlik het die krokodil haar met een slag van die stert in die water geslaan. Maar sy was 'n sterkgeboude en fris meisie en het in die vlak water staande gebly. Die krokodil wou haar klaarblyklik aan die bene gryp maar het 'n vou van die onderrok in sy kake gekry en toe dadelik met haar na die diep kant begin swem. Hannie Nel het haar verstand nie verloor nie. Met een slag skeur sy die onderrok los en klim weer die wal uit, waar sy oorspronklik vandaan gekom het, terwyl die krokodil met sy onverteerbare eetmaal verdwyn. Ons het nooit weer die krokodil gesien nie, nieteenstaande 'n soekery van meer as 'n week.

Hannie Nel se noue ontkoming was nie die enigste wat kort ná die oorlog in die noorde plaasgevind het nie. Enige jare na die oorlog het die nuwe Engelse magistraat van Nylstroom aan kommandant Wessels en mnr. Groot Hans Prinsloo 'n lisensie toegestaan om seekoeie in die Limpopo te skiet. Dit het later geblyk dat dit 'n fout was en dat die magistraat geen reg had om so 'n lisensie toe te staan nie.

Polisie is agternagestuur om die jagters terug te roep en om die seekoeijag dadelik te belet, maar hulle is eers gevind nadat daar al vyf seekoeie in Mabalêl geskiet is. Hulle moes meer as 'n week wag voordat hulle genoeg swartes bymekaargemaak het om met die afslag en opsny van die groot diere te help.

Soos die meeste lesers sal besef, is dit byna onmoontlik om 'n seekoei op die wal te kry. Die dier word gewoonlik na vlak water gebring, waar die afslag en opsny dan plaasvind.

Terwyl die twee jagters by die rivier wag, het hulle een oggend met 'n paar swartes Mabalêl besoek om min of meer te kyk hoeveel seekoeie daar is. Hulle het meer as vyftig in die water en op die sandwalle getel.

Toe kom die skrikwekkende gebeurtenis. Mnr. Prinsloo wou water drink en gaan op 'n geskikte plek kniel en trag om op hande en voete die water met sy mond te bereik. Nouliks, egter, het hy gebuk of hy ruk weer orent met alle tekens van 'n geweldige skok. ‘Wat makeer?’ vra mnr. Wessels hom. ‘Ek dag ek sien 'n skaduwee in die water onder my.’ ‘Dit was 'n weerkaatsing van 'n wolk,’ was die mening van mnr. Wessels, en mnr. Prinsloo buk weer om te drink, maar dié keer het hy nie alleen orent geruk nie maar agteroor op sy rug neergeslaan. Sy lewe het van sekondes en duime afgehang. Nouliks het hy agteroor geval of 'n enorme stert kom uit die water en vee oor sy gesig, gepaard met 'n vloedgolf water.

‘Dit was die grootste krokodil wat ons ooit in ons lewe gesien het,’ was die

[p. 828]

verklaring van die twee jagters toe hulle later van die voorval vertel. Die swartes het die krokodil dadelik herken as Morena van Mabalêl, die een wat die kaptein se dogter gevang het. Alles is gedoen om die monster met stukke wildvleis in die water weer na die wal te lok. Later is 'n bokkie teen die stroom vasgebind.

‘Dit is alles tevergeefs,’ het die swartes verseker. ‘Hy herhaal nooit 'n mislukte aanval nie. Hy sal nie weer kom nie.’

En eindelik het dit geblyk die waarheid te wees. Die groot krokodil het nie weer sy oogbanke bo die oppervlakte van Mabalêl vertoon solank die twee blanke jagters in die nabyheid was nie.

Die tragedies van die Middelveld was destyds nie tot die riviere alleen beperk nie. Die onverklaarbare verdwyning van verskeie mense in die Middelveld, myle van die naaste water, is tot vandag toe onopgeloste geheime van die noorde.

Die eerste om te verdwyn, was 'n konstabel wat met 'n makker op patrollie was tussen die Palala en die Magalakwên. Dit was die gewoonte vir die manskappe om op die maandelikse patrollies halfpad by Skimmelperdpan 'n paar uur lank af te saal. Die twee manskappe was jare lank reeds op hierdie diens en het elke duim van die veld geken. Nadat hulle afgesaal het, neem een van die twee sy geweer en bandelier en sê aan sy maat: ‘Ek sal binne 'n halfuur terug wees. Ek gaan net eers gou 'n duiker vir ons skiet.’ Daarmee stap hy die bosse in. Hy is nooit weer deur mense-oë gesien nie.

Meer as honderd blankes en swartes het meer as 'n maand na die verdwene man gesoek sonder om ooit weer spoor of teken van hom te vind.

Enige jare later het 'n jong Waterberger, Johannes Venter, op byna gelyksoortige wyse verdwyn. Die familie het op 'n groot kaal laagte in die Middelveld gekampeer en was een middag almal by die tent bymekaar in afwagting van die middagmaaltyd, wat net gereed was, toe een van die familie die vee sien verbytrek in die rigting van 'n kolletjie gif aan die onderent van die kaalte.

Johannes het dadelik aangebied om die vee terug te jaag. Hy het die tent verlaat met sy geweer oor sy skouer en die bandelier om sy lyf. In sy hand het hy 'n agterossambok gedra. Die ander lede van die familie het gesien hoe hy die vee terugkeer en hulle in die bome volg.

En dit was die laaste keer dat 'n mense-oog Johannes Venter gesien het.

Die eienaardighede van die geval sal die leser besef wanneer hy verstaan dat die seun hier gebore is en grootgeword het. Daar is geen berge, riviere of gate in die nabyheid nie. Dit skyn werklik of daar nie wegkruipplek vir 'n muis is nie. Die polisie van Matabeleland het hulle hulp aangebied en alle lokasies in die noorde is deurgesoek in die hoop dat sy geweer by hulle gevind sou word. Maar die soektog was vrugteloos en tot vandag toe is geen spoor of tyding van Venter gevind nie.

[p. 829]

Een teorie was dat hy 'n gekweste bok tot aan die rivier gevolg het en dat hy daar deur die groot krokodil van Mabalêl gevang is. Die teorie was hoogs onwaarskynlik, maar tog is dit die enigste aanneembare uitleg wat ooit aan die geheimsinnige voorval gegee is.