Versamelde werke

4 Van Oudae en Oumense in Pretoria

Die Pretoria wat op die gesigseinder van my geheue lê, is so anders as die stad van vandag dat ek maklik kan besef hoe iemand wat dit nie deurleef het nie, nooit 'n beeld daarvan kan vorm nie.

Van die buitewêreld was ons in Pretoria geheel en al afgesny. Daar was geen spoor of telegraaf, geen koets, slegs 'n poskar wat een maal in die maand briewe van die kus deurgevoer het en in die reënmaande baie ongereeld. Die naaste spoorwegstasie was byna duisend myl van ons verwyderd.

In Pretoria self was die huise wyd uitmekaar geleë. Daar was slegs twee strate waaraan die reëlmatige ligging van die huise die voorkoms van 'n straat gegee het; dit was Markstraat-Suid, die straat na die stasie, en Kerkstraat-Oos. Hier het die huise in lyn gestaan en taamlik na aan mekaar. Om die Kerkplein was hulle ook taamlik dig op mekaar.

[p. 776]

Na noukeurige nagaan met behulp van 'n ou inwoner, het ek 21 families getel wat vaste inwoners genoem kon word. Daar was 310 individue - kinders tot die kleinste inbegrepe. Ons het mekaar geken net soos mense op 'n skip mekaar leer ken.

Oral in die dorp het gras weelderig gegroei en Kerkplein was die perdeweiveld van die meeste huisgesinne in die nabyheid. Oral tussen die bewoonde erwe in was nog taamlik digte lappe doringbos. Die rivier was ruig met bome en bosse begroei van die Fonteine af tot na aan Arcadiadrif, nou die Leeubrug. Laer af van Hovensdrif tot aan die Poort was ook 'n doringbos, maar minder ruig.

Aan die oostekant van die rivier was hoegenaamd geen erwe of dorpshuise nie. Hier was vier plase: Muckleneuk naby die Poort, wat aan die familie Walker behoort het; Harmonie, eiendom van die heer Jan Preller; Sunnyside, eiendom van die Mears-familie; Travenna, vir 'n tyd deur 'n Engelse dokter, Lyle, bewoon; en Arcadia, die eiendom van oom Fanie Meintjes.

Aan die westekant van die dorp was geen plase nie behalwe Skinnerscourt, eiendom van landdros Skinner, wat ook 'n dorpshuis in Markstraat-Suid gehad het, wat nog bestaan met 'n sink- in plaas van 'n grasdak.

Die huise was meestal in klein groepies verdeel. Net in die Fonteinepoort was die Du Preez-familie en laer af aan die ‘Groot Voor’ die Smithers, 'n Engelse familie, die Vuyks en 'n paar ander Hollander-huisgesinne, insluitende dié van dr. Jorissen, gewese regter van die Republiek. Dan was daar die Melvilles. Die vader was 'n Engelse landmeter met 'n af arm. Die grond waar nou die Bereapark is, het aan die familie behoort en hulle woonhuis was naby die teenswoordige plek van die Spoorweginstituut. Dan was daar die huis van ds. Begemann, die eerste predikant van Pretoria, wat 'n paar jaar gelede op hoë leeftyd oorlede is. Die privaathotel Parkzicht staan op 'n gedeelte van die Begemann-erwe, en so ook die woning van mnr. Geo. Heys. Hier was een van die pragtigste tuine wat Pretoria destyds besit het. Mev. Begemann het al die huisvroue van die dorpie van pompelmoese en konfyt voorsien.

Aan die noordekant van die dorp aan die rivier was 'n ander taamlike huisegroep, die Van der Hovens van Prinshof, Tielman de Villiers van Belle Ombre en Jan Celliers, vader van die digter. Tussen hierdie uithoeke en Kerkplein was ander klein groepies huise met wye oop veld tussenin.

In die middel van Kerkplein was die klein grasdakkerkie, met grondvloer en riempiestoele en rusbanke gemeubileer. Die pastorie van ds. Bosman was op die hoek van die teenswoordige Paleis van Justisie. Die goewermentskantoor en Volksraadsaal was 'n ander grasdakhuis waar die ou goewermentsgebou nou staan. Die Volksraadsaal was die grootste enkele kamer in die dorp. Ook dit was 'n enkelverdiepinggebou en die menbels het uit riempiestoele bestaan.

Daar was vyf winkels. Die oue heer Lys, 'n Engelse seekaptein, had sy win-

[p. 777]

kel op die Grand Hotel-hoek. 'n Ander Engelsman, Winstanley, had 'n winkel waar die Standardbank nou staan. Dan was Field en Hoffman op die teenswoordige Tudorgebou-hoek, Brodrick waar Erasmus-gebou nou is, Piet Marais waar die Nasionale Bank staan. Later het T.W. Beckett in Kerkstraat-Oos 'n winkel geopen en verskeie ander handelaars in ander dele, maar altyd naby die Kerkplein.

Die Kerkplein self was toe as die Markplein bekend en die mark is hier gehou, reg voor die teenswoordige Tudorgebou. Die bestaande Markplein was die uitspanning, ofskoon waens oral uitgespan het in die sg. strate en meestal op die Kerkplein. Tot laat in die tyd van president Kruger was die Kerkplein met Nagmaal deur 'n laer waens en tente beset.

Daar was niks waarvoor Pretoria in die ou dae beroemder was as sy water nie. Die Apiesrivier was 'n dolomietstroom, 'n sterk riviertjie met water so helder soos kristal. In die diepste kuile was die kleinste klippie op die bodem sigbaar. As mens vandag die vuil klein straaltjie water aanskou, kan jy nooit 'n denkbeeld vorm van die märchenhafte stroom van ouds nie, die walle bedek met varings en kapokvelde; varkblomme het elke vleitjie versier.

Byna 'n vierde van die stroom is met die ‘Groot Voor’ deur die middel van die dorp gevoer. Dan was daar nog ses of sewe ander vore aan weerskante van die rivier wat die plase en al die erwe met 'n oorvloed van pragtige helder water voorsien het.

Die meeste families het boerdery op groot of klein skaal bedryf. Almal het vee aangehou en elke huisgesin had derhalwe 'n kraal. Wa en osse en rytuig en perde was 'n noodsaaklikheid waarsonder die lewe bykans onmoontlik sou gewees het. Elke opgegroeide seun het 'n ryperd gehad. Ons kon almal goed ry en net soos die jongkêrels van vandag hulle nooiens agter op 'n motorfiets vir 'n ‘joy ride’ neem, so het ons smiddags met ons meisies te perd gaan ry en ek dink sy het 'n skilderagtiger vertoning gemaak met haar lang swart ryrok op 'n spogperd as wat sy vandag maak agter op 'n ploffende, met stof bedekte rywiel.

Vir sy rooslanings was Pretoria destyds ook beroemd. Omheiningsdraad was onbekend en die lande was meestal omhein met rooslanings wat in die blomtyd met 'n geurige rooi mantel bedek was. Sommige van die ou erwe was met gestapelde klipmure omring.

As die leser 'n begrip het van die omgewing van Pretoria in die dae van sy jongelingskap, sal dit makliker wees om 'n besef van ons maatskaplike lewe te vorm.

Dikwels is gesê dat ons feitlik één groot familie uitgemaak het en dit is 'n ware beskrywing. Elke mens het elke ander mens intiem geken. Almal is op hulle doopname genoem of oom of tante so en so. Ons het nooit by 'n huis aangeklop nie. Jy het eenvoudig ingestap en deurgeloop tot na die kombuis as jy nie voor die tyd een van die huisgenote teenkom nie. Klasse het ons nie geken nie. Die

[p. 778]

smid en timmerman het dieselfde rang beklee as die prokureur en die advokaat en al ons vermaaklikhede was gemeenskaplik.

Elke jaar was daar wedrenne op die ou baan, wat toe ver buite die dorp geleë was. Dit was gewoonlik met Nuwejaar en was 'n driedaagse piekniek waaraan die hele dorp deelgeneem het. Elke familie het met 'n ossewa en tente na die resies gegaan. Die waens word in twee lang rye getrek. Tussen die rye was die laaste end van die baan met die wenpaal aan die uiteinde.

Gedurende die resies word die dorp eenvoudig toegesluit. Ek glo nie dat daar ooit gedurende die drie dae 'n inwoner buiten die dominee binne die dorp te vinde was nie. Dit was 'n tyd van groot pret. Elke huisgesin had ten minste een perd waarop staatgemaak kon word. Hoe helder kan ek hulle nog voor die gees roep!

Johannes de Beer, later landdros van Johannesburg, had 'n geel hingsie met die naam van ‘Sly’ wat ver buite ons grense beroemd was. Hy is nooit geklop nie en daar het somtyds perde selfs van Standerton en Wakkerstroom gekom. Toe die perd deur die weerlig op die teenswoordige Kerkplein doodgeslaan is, was dit 'n skok vir die hele dorp.

Dan was daar ‘Star’, 'n volbloedhings van die Mearse, meer beroemd vir sy hoogspring as vir sy hardloop, ook 'n beroemde perd. Die beroemde perdedief Jakob Breytenbach het hom eenmaal uit Sunnyside se stal gesteel. Ses maande daarna daag hy weer op in 'n span van ses wat die eienaar van Wakkerstroom gebring het. Een van die Mears-seuns het ‘Star’ in die span herken en die hele dorp is opgeroep om hom te identifiseer. Hy is natuurlik teruggegee en het as spogryperd van die familie Mears stokoud geword.

Die Mearse was beroemde perderuiters en perdekenners, sowel seuns as meisies. Die jongste seun, Walter, was die beroemde kommandant van generaal De Wet. Die oudste seun, Charlie, het in Sekoekoen se oorlog gesneuwel. Mnr. Mears, eienaar van Sunnyside, was van Engelse afkoms maar sy vrou was 'n Vrystaatse boerenooi. Onder ons, waar sy algemeen bemind was, was sy beroemd vir haar hardnekkige pogings om Engels te praat. Sy was lief om stories te vertel van ‘Me and Mears’ en onder dié Engelse sin het sy in die maatskappy van Pretoria bekend geraak. 'n Boheemse huishouding as daar ooit een was. Almal was welkom te Sunnyside en geen inwoner het ooit geskroom om van die gasvryheid gebruik te maak nie.

By toeval vergaar 'n patrollie ruiters, mans en vroue, uit die dorp soms te Sunnyside. Die perde word afgesaal en in die ruim stalle besorg. As daar 'n vark of 'n skaap byderhand is, word dit haastig geslag. Daar word dan feesgevier en gedans en almal moes in Sunnyside slaap. Daar was altyd plek genoeg wanneer die gaste eers saals, tooms, tuie, draaghoute en wat dies meer, van die rusbank en vrye beddens af verwyder het.

Die ou heer Mears was bekend vir die fynheid van sy kleding. Hy het nooit

[p. 779]

iets anders as 'n swart pluishoed, so blink soos 'n spieël, gedra nie. 'n Swart syfluweelbaadjie, blinkleerskoene met hoë polvye en 'n gespande broek met bande onder om die skoene vas, was 'n drag waarvan hy tot sy dood toe nooit afgesien het nie. Tot sy agt-en-tagtigste jaar had hy 'n massiewe bos pikswart krulhare wat 'n belangrike deel van sy glans aan die kapperskuns skuldig was.

Ek het hom self dikwels agter die ploeg te Sunnyside te perd sien ry met sy swart pluishoed op en die syfluweelbaadjie aan.

Gedurende die beleg van Pretoria in 1880 het hy pertinent geweier om skuiling in die Engelse kamp te soek. Hy het met sy familie te Sunnyside gebly en die militêre en inwoners gedurig bespot oor hulle so bang was. En toe daag daar eendag 'n Boerepatrollie byna op die werf op en skraap die vee van Sunnyside weg. Die ou heer was te slim om teenstand te bied. Hy het op 'n hoë kraalmuur geklim en die affêre deur 'n verkyker bekyk. Die Boere was só naby dat mnr. Mears almal herken het. Hy het selfs vir komdt. Henning Pretorius, wat die naaste gekom het, toegeroep. En toe gewaar die Engelse dit uit 'n fort wat hulle op ‘Timeballkop’, agter die teenswoordige Skanskop, gehad het, en trag om die Boere af te skrik deur 'n paar bomme, wat egter nie die distansie kon haal nie. Die Boere kon die Engelse ook nie bereik nie, maar so wou hulle die slagveld nie verlaat nie. Henning Pretorius klim van sy perd af, lê aan oor 'n miershoop en stuur 'n koeël mooi deur die middel van die pluishoed!

Beweer word dat die ou heer Mears vinniger van die muur af was as wat dit hom geneem het om op te klim.

Die voorval het plaasgevind in wat nou Mearsstraat, Sunnyside is.

Ons seuns het daardie middag stukke van die Engelse bomme opgetel.

Die geskiedenis van baie van die ou Pretoria-families verskaf treurspelle soos mens selde in die lewe teëkom. Voor die ontdekking van die goudvelde was die lewe in Pretoria vir almal gelukkig en gemaklik. Daar was nie geld nie en tog was daar nie so iets soos werklike armoede nie. Dit is moeilik om vandag te verstaan hoe die inwoners almal gelewe het, maar dat hulle gelukkig en tevrede was, is nie aan te twyfel nie.

En toe kom die Witwatersrand en soos met die val van 'n toneelskerm, was daar 'n onverstaanbare omwenteling in die ekonomiese toestande. Geld was volop, die eiendomme het enorm in waarde gestyg en saam met die geldvloed het die armoede gekom. Dit skyn byna asof die noodlot dit so bestier het dat weinig van die ou inwoners die rykdom kon geniet wat die styging in die waarde van grond oënskynlik binne hulle bereik geplaas het.

Daar is 'n menigte van die ou inwoners van die hoofstad wat vandag miljoenêrs sou gewees het as hulle families in besit van hulle grond kon gebly het. Maar andere moes die voordeel trek.

Onder hierdie familie-tragedies is die stories van Sunnyside en Arcadia 'n blywende voorbeeld.

[p. 780]

Die Mears-familie was nog in volle besit van Sunnyside toe goud op die Witwatersrand ontdek is. Niemand in Pretoria wou destyds grond verkoop nie - niemand wat nie móés verkoop nie - omdat grond by die dag in waarde toegeneem het. Maar die eienaar kon iets anders doen as uit en uit verkoop. Hy kon geld opneem, ongelooflike bedrae op grond wat voorheen niks werd was nie. Mnr. Mears was een van die eerstes wat geld onder verband op Sunnyside opgeneem het. Met die geld is hy na Europa. 'n Pretoriase prokureur is met volmag-prokurasie agtergelaat om sy sake te bestuur. Dit sou 'n rit van maande gewees het; in stede daarvan het dit 'n reis van jare geword. Die rente is nooit opbetaal nie en die verbandhouers het al hoe lastiger geword. Mnr. Mears, in die glorie van Londen, met afwisseling na Monte Carlo, het hom aan niks gesteur nie. Later het hy selfs nie meer briewe of telegramme beantwoord nie.

Die onvermydelike het gebeur. Die skuldeisers het die verband opgeroep. Die gevolmagtigde en 'n paar vriende het Sunnyside oorgeneem, in erwe opgesny en verkoop. Almal behalwe die Mears-familie het aansienlike fortuine gemaak.

Na verloop van jare daag die ou heer weer eendag in Pretoria op om sy plaas in 'n stad verander te vind. Nog met die hoë hoed, die fluweelbaadjie en blinkleerskoene het een ou vriend na die ander hom in die strate van die vergroeide stad herken en gegroet.

En toe begin mnr. Mears sy poging om ten minste 'n gedeelte van sy verlore besit weer terug te kry deur die Hooggeregshof. Eers het hy die beste advokate daarvoor ingespan, maar alles het misluk. Ná jare was die ou man nog besig in die Paleis van Justisie. Hy moes toe sy eie sake waarneem. As 'n revenant, 'n gees uit die verre verlede, kon jy hom daagliks in die gange en argiefkamers vind, netjies soos altyd, maar niks het gehelp nie. Sunnyside was verlore en geen poging synersyds kon dit weer terugkry nie. Die regters was jammer vir hom. Hy het later lastig geword met sy daaglikse persoonlike applikasies voor die hof. Hulle het alles gedoen wat die wet hulle toelaat, maar ook die regters kon hom nie help nie en toe ons weer hoor, is ou mnr. Mears in 'n eensame kamer êrens in 'n agterbuurt in sy bed dood gevind.

Hy had miljoene binne sy bereik en hy het dit verloor alleen omdat hy nie sy hand wou uitstrek om dit te neem nie.