Versamelde werke

[p. 781]

5 'n Vonnis van Paul Kruger

Van die menigte wyse en geestige gesegdes wat aan Paul Kruger toegeskrywe word, kom vele erg verdag voor. Sommige dateer sonder twyfel uit die Griekse beskawing, duisende jare voor Christus; ander het eeue lank vir byna elke groot man diens gedoen en verskeie ander aan sy Hoogedele toegeskrywe, het seker nooit oor sy lippe gekom nie.

Byna tien jaar lank het ek al sy toesprake gerapporteer. Ek het duisende van sy private gesprekke aangehoor en oor baie van sy grappe gelag. Een tyd het ek selfs 'n versameling van grappe en wyse gesegdes van S.H. Ed. vir 'n vriend opgestel - almal uit persoonlike ondervinding. Ek gee hier één wat nog nooit gepubliseer is nie en oor die waarheid waarvan daar geen twyfel bestaan nie.

Ten tyde van die Burgeroorlog, toe kommandant Paul Kruger vir die tweede keer met 'n Rustenburgse kommando in Pretoria verskyn het, was sy gewapende koms 'n verrassing vir die inwoners. Dit was afgesproke dat hy alleen sou kom om vrede te maak - ten minste, dit was die indruk waaronder generaal Schoeman verkeer het. Dit was derhalwe blote geluk dat Kruger sy teenstander nie met koue hande in Pretoria gevat het nie, só is destyds vertel. Maar ek dink nou dat generaal Schoeman vroegtydig berig van die kommando ontvang het en dat hy die geleentheid waargeneem het om 'n kuiertjie na Potchefstroom te maak. Hoe Kruger sy huis beleër het en hoe die Rustenburgers een of twee onskuldige Pretoriane met bobbejaanboute gekwes het, is meermale al vertel. Hier is nou 'n storie uit daardie stormagtige tyd.

Daar was destyds verskeie handelaars of winkeliers in Pretoria wat Schoeman-gesind was en die Rustenburgse krygsman het dadelik hier 'n kans gesien om onkoste te dek en sy kommando op die been te hou. Hy het hulle een vir een laat vang en van hoogverraad beskuldig. Ek weet nie presies wat die beskuldiging in ipsissima verba teen hulle was nie, maar hul oortreding in die oë van Paul Kruger was dat hulle op een of ander wyse steun aan Schoeman verleen het.

Hoe dit ook al sy, hulle is een vir een deur die krygsraad skuldig verklaar en met 500 riksdalers beboet. Die kommandant was gereed om slagvee in plaas van harde geld of note te neem. Sommige wou nie betaal nie en omdat daar geen tronk was nie, is hulle bedags in die blok gesluit. Snags kon hulle weer huis toe gaan. Onder die ‘bloksitters’ was die heer Piet Marais, bekend as ‘Lang Piet’. Hy is toegelaat om die vervelende ure met sy viool te verkort en het altyd 'n skare van ‘Doppers’ as toehoorders gehad. Die blok was op die kweek agter die ou Raadsaal, in die skadu van 'n sering.

Dit was 'n tyd toe die meeste Pretoriane met groot veragting op die ‘Doppers’ neergesien het. Die woord was op die dorpe byna gelykduidend met ‘domheid’, ‘agterlikheid’.

[p. 782]

Pretoria was nie geheel en al terneergeslae deur hierdie ‘Dopper’-inval nie. Fluisterend het daar gerugte rondgegaan dat daar ten minste één groot grap in voorbereiding was, 'n grap ten koste van die Dopper-kommandant Paul Kruger.

Daar was destyds 'n Engelse handelaar in Pretoria met die naam van Broderick. Sy winkeltjie was op die Kerkplein waar die Erasmus-gebou vandag staan.

Broderick was beroemd as een van die geestigste grapmakers in Pretoria. Hy kon mooi en ook grappige versies in Engels maak en daar is later 'n versameling van sy werke gepubliseer wat nog hier en daar in private en publieke boekversamelings verkrygbaar is. Op die ou inwoners het hy satiriese versies gemaak wat ten minste 'n mondelinge onsterflikheid erlang het. Hier is een van sy rympies wat ek as kind gehoor het:

(Dit vooraf as uitleg: ‘Baby Brown’ was die grootste man in Pretoria, met 'n gewig van ver oor die 300 pond; ‘Piet Marais’ is die hierbo genoemde bloksitter.)

Here lies old Brod. in his long rest;
of men between the worst ones and the best;
- the greatest coward in the town
barring Piet Marais and Baby Brown.

Toe dit bekend word dat Broderick gearresteer was en dat ook hy hom voor die krygsraad op 'n aanklag van hoogverraad sou moes verantwoord, het daar 'n glimlag deur die dorp gegaan.

Aan sy vriende het Broderick heimlik gefluister dat hy Paul Kruger 'n poets sou bak soos hy seker nooit tevore teëgekom het nie. Hy sou hom so belaglik maak dat dit in die geskiedenis sou vertel word!

Die inwoners het Broderick goed geken en almal het geweet dat hy in staat was om sy dreigement ten uitvoer te bring. Die Dopper-kommandant, daarenteen, was so te sê vir die dorpsbewoners 'n vreemdeling.

Genoeg dat hy 'n ‘Dopper’ was en derhalwe ‘dom’ en ‘onontwikkeld’.

Die hele manlike bevolking van Pretoria het in die ou Raadsaal vergaar om die belaglikmaking van Paul Kruger en sy Rustenburgse krygsraad aan te hoor. Almal was klaar om hartlik te lag. Almal, só word vertel, het reeds begin lag toe die naam van Broderick geroep word en hy ewe beleefd en stemmig sy verskyning voor die tafel maak, wat as regbank moes dien. Paul Kruger was voorsitter en segsman en hy het nie toegelaat dat die regspleging te formeel of langdradig word nie.

‘Jakobus (James) Broodryk (Broderick),’ sê hy aan die beskuldigde, ‘jy

[p. 783]

weet waarvan jy beskuldig staan - dat jy bystand aan Schoeman verleen het, wat verraad is teen die regering. Wat het jy te sê?’

Broderick was, behalwe sy ander geestesgawe, ook 'n goeie akteur. Hy skyn 'n tyd lank in vertwyfeling te verkeer en toe hy antwoord, was dit langsaam en stemmig.

‘Kommandant, ek weet nie wát om te sê nie. Om eerlik te verklaar of ek skuldig of onskuldig is, kan ek nie. Miskien sal jy my uit die moeilikheid kan help, Kommandant?’

‘Hoe kan ek jou help?’ vra Paul Kruger. ‘Dit is jy wat beskuldig word, nie ek nie.’

‘Nou ja,’ vervolg Broderick, ‘ek sal in elk geval my moeilikheid aan jou duidelik maak: In hierdie saak is ek net mooi in twee verdeel - in die middel deur. My linkerkant het hulp en raad aan Schoeman verleen - ek kon nie anders nie; maar die regterkant van my het trou gestaan by die kant wat jy verteenwoordig, Kommandant.’

‘Ek dink jy stel jou die saak moeiliker voor as wat dit werklik is,’ antwoord Paul Kruger. ‘Vir my skyn dit baie eenvoudig, só eenvoudig dat ek in staat is om dadelik die vonnis van die hof uit te spreek: Burger Broodryk se linkerkant, jy pleit skuldig op aanklag van hoogverraad. Die hof beboet jou vir die misdaad met vyfhonderd riksdalers en die laer-kommandant sal beslag lê op die linkerkant van jou liggaam en die linkerbeen in die blok sluit totdat die bedrag betaal is.

Burger Broodryk se regterkant, ek verwelkom en groet jou as 'n getroue burger van die staat ... Ons het maar min in Pretoria aangetref. Jy weet natuurlik dat die regering 'n kommando opgekommandeer het om die staat te beskerm en daar jy, getroue burger, nie in staat was om diens by die kommando te doen of 'n plaasvervanger te stuur nie, is dit vir my 'n genoeë om jou die kans te gee om op ander wyse by te dra, waaroor jy natuurlik bly sal wees.

Burger Broodryk se regterkant, ek kommandeer van jou tien slagosse ter ondersteuning van die kommando tans onder die wapen.’

Daar was 'n groot gelag, maar nie aan die kant van Broderick en sy maats nie!