Versamelde werke

2 Michael Servetus

Enige weke gelede het daar te Champel (Genève, Switserland) 'n klein plegtigheid plaasgevind wat byna onopgemerk verbygegaan het, behalwe wat betref die wetenskaplike tydskrifte van die wêreld.

Dit was 'n kranslegging aan die voet van 'n groot granietsteen, deur die Switserse volk in 1910 opgerig as 'n ‘hoeksteen’ ter gedagtenis aan Michael Servetus, wat vyfhonderd jaar tevore op die plek verbrand is.

Die verskriklike treurspel van Champel is van belang vir Suid-Afrika, nie alleen ter wille van die lewe en onsterflike werk van die sonderlinge genie Michael Servetus nie, maar omrede 'n ander magtige persoonlikheid wat 'n vormende invloed uitgeoefen het op die bestaan, karakter en kultuur van die Afrikaanse volk, die vernaamste rol gespeel het in die treurspel. Dit is die groot Franse hervormer Johannes Calvyn, vader van die Hollandse Gereformeerde Kerke.

Michael Servetus is in 1511 op die Frans-Spaanse grens uit 'n welgestelde familie gebore. Hy is deur sy vader na die hoërskool in Toulouse gestuur om in die regte te studeer. Hier het hy die eerste keer met die Bybel kennis gemaak en tot sy dood toe het hy 'n onvermoeide Bybelstudent gebly en 'n hartstogtelike bewonderaar van die karakter en leer van Christus. Sy geskrifte getuig hiervan. Toe hy negentien jaar oud was, het hy na die universiteit van Parys gegaan en daar in aanraking gekom met die groot anatome Günther, Vesalius en Du Bois, die eerste seevaarders op die toe nog onbekende oseaan van die anatomie.

Sy kennismaking met ons groot stamgenoot Vesalius sal vir Afrikaners altyd van belang wees. Vesalius, 'n Nederlander, kan met veiligheid die vader van die snykunde genoem word. As assistent van Günther word Servetus Vesalius

[p. 769]

se opvolger. Die klein groep wetenskaplike ondersoekers te Parys was die eerste wat sistematies en gereeld, altyd min of meer heimlik, die menslike kadawer opgesny en ondersoek het. Beide die Roomse en die Gereformeerde kerke was sterk gekant teen alle dergelike ondersoeke.

Dit was hier in Parys, as assistent van Günther, dat die jong seun, Michael Servetus, die verbasende fisiologiese ontdekking gemaak het wat sy naam in geëerde herinnering sal bewaar solank die mensdom bestaan. Dit staan in die wetenskap gelyk met die ontdekking van Amerika deur Columbus. Hy het naamlik die werklike oorsprong van die bloedsomloop in die menslike liggaam ontdek en kortliks beskrywe, asook die verandering wat die bloed in die longe ondergaan, die weg deur die hart na die groot slagare. Sy beskrywings was in elke opsig juis en presies. Dit is slegs in ons tyd dat reg aan Servetus geskied het.

Wat die ontdekking vir die wetenskap beteken het, is onberekenbaar. Genoeg is dit om te beweer dat wanneer die snydokters elke dag, elke uur, menslike lewens red en menslike lyding versag, dit alle lyers betaam om dankbaar te onthou hoe die geestelike hand van Michael Servetus help om die lem te beheer.

Intussen het Servetus nog gereeld met sy Bybelstudies voortgegaan en hom in die filosofiese teologie verdiep. Dit was hier in Parys waar Servetus met Calvyn kennis gemaak het. Noodlottige kennismaking! Volgens Calvyn self het hy tevergeefs probeer om Servetus van sy teologiese dwaling te oortuig. Maar die kennismaking was nietemin uiters vriendskaplik en die hervormer het geen teken gegee van die verbasende bitterheid wat hom later teenoor Servetus besiel het nie.

Van Parys is hy na Wenen as lyfarts van die Rooms-Katolieke Aartsbiskop wat in Parys sy leerling was. Hier het hy sy geskrifte heimlik voortgesit en naamloos of onder 'n skuilnaam in Duitsland en Holland laat druk - altyd met die grootste moeite. Van hier het hy 'n korrespondensie met sy vriend Calvyn in Genève aangeknoop - fatale korrespondensie! O.a. het hy aan Calvyn 'n versameling in één bundel van sy teologiese geskrifte gestuur. Min kon hy droom wat 'n ontsettende skakel in die ketting van sy noodlot dié briewe en handskrifte aan Calvyn sou smee! Wat hom eers wakker geskud het, was toe Calvyn beslis weier, nieteenstaande sy herhaalde aanvrae, om sy manuskrip terug te stuur. Dat dit slegs aan hom deur Servetus geleen was, en in vertroue gestuur was, het by die groot hervormer nie opgeweeg nie. Na aanleiding hiervan skryf Servetus aan 'n vriend: ‘ob eam rem moriendum esse certo scio’ (ek weet seker dat ek oor die saak sal moet sterwe).

Nadat hy twaalf jaar in Wenen as dokter werksaam was, verlaat hy die stad, en van nou af gaan die drama voort met die onvermydelike noodwendigheid van 'n Griekse treurspel.

[p. 770]

Van Wenen is Servetus na Lyon in Frankryk. Hier word hy herken en dadelik deur die Roomse Inkwisisie in hegtenis geneem en verhoor. Nou maak Calvyn vir die eerste maal sy verskriklike verskyning op die toneel. Die groot hervormer was toe op die hoogtepunt van sy godvrugtige lewe en van godsdienstige en siviele invloed. In Genève was hy feitlik alleenheerser. Die sogenaamde ‘Raad’ was in die holte van sy hand. Wat hy wou, dit geskied; wat hy nie wou nie, geskied nie. Sy eerste optrede in die drama van Servetus was om in die loop van hul korrespondensie 'n enkele bladsy van Servetus se gedrukte werk aan 'n sekere De Trye in Genève te oorhandig. Dit was 'n bladsy wat Servetus aan hom gestuur het.

Die doel was om die Roomse Inkwisisie in Lyon in staat te stel om te bewys dat Servetus die skrywer was van die gewraakte boek. Maar die bewys word deur die gewetensfyne Inkwisisie as onvoldoende beskou. Weer kom De Trye met Calvyn in aanraking en hierdie keer gee die hervormer hom eksemplare van Servetus se vertroulike handskrifte. De Trye beweer dat Calvyn ‘huiwerig’ was om die handskrifte te oorhandig; tog is dit gedoen. Omtrent die doel was daar geen huigelary of geheimsinnigheid nie. Calvyn het die handskrifte oorhandig om die Roomse Inkwisisie in staat te stel om Servetus ter dood te veroordeel.

Na dié ontsettende gedrag is Calvyn se verdere optrede sielkundig van minder belang. Wat hy later gedaan het, is slegs 'n weerspieëling van die sieletoestand wat hy hier geopenbaar het.

Servetus is voor die groot Inkwisiteur van Lyon verhoor en heel Europa het dadelik aangeneem dat dit klaar was met hom. Ook Calvyn had gegronde redes om te glo dat dit die einde van die skitterende genie was. Maar die noodlot het dit anders gewil. Gedurende die nag ontsnap hy uit die Inkwisisie se gevangenis, en daarna het hy nooit weer in die hande van die Roomse kerk geval nie. Hy was egter tussen twee vure. Hy had die vyandskap verwek van beide die Roomse en die Hervormde Kerk en hy wis dat die twee genootskappe gereed was om mekaar behulpsaam te wees om sy vernietiging te bewerkstellig. Nêrens in die beskaafde wêreld was daar vir hom 'n veilige toevlugsoord nie.

Vier maande lank het hy as vlugteling in Suidoos-Frankryk rondgeswerwe.

Op 12 April 1553 nader hy die Switserse grens regoor Genève te perd. Aan die Franse kant verkoop hy sy perd en gaan Genève te voet binne. Hy huur 'n kamer in 'n herberg. Hy was van plan om dadelik na Zürich te vertrek, op pad na Napels, waar hy wetenskaplike vriende had. Maar die veerskuit sou eers die ander dag van Genève vertrek en hy moes derhalwe dié dag daar oorbly. Sondagaand gaan hy na die groot kerk om sy ou vriend Calvyn te hoor preek. Hy word herken par quelques frères (deur sommige van die broeders), wat Calvyn dadelik van sy teenwoordigheid in kennis stel.

Ná Servetus se dood skryf 'n anatoom aan Günther uit Wenen: ‘Ek weet wat

[p. 771]

Christus sou gedoen het as hy in Genève was. Hy sou die ongelukkige vlugteling met trane omhels en op die voorhoof gekus het.’

Servetus is egter die volgende dag gearresteer en in die gevangenis gewerp. Eers op 14 Augustus vind sy verhoor plaas. Die proses het drie maande geduur. Nooit vir 'n oomblik het die geleerde wêreld gedroom dat die Gereformeerde Kerk tot die uiterste sou oorgaan nie. Volgens die wet van Switserland was die uiterste straf verbanning. Daar was geen wet waaronder die doodstraf toegepas kon word nie. Die aanklaer het egter sy toevlug tot die Romeinse Wet geneem om Servetus se veroordeling te verseker.

Op 26 Oktober is die vonnis gevel, naamlik dat Michael Servetus ‘lewend geheel tot as verbrand sal word’, en op 27 Oktober 1553 is die vonnis te Champel naby Genève voltrek.

Al die Gereformeerde Kerke van Genève is geraadpleeg en eenparig is ten gunste van die voltrekking van die vonnis gestem. Histories is daar vandag nie die minste twyfel dat die stem slegs die stem van Calvyn was nie. Volgens die stukke van die teregstelling het Calvyn onthoofding aan die hand gedoen in plaas van die vuurdood, maar hy kon die suggestie nie baie dringend voorgedra het nie want dit is seker dat hy in staat was om sy wil in dié opsig te laat geld indien hy dit werklik verlang het.

Servetus se dood het soos 'n elektriese skok deur Europa gegaan. In die kerk self het groot onenigheid ontstaan as gevolg daarvan. Maar Calvyn, ten minste, het nooit die geringste twyfel of oor sy eie gedrag die minste berou getoon nie. Sy groot assistent, Beza, het die doodstraf namens die Gereformeerde Kerke van Genève hardnekkig verdedig.

Ongetwyfeld was die dood van Servetus die fondamentlegging van die vyandskap tussen die wetenskap en die godsdiens wat vandag nog voortleef.

Daar is min historiese persoonlikhede uit die periode van wie die loopbaan meer noukeurig nagespoor is as dié van Servetus. Deur vriend en vyand is elke wending van sy lewe uitgepluis en in die daglig gestel. Die geskiedenis het slegs één oordeel oor hom. Ofskoon hy in baie opsigte 'n kind van sy tyd was, was hy een van die merkwaardigste genieë wat die wêreld ooit geken het; sy lewe was skoon en voorbeeldig; sy karakter en sienswyse oor alle sake altyd verhewe en merkwaardig. Op die laaste het hy nog trots verklaar: ‘Die mense verstaan die karakter en leer van Christus nie.’

Ná sy dood het al die wetenskaplike voormanne van die tyd getuienis omtrent sy bekwaamheid en genie afgelê. Günther erken dat daar geen groter anatoom was nie (nulli secundus). Selfs die hervormer Melanchthon, opvolger van Luther, skryf in 'n vriendelike sin oor Servetus.

In ons tyd het daar 'n wedywering onder die nasies van Europa ontstaan om eer te doen aan die groot wetenskaplike ontdekker. In 1900 is die eerste lewensgroot standbeeld van Servetus in Madrid opgerig - in Rooms-Katolieke Span-

[p. 772]

je! Die Spanjaarde maak aanspraak op Servetus as 'n landgenoot! In 1910 is 'n ander lewensgroot standbeeld opgerig in die Place de la Mairie, Parys, en in 1911 'n derde standbeeld in Wenen, Oostenryk. Ook die Switserse Republiek het 'n groot granietsteen opgerig te Champel, op die plek waar Servetus die vuurdood ondergaan het. Dit word 'n versoeningsteen genoem; daardeur wou die Switserse volk te kenne gee hoe hulle begerig was om met trane en rou te boet vir die vreeslike daad wat vyfhonderd jaar gelede in Champel verrig is. En hier by die hoeksteen word jaarliks die geboorte van Servetus deur 'n klein groep bewonderaars herdenk.

By die laaste plegtigheid is enkele kort dog merkwaardige toesprake gelewer. Een Duitse afgevaardigde het hartstogtelik uitgeroep: ‘Gode sy dank dat hulle nie in staat was om sy wetenskap, sy kennis, sy dienste aan die mensheid te verbrand nie.’ Van 'n beroemde Switserse teoloog is 'n brief voorgelees waarin die volgende sinsnede voorkom: ‘Sodra die mens geneig is om 'n oordeel te vel oor 'n andersdenkende (wat die Meester streng verbied) dan is dit die moment waarop hy die kop moet laat sak en bid: “Here, wees my arme sondaar genadig. Ek mag nie oordeel nie - nie omdat dit moreel verkeerd is nie, maar omdat ek sielkundig nie daartoe in staat is nie. U ken die perke van my armsalige verstand. Beskerm my teen myself.”’