Versamelde werke

2 Isaak Slyk

Die volgende geskiedenis is tot in die kleinste besonderheid waar.

Ek sê dit by wyse van inleiding, nie omdat - soos skrywers dikwels doen - ek verlang om aan fiksie die skyn van geskiedenis te gee nie, maar om 'n geheel ander rede. Daar is 'n element van iets bonatuurliks verbonde aan die gebeurtenisse wat ek gaan verhaal en ek verklaar dat die gebeurtenisse waar is, omdat ek daar vas van oortuig is dat die skyn van bonatuurlikheid in werklikheid 'n baie

[p. 488]

gewone natuurlike grondslag het en maklik uitgelê kan word, as ons net die sleutel van die geheimsinnigheid in die hande het.

Ek het die betrokke persone almal self geken en verskeie ooggetuies die voorval hoor beskrywe. Ek het egter nie verlof gevra om egte name te besig nie. Die plaas waar dit gebeur het, het ek self verskeie male besoek.

Gannapan is een van die treurigste streke wat ek ooit in my lewe geken het. Dit is geleë in die woestyngedeelte van ons land - die droewigste woestyngebied - waar geen boom groei nie en die wonings so ver van mekaar is dat niemand ooit bevrees hoef te wees dat hy die rook van sy buurman se skoorsteen sal sien nie. 'n Swart koppie hier en daar is al wat ooit die treurige eentonigheid van waterpasgelykheid afbreek. Maar op Gannapan was daar selfs geen koppie nie. Van die huis was geen enkele boom sigbaar nie en so gelyk en kaal was die wêreld dat jy 'n sirkelronde horison kon sien, presies soos op see. Selfs die pan waaraan die plaas sy naam te danke het, is van die huis af onsigbaar.

Al wat daar in die landskap oorstelpend was, was miershope - miershope, oneindig, in regimente en bataljons, by die honderde, die duisende, die miljoene. Nooit tevore in my lewe het ek so baie miershope in een landstreek bymekaar gesien nie. Aan alle kante van die huis het hulle tot aan die gesigseinder uitgestrek, onafgebroke, almal van een kleur - donkervaal - van een grootte en min of meer ewe ver van mekaar.

Dit is lig te begryp dat die erdvarke in so 'n landstreek sou verjaar. Daar was 'n menigte, en 'n hoë persentasie van die miershope was deur hul bedrywigheid uitgehol en lank reeds ‘dood’. En tog was Gannapan 'n ‘goeie’ plaas. Skape, perde en beeste het uitmuntend geaard, en die plaas het minstens twee geslagte van die Fourie-familie ryk gemaak.

In die tyd van hierdie geskiedenis het dit aan Petrus Fourie behoort, bekend as ‘Klein’ Petrus, om hom - vroeër - van sy vader en grootvader te onderskei wat ook albei Petrus geheet het en wat altwee destyds lank reeds ter siele was.

Hier het hy met sy bejaarde en sieklike gade en sy enigste seun gewoon. Sy seun, ook Petrus, is kort voor hierdie gebeurtenisse getroud en het voorlopig sy intrek in een helfte van die groot woonhuis geneem.

Ek moet die leser 'n denkbeeld gee van die persone wat 'n rol in hierdie drama gespeel het, maar dit sal so kort wees as wat ek dit moontlik kan maak en waar iets onnodig of omslagtig lyk, wil ek vooraf die versekering gee dat ek stip sal probeer om niks aan te roer wat geen uitwerking op die denouement het nie.

Die ou heer Petrus Fourie, eienaar van Gannapan, was destyds in sy agt-en-sewentigste jaar. Hy was besonder sterk en gesond vir sy jare, waarvan die feit dat hy tot sy gevangeneming in die derde jaar van die laaste Engelse Oorlog in die veld gebly het, voldoende bewys lewer. Daarenteen was sy gade, tant Debora, jare lank reeds 'n hulpelose invalide. Sy was 'n jiglyer en was eindelik snags tot haar bed en bedags tot 'n rystoel deur die felle kwaal geketen.

[p. 489]

Die beheer van die plaas was destyds byna geheel en al in die hande van die enigste seun - reeds genoem - wat toe in sy ses-en-twintigste jaar was.

Die feit dat daar slegs een kind in die huisgesin was, was te wyte aan 'n tragedie wat 'n ongeneesbare wond in die gemoedere van die bejaarde egpaar nagelaat het. Oorspronklik het die gesin nie minder as sewe getel nie - seuns en dogters op wie enige ouer trots kon gewees het. Gedurende die stigtingsjare van die gesin is die hele landstreek deur 'n vreeslike epidemie van witseerkeel geteister wat binne enkele dae ses kinders aan die Fourie-huisgesin ontneem het. Petrus alleen is aan die verslae ouers oorgelaat.

Die vader was ryk en aan die enkele seun het hy die middels vir 'n goeie opvoeding verskaf. Daar was oorspronklik 'n plan om 'n predikant van Petrus te maak, maar hy was later self oortuig daarvan dat hy te min neiging vir die verantwoordelike amp het, en van dié doelwit moes die ouers afsien. Gedurende sy laaste skooljare het hy kennis gemaak met sy toekomstige eggenote, Oreade Hansen, 'n meisie van Noorse afkoms. Sy was in dieselfde hoërskool as Petrus Fourie, maar anders as hy het Oreade die een eksamen na die ander met trompetgeskal en wapperende vlae afgelê. Sy was die eerste meisie wat eerste in die hele Suid-Afrika in die B.A.-eksamen gestaan het. Wat verstandsvermoë betref, was sy klaarblyklik buitengewoon en ek maak daarvan besondere melding, omdat sy - soos die leser later sal sien - 'n diep geheim ontleed en die sleutel gevind het onder omstandighede wat van die hoogste redenasievermoë getuig. Sy was ook 'n mooi meisie - baie mooi. Sy het die pragtige gelaatskleur, die donkerblou oë en gekartelde, goue haarbos van haar Noorse voorouers erflik behou.

Dan is daar nog een bewoner van die plaas wat genoem en breedvoeriger beskrywe moet word in eweredigheid met die merkwaardige, die onuitlegbare rol wat hy in die gebeurtenisse op Gannapan gespeel het. Dit was 'n ou Boesman, ene Skottelgoed. Hoe oud hy was, kon niemand raai of uit sy eie lewensgegewens ontleed nie. Hy het met die grootvader van die huidige eienaar uit die Kolonie saamgetrek. Dit was bekend dat hy in die slawetyd gelewe het en gebeurtenisse kon onthou wat hom in enige geval buite die grenspale van die eeu geplaas het. Hy was in die tyd van hierdie gebeurtenisse so gerimpel en uitgedor dat hy 'n mens aan 'n dooie, opgedroogde klipsalmandertjie herinner het. 'n Mens vind hulle dikwels tussen die swart rotse deur die woede van die woestynson gemummifieer - so het ou Skottelgoed gelyk.

Hy het geen gereelde werk meer gedoen nie. Al wat hy op Gannapan nog gedoen het, was pligte wat hy homself opgelê en met bittere jaloesie uitgevoer het - jaloesie in dié sin dat hy niemand anders wou toelaat om hom met sy pligte te bemoei nie. Sommige van sy werke het bewys van toenemende kindsheid gelewer. Daar was byvoorbeeld vroeër 'n omheinde blomtuin voor die woonhuis van Gannapan. Aanhoudende droogtes het die heining egter lank reeds vernie-

[p. 490]

tig en al wat toe van die blomtuin oorgebly het, was hier en daar 'n half met grond bedekte ry klippe, en ongeveer dertig tree van die voordeur was twee gemesselde pilare, waartussen eenmaal klaarblyklik die hek gehang het wat toegang tot die tuin verleen het. Die pilare was van geslane sandklip en is baie jare gelede deur Skottelgoed self opgerig. So altans het die legende van Gannapan te kenne gegee. Hy het self altyd met groot trots beweer dat hy in sy jong dae in die ou Kolonie 'n messelaarskneg was. Die oppas en bewaring van hier die twee nuttelose pilare was een van ou Skottelgoed se vernaamste werke. Een maal in die week het hy hulle gereeld met 'n oplossing van wit fonteinklei geverf, en die minste beskadiging het hy dadelik herstel, want hy kon nog goed messel.

Nog 'n arbeid van ou Skottelgoed was om sy verlamde ounooi elke oggend van haar slaapkamer op die veranda in haar rystoel uit te stoot en ook - wanneer sy dit verlang - op die werf rond en saans na die krale te vervoer. Ou tant Debora het hom geroep deur met 'n kierie 'n sekere ritmiese sein op die vloer te stamp, wat al die inwoners van Gannapan goed geken het. Ook haar begeleidende roep, ‘Skottelgoed! Skottelgoed!’, was aan almal bekend.

Die ou Boesman het 'n eienaardige gewoonte gehad: dit was om name aan alle voorwerpe te gee waarmee hy gereeld te doen gehad het. Sommige van sy name was van onuitlegbare herkoms, ander weer was die gevolg van ingewikkelde gedagteverbindings wat 'n geoefende sielkundige alleen sou kon ontleed.

Die twee pilare het natuurlik name gehad wat elke kind op Gannapan leer ken het net soos die name van die menslike inwoners.

Die regterkantse pilaar was ‘Ounooi’, die linkerkantse ‘Isaak Slyk’. Die herkoms van ‘Ounooi’ was aan almal op Gannapan bekend. Dit was altyd 'n moeilike taak om van ou Skottelgoed self 'n uitleg van sy terminologie te kry - altans in sy latere jare. Maar op die een of ander tyd in die verlede moet hy erken het dat ‘Ounooi’ genoem is na die nuuskierige vrou in die Bybel wat omgekyk en sodoende haar ongehoorsaamheid verewig het. Maar ‘Isaak Slyk’ was 'n ondeurgrondelike geheim en het 'n geheim gebly, totdat Oreade Hansen deur 'n verbasende stelsel van redenering die sleutel ontdek het - en dit op 'n kritieke moment, toe die uitleg van die geheim vir die hele Gannapan 'n saak was van lewe en dood.

Ou Skottelgoed het allerhande voorregte op Gannapan geniet wat aan geen ander nie-blanke gegun is nie. Een van die voorregte wat hy hoog op prys gestel het, was om elke huisdiens in die voorhuis by te woon. Sy vaste sitplek was op 'n klein stofie agter die deur waar hy diep aandagtig geluister en luidrugtig saamgesing het. Hy het mettertyd 'n verbasende teologiese stelsel saamgevoeg en aan die Bybel en Psalms en Gesange het hy die grootste deel van sy eienaardige naamlys ontleen. Oreade, byvoorbeeld, wat nooit hoog in sy guns gestaan het nie, het hy agteraf veragtelik as ‘Oom Annie Smart’ bestempel. ‘Oom Annie Smart’ het klaarblyklik by hom die betekenis ontwikkel van iets baie naby

[p. 491]

'n skelwoord. Dit was sy lesing van die bekende gesangreël: ‘Om alle smart’.

Skottelgoed het een liefling op Gannapan gehad wat 'n plek in sy hart verower het wat in alle opsigte gelykgestaan het met dié wat deur lede van die Fourie-gesin ingeneem word. Dit was 'n mak kraai wat destyds ongeveer twintig jaar lank al 'n veelverdraagde inwoner van Gannapan was. Sy slimheid was deur die hele streek spreekwoordelik. Al die lede van die gesin en al die bediendes het hy by name geken en geroep. Hy kon alle stemme so sekuur namaak dat hy dikwels die oorsaak was van allerhande onaangenaamhede in die huis en kombuis. Dit was moeilik om die bestaan van 'n egte humorsin by hom te betwyfel. Een gereelde grap van hom was om hard aan die fluit te gaan en die honde in die stem van die kombuisbediende by name te roep. Wanneer hulle vir die verwagte uitdeling van voedsel aangestorm kom, het hy hulle met 'n skaterlag begroet. So ook was dit sy gewoonte om die een of ander van die bediendes uit die agterdeel van die huis luidrugtig na voor te roep en wanneer hulle aangehaas kom, het hy hulle met allerhande skelwoorde bespot en uitgelag. Dat hy goed geweet het dat sy gedrag iets ongeoorloofs was, het geblyk uit die feit dat hy na een van sy kaskenades altyd vroegtydig sy toevlug tot die nok van die dak geneem het. Boonop was hy 'n dief, geslepe en so onverbeterlik dat sy lewe dikwels deur sy eie misdade in groot gevaar verkeer het. In sulke gevalle was dit altyd ou Skottelgoed wat 'n hersiening van die doodvonnis verkry het. Hy het nooit enige uiterlike bewys van sy liefde vir die kraai getoon nie, maar daar is geen twyfel nie dat die voël op die een of ander wyse 'n besef daarvan gekry het. Hy het ure lank op die ou Boesman se skouer gesit, terwyl hy allerhande geheime in growwe bas in sy oor fluister.

Hy was bekend as ‘Derwaarts’ - natuurlik 'n benaming van ou Skottelgoed. Oreade se uitleg (ná Skottelgoed se heengaan) was dat ‘Derwaarts’ 'n sinoniem vir Gehasi was en dat dit afkomstig is uit die vyfde hoofstuk van II Konings. Die leser sal sy eie vernuf kan toets om met behulp van hierdie gegewens die assosiasie van gedagtes na te spoor. Gehasi was 'n deurtrapte skelm, maar sy skelmagtigheid was van 'n aard wat die bewondering en nooit die veroordeling nie van Skottelgoed geniet het.

Nou kom ons by die storie.

Die Engelse Oorlog het uitgebreek en die ou heer Petrus Fourie en sy seun is gekommandeer om by hul kommando aan te sluit. Die ou man het beslis geweier om weens sy ouderdom vrystelling te verkry. Op Gannapan sou alleen agterbly die twee vroue - ou tant Debora en haar jong skoondogter, Oreade, met die bediendes en ou Skottelgoed. Die seun moes dadelik vertrek maar ou oom Petrus het 'n week uitstel verkry om eers sekere sake in orde te bring. Die vernaamste hiervan was die veiligmaking van 'n bedrag van agthonderd pond wat hy in die bank op die dorp gehad het. Hy het besluit om die geld op Gannapan weg te steek.

[p. 492]

Sy seun Petrus was al weg en vader en seun het mekaar nooit weer op aarde gesien nie, daar hulle uiteindelik by verskillende kommando's aangesluit het. Die ou heer is op Ceylon in gevangenskap dood, terwyl jong Petrus tot die einde van die oorlog uitgebly het.

Om die geld weg te steek, was die laaste werk wat die ou heer op Gannapan sou verrig. Die dag voor sy vertrek het hy dorp toe gery, met ou Skottelgoed as sy enigste gesel. Hy het toe reeds besluit om net ou Skottelgoed van die wegsteekplek van die geld te vertel tot tyd en wyl hy sy seun sou ontmoet en die geheim aan hom sou kon bekend maak - wat nooit gebeur het nie.

Oom Petrus en die ou Boesman was laat die middag met die trommel geld terug op Gannapan. Dit was onwenslik om die vroumense daarvan te vertel. Dit sou alleen dien om soveel meer moontlike bronne van openbaring te skep.

'n Tydjie na sononder het oom Petrus en ou Skottelgoed die veld ingestap. Hulle het eers gesorg dat niemand hulle kan afloer nie. Op 'n afstand van vierof vyfhonderd tree van die huis het die ou heer 'n rigting oor twee vaste rotse gepeil en driehonderd tree van die laaste rots is die trommel sorgvuldig in 'n uitgeholde miershoop begrawe. Om sonder die nodige sleutel die trommel onder al die miljoene miershope te kry, sou die hele Britse leër - Australiërs, Kanadese en Indiërs bygereken - 'n honderd jaar kos - só altans het oom Petrus op hul terugtog huis toe aan sy ou bediende verklaar. Salig was hulle in die geloof dat geen mense-oog hul bedrywigheid gesien het nie. En hul geloof was ongegrond! Een van die bediendes van Gannapan het vanuit die stat, twee myl van die woonhuis, die geheimsinnige rondwandeling van die ou heer en sy bediende opgemerk. Dit het sy nuuskierigheid gaande gemaak en hy het hulle met Koranna-sluheid van miershoop tot miershoop bekruip en sonder hul kennis alles afgeloer wat hulle gedoen het.

Dit was 'n jong Koranna by name Coenrad, op Gannapan gebore en getoë.

Die volgende dag was daar 'n traanvolle vaarwelsegging en oom Petrus Fourie is vort om sy ou lewe vir die groot saak op te offer.

Sake het al hoe slegter op Gannapan gegaan. Selde of nooit het die twee eensame vroue berig van hul geliefdes gekry nie. Al wat hulle te wete gekom het, was dat die ou man by die beleg van Mafeking was en die seun by Ladysmith.

En toe kom uitgeputte bodes met die berig dat Roberts se leër opruk - ‘soos sprinkane oor die hele wêreld’ - en dat alle vroue moet vlug en by vrouelaers aansluit. Tant Debora en Oreade is dieselfde dag vort met 'n ossewa wat vir dié doel agtergelaat en altyd gereed gehou is. Reeds kon hulle die rook van brandende huise hemelwaarts sien styg en af en toe kon hulle die dowwe ontploffing van die Engelse kanonne in die verte hoor.

Ou Skottelgoed en die kraai is alleen agtergelaat om die huis op te pas.

Die volgende dag was die Engelse op Gannapan en binne 'n uur was die woonhuis geplunder en gesloop.

[p. 493]

Die Engelse het ou Skottelgoed nogal goed behandel. Hulle het hom as 'n soort natuurwonder beskou. Hy is saam met sy kraai onder luide gelag aan die offisiere ten toon gestel en toe dit ter sprake kom wat hulle met die ou mummie moet doen, het hulle geredelik sy versoek toegestaan dat hy by die ruïne van Gannapan agtergelaat word.

Maar met ‘Derwaarts’ was dit anders gesteld. Een van die offisiere het die wonderlike pratende kraai so interessant gevind dat hy daar en dan besluit het om hom saam te neem. Een van die Kakies het hom in hande gekry, 'n tou om sy been gebind en hom aan 'n muilwa vasgebind. Vertel word dat ou Skottelgoed vreeslik oor die kraai te kere gegaan het. Hy het eers gepleit met betraande wange en naderhand woedend geword, geskel en gevloek onder groot gelag van die soldate. Tot by die offisiere het hy deurgedring en uitgeskreeu: ‘Julle kan die kraai nie kruisvang nie! Ek ken die wet oor kruisvang. Hy het geen wapen in die hand gehad nie!’ ‘Kruisvang’ was natuurlik van ‘krygsgevangene’ afgelei.

Of die offisiere die minste van die ou Boesman se uitvaardery begryp het, is te betwyfel. In ieder geval is die kolonne voort met Derwaarts bo-op die muilwa, terwyl ou Skottelgoed hom treurend vanaf die ruïnes nagestaar het. Die laaste wat van die kraai gehoor is, was 'n reeks vloekwoorde en 'n aanhoudende skaterlag asof dit die grootste grap is wat hy ooit belewe het.

En in die vreeslike eensaamheid het ou Skottelgoed alleen op Gannapan agtergebly. Van stukkies blik, bokseil en sakke het hy vir hom 'n soort pondokkie in die bouvalle opgerig en daar sy intrek geneem. Hoe hy gelewe het, is grotendeels 'n geheim. Dat hy bitter moes gely het, is seker. Dit is bekend dat verbygaande Engelse kolonnes hom kos en klere geskenk het, en by wyse van gekskeer met die eienaardige ou skepsel hom somtyds gruwelik mishandel het.

Ook sommige van die ou volk en die swart vroue het in die Korannastat agtergebly. Al die jong volk het as wadrywers en spioene by die Engelse aangesluit.

Dit was gedurende hierdie tyd dat 'n onrusbarende gerug ou Skottelgoed ter ore gekom het. Van die agtergelate volk het hy verneem dat, na Boesmansgewoonte, Coenrad nie kon nalaat om met sy slimheid te spog nie. Hy het vertel hoe hy die oubaas afgeloer het en ook gespog dat hy die trommel geld gou-gou sou kon uithaal.

Die nag nadat hy die berig gehoor het, is ou Skottelgoed in die donkerste ure vort. Hy het die miershoop weer gekry, die trommel uitgehaal en weer noukeurig op 'n ander plek weggesteek. Dié keer het g'n mense-oog hom gesien nie. Die geheim was vir ewig in sy eie siel verborge - ewig verborge - want binne tien dae na die tweede verberging van die geld is ou Skottelgoed deur een van die ander volk dood in sy pondok gevind.

Meer as twee jaar is verby. 'n Jaar lank reeds is daar weer vrede. Jong Petrus

[p. 494]

Fourie en sy vrou, Oreade, is weer terug op Gannapan - alleen. Die ou vader is in gevangenskap op Ceylon dood en die ou moeder het haar lyding in een van die Engelse vrouekampe geëindig.

Al wat Petrus en Oreade nog op Gannapan staande gevind het, was die twee wit pilare wat hulle nog geken het as ‘Ounooi’ en ‘Isaak Slyk’.

Van die ou volk wat agter- en min of meer getrou gebly het, het hulle die storie van die trommel geld te hore gekom. Hulle het van Coenrad se verraad gehoor en was verseker dat ou Skottelgoed net een boodskap nagelaat het, naamlik dat hy die geld uitgehaal en weer op 'n veilige plek weggesteek het.

Van Coenrad se verraad was daar daadwerklike bewys genoeg. Kort na ou Skottelgoed se dood het hy met 'n ander kolonne na Gannapan teruggekom. Dit het spoedig geblyk dat hy die Engelse van die geld vertel het en aangebied het om die plek te kom aanwys. Die kolonne het weke lank op Gannapan gekampeer en nag en dag was hulle met die verraderlike Coenrad as gids aan soek. Binne 'n omtrek van 'n vierkant myl is al die miershope uitgespit - en tevergeefs, want die beloning wat Coenrad aan die end ontvang het, was vyf-en-twintig slae met die muilstring!

Met al die ontberinge en lyding wat al die teruggekeerde Boere ondervind het, het Petrus sy boerdery weer begin en uiteindelik die woonhuis weer opgebou, met die twee wit pilare as die enigste oorblyfsel van die ou aanleg. Omtrent die trommel geld het hulle alle hoop lank reeds laat vaar, ofskoon dit by dié geleentheid vir hulle 'n onskatbare rykdom sou gewees het. Die skrale huisgesin was daadwerklik hongerlydende, met uiterste gebrek aan klere, meubels en plaasgereedskap.

En so het dit gekom dat Petrus en Oreade op 'n sekere nag in die voorhuis op seepkissies voor 'n misvuur sit. Dit was 'n bitter koue winternag. Hulle was besig om die donker toekoms te bespreek, toe hulle skielik deur die dodelike stilte van die leë huis 'n geluid hoor wat hulle albei 'n verpletterende skrik deur die lyf jaag. Dit was 'n ritmiese geklop: een-twee, een-twee-drie, een-twee.

Oreade kon die uitroep nie weerhou nie: ‘Liewe Here, dit is Moeder!’

Dit was haar bekende geklop op die vloer om die ou Boesman te roep.

Indien daar die minste twyfel was, is dit spoedig in sekerheid omgesit, toe hulle haar stem duidelik hoor uitroep:

‘Skottelgoed, Skottelgoed, kom gou!’

En skielik word aan die deur van die voorhuis 'n harde geklop gehoor.

Enige minute lank sit Petrus en Oreade mekaar doodsbleek en woordeloos en aanstaar.

Dit was Petrus wat die eerste sy moed teruggevind het. ‘As dit Moeder is, watter kwaad of leed sal sy ons aandoen?’ en met dié woorde stap hy na die deur en trek dit wyd oop.

Nòg gees, nòg mens het daar gewag.

[p. 495]

Met sy gewone swaaiende loop en die kop sywaarts gehou, stap statig die kamer binne - die ou verlore kraai!

Seker nooit tevore is Derwaarts met soveel vreugde en blydskap op Gannapan begroet nie. Hul laaste stukkie kos word uitgehaal en aan hom uitlokkend voorgelê. Hulle het eintlik gewedywer om die kraai te streel en te liefkoos.

Gedurende die volgende dae het hy weer al sy ou gewoontes opgedoen behalwe een - hy het nooit weer gepraat of gelag nie! Petrus en Oreade het dit toegeskrywe aan die feit dat hy aanhoudend oor sy oubaas en ounooi treur - en vernaamlik oor ou Skottelgoed. Dat hy hulle gemis en af en toe na hulle gesoek het, was duidelik uit sy gedrag te sien.

En toe merk hulle 'n nuwe eienaardigheid op. Die kraai het nog slegs 'n enkele naam uitgeroep. Dit was: ‘Isaak Slyk’.

En dit was hier dat Oreade haar verskyning as werklike heldin op die toneel gemaak het. Ná hul droewige terugkeer het Petrus en Oreade natuurlik maande lank aanhoudend na die trommel geld gesoek. Agthonderd pond sou op die moment 'n onskatbare fortuin beteken het. 'n Honderdste van die bedrag sou hulle dadelik uit die knaende ellende gered het. Daarom het hulle gesoek en gesoek, die een lyn miershope na die ander stelselmatig opgeneem en met ontsettende arbeid opgrawings gedoen - alles tevergeefs! Uiteindelik - na maande - het hulle wanhopig tot die oortuiging geraak dat - uitgeslote 'n blote gelukstoeval of 'n menslike aanduiding - niemand op aarde ooit weer die geld sou vind nie. Daar was natuurlik ook die moontlikheid dat Coenrad, of een van die Engelse, of 'n ander Kleurling die trommel gekry en die vonds geheim bewaar en die geld sonder verdeling gehou het. Hoe dit ook al sy, Oreade en Petrus het die soektog laat vaar en hul aandag aan die dringender omstandighede van hul bittere lewenstryd gewy. So knellend was die herinnering aan die trommel verlore geld dat die onderwerp selde of ooit weer tussen hulle aangeroer is.

En toe verskyn die ou kraai.

Petrus het van die begin min aandag aan die voël bestee, maar by Oreade was daar dadelik 'n onuitlegbare belangstelling in Derwaarts se doen en late. Tevore was daar nooit veel liefde tussen haar en die kraai nie. Die voël het besondere genot uit sy slinkse verergering van die nuwe inkomeling op Gannapan geskep. Alles van haar wat hy in hande kon kry, het hy gesteel en noukeurig op die werf weggesteek, en op duisend ander maniere het hy haar onophoudelik geterg, totdat by haar 'n bitter gevoel teenoor die kraai ontstaan het!

Maar nou was die gevoel tot die agtergrond van haar gemoed verskuiwe. Oreade het hom gedurig gadegeslaan en bestudeer. Miskien was dit 'n teken van die bonatuurlike gewaarwording wat vroue dikwels het.

Ek sal nou - ten slotte - 'n kort opsomming gee van Oreade se waarnemings in verband met die kraai, soos sy dit self aan my later uiteengesit het. Sy het ná ondersoek onder die agtergeblewe Korannas eers 'n ou vrou ontdek wat met se-

[p. 496]

kerheid kon verklaar dat die kraai sy verskyning op Gannapan gemaak het ná die vernieling van die huis, maar voor ou Skottelgoed se dood. Dit het geen twyfel gely nie dat Skottelgoed en die kraai voor die dood van die Boesman maande lank in die ruïne saam gewoon het. Ná sy dood het die kraai sy verblyf by sy wilde stamgenote in die veld opgeneem - iets wat hy voorheen dikwels by wyse van afwisseling gedoen het.

En van hierdie punt het Oreade in haar redenering uitgegaan.

Eers het die vraag ontstaan: Waarom sou die kraai aanhoudend slegs een naam noem: die geheimsinnige ‘Isaak Slyk’? Niemand het hom ooit tevore die naam hoor sê nie ... Vir Oreade was daar slegs een antwoord: die ou Boesman het voor sy dood alles in sy vermoë gedoen om die kraai die een naam te leer noem en tegelyk die besiging van alle ander name en woorde verhinder.

Indien dit so was - waarom sou die ou Boesman dit gedoen het? ... Hy moes natuurlik 'n bepaalde doel gehad het.

Oreade het dadelik tot die oortuiging geraak dat dit as 'n boodskap bedoel is, indien hy voor die terugkeer van die gesin te sterwe sou kom.

En toe kom die baie moeilike vraag: Wat is die betekenis van die boodskap?

Oreade het ingesien dat sy waarskynlik nooit lig op hierdie deel van die vraagstuk sou werp sonder om vooraf te ontdek watter aanknoping van idees daar in die duistere gedagtestroom van die ou Boesman in verband met die naam ‘Isaak Slyk’ was nie.

Hierop het sy haar weke lank toegelê en so skitterend was haar metode en die uitslag dat dit my spyt dat ek dit nie breedvoeriger kan uiteensit nie. Sy het natuurlik geweet dat die ou Boesman 'n menigte van sy wonderlike name deur gedagtemening uit die Bybel en Gesangboek verkry het. Sommige van die belaglike afleidings was spreekwoordelik in die gesin, soos deur Skottelgoed self in vroeër jare uiteengesit.

En toe het sy ondersoek ingestel na die oorsprong van ‘Isaak Slyk’ en haar vereers tot die Bybel en Gesangboek beperk.

Sy het in hierdie opsig nie geheel en al in die donker verkeer nie. Sy was 'n geleerde meisie en wat sy eerste gedoen het, was om die stelsel op te stel waarvolgens ou Skottelgoed gewoond was om klanke verkeerd te hoor en te verbaster. Volgens die stelsel het sy afgelei dat ‘Isaak Slyk’ waarskynlik die ou Boesman se vertolking was van die woorde ‘is as slyk’. Dit het haar nie veel tyd gekos om die reël in Gesang 43:2 te vind nie. Sy verklaar dat daar 'n koue rilling deur haar lyf gegaan het, toe sy die hele reël lees: ‘Goud en zilver is als slijk.’

Hoe sou dié reël in die geheue van die ou Boesman (soos hy dit Sondae hoor lees en sing het) voortbestaan het? Sy lesing sou in alle waarskynlikheid gelees het:

‘Goud en silwer is in Isaak Slyk.’ Dit was die gedagte wat in sy dowwe brein rondgeswerf het!

[p. 497]

Dit was ou Skottelgoed se boodskap!

Met 'n juigkreet het sy haar ontdekking aan haar man bekendgemaak. Volgens mansgewoonte het hy haar uitgelag en al haar wonderlike logika as 'n verdigsel beskou.

Hy het hom egter laat saamsleep om die pilaar te ondersoek.

Hulle het dadelik bewyse gevind van onlangse verstoring van die messelwerk.

Die pilaar is gou afgebreek en onder, in die middel, is die trommel geld ingemessel gevind.

Volgens berig van die bankbestuurder op die dorp het die trommel presies dieselfde bedrag bevat as dié wat ou oom Petrus die dag uit die bank getrek het.

En hier volg nou die merkwaardigste feit van alles: ou Skottelgoed het die trommel oopgebreek klaarblyklik met geen ander doel nie as om ter veiligmaking van die verborge skat wat hy vir sy baas moes bewaar, bo-op die geld 'n doekie vol Slamse doepa te plaas. Die ou Boesman is feitlik van honger en ander ontbering dood, en nieteenstaande hy al die maande 'n skat van agthonderd pond in sy besit gehad het, het hy geen pennie vir sy eie redding gebruik nie.