Versamelde werke

11 Weggeraakte Mense

Dit is begryplik dat die argiewe van die polisie die geskiedenis van meer as een manskap bevat wat alleen in die veld aan sy einde gekom het. Sommige van die gevalle is in die uiterste geheimsinnigheid gehul; van ander, weer, is die besonderhede so verskriklik as enige verdwaalstorie wat die veld ooit opgelewer het. 'n Paar gevalle van dié aard is goedgunstiglik aan die skrywer deur kolonel Truter, Kommissaris van Polisie, meegedeel.

Die Afrikaanse erdvarkgat was waarskynlik oorsaak gewees van meer as een verdwyning in die veld wat 'n onopgeloste geheim gebly het. 'n Uitlander sal nooit die gevaar insien nie, en selfs 'n gebore Afrikaner, tensy dit hom vertel is of tensy hy dit deur eie ondervinding opgedoen het, sal nouliks glo dat 'n erdvarkgat (vernaamlik in sandgrond) 'n uitmuntende vanggat vir die mens is. Probeer maar 'n entjie inkruip!

En die dodelike gevaar bestaan juis daarin dat 'n mens wat inkruip, sy gevaar nooit insien voordat hy probeer om weer terug te kruip nie. Dán is dit dat hy skielik besef dat dit agteruit honderd maal moeiliker gaan as vooruit!

Dit hang baie van die geaardheid van die grond af. Sand begin dadelik inval en die liggaam vaswig, en elke beweging maak die toestand erger. Ander soorte grond, weer, kleef aan die klere vas asof die aarde met lym gemeng is. Tevergeefs sukkel die ongelukkige om agteruit te gaan. Hier lyk dit ook asof die toestand gedurig erger word. Maar in hierdie geval is dit verbeelding. Dit is waarskynlik die toenemende vermoeienis en angs wat dit naderhand laat lyk asof die klewerigheid van die grond erger word.

Een raad sal die leser uit die volgende twee gevalle aflei: Moet nooit in die veld deur 'n gekweste steenbok of hasie in die versoeking gebring word om in 'n erdvarkgat te kruip nie; moet selfs nooit in geselskap daaraan dink nie! Selfs met 'n maat is daar gevaar, want die dood kom in sulke gevalle verbasend gou.

[p. 419]

Skrywer het self 'n geval gesien waar verskeie maats byna 'n uur gesukkel het om 'n ander uit 'n erdvarkgat te haal. Sy toestand daarna het 'n hele dag lank sorgwekkend gebly.

Sers. Edwin Rouse (S.A.B.P.) van Ramathlabamastasie, distrik Mafeking, is op 13 Junie 1912 alleen uit om te skiet. Hy het 'n haelgeweer en sy patryshond saamgeneem. Nie ver van die stasie af nie kry hy 'n trop rooivlerkpatryse, waarvan hy een kwes. Die patrys (soos hulle gewoonlik doen) soek skuiling in 'n groot, vlak erdvarkgat in los sandgrond, en die hond weier om agter die voël in te gaan. Hy had meer begrip van die gevaar as sy baas! Rouse lê sy geweer neer en kruip in om die patrys, wat nog sig baar was, uit te haal. Met die grootste gemak gaan hy in totdat hy die patrys in die hande had. Maar met die eerste beweging om weer agteruit te gaan, besef hy die dwaasheid wat hy begaan het. Hy kon sy liggaam geen duim verskuif nie. Met elke beweging van bolyf of bene stort die sand op hom in. Hy was in dieselfde toestand waarin 'n mier hom bevind wanneer die insek in die kuil van 'n mierleeu val: met elke instorting van sand word sy liggaam meer en meer in die gat vasgewig. Nodeloos om te vra waarom hy nie stilgelê het toe hy tot die besef geraak het dat sy worsteling hopeloos was nie. Die eerste wat 'n mens onder sulke omstandighede verlaat, is sy gewone gesonde verstand. Rouse het eenvoudig aangehou worstel totdat hy só uitgeput en vasgewig was dat verdere beweging onmoontlik was.

Meer as tien uur het die hond by die gat bly lê, en die volgende dag eers is hy na die stasie terug. Met die aankoms van die hond het die ander manskappe by die stasie dadelik begryp dat daar iets ernstigs met Rouse gebeur het, en almal is dadelik uit om te soek.

Die lyding van die ongelukkige, op dié manier lewend begrawe, met sy voete in die oop, vry lug, gaan die verbeelding te bowe. Agtien uur lank was hy in die gat, deur 'n lange winternag.

In sy geval het dit net 'n paar minute geneem om hom terug te trek, want net die bolyf was werklik in die gat vasgewig. Hy het nog geleef, kon nog praat en het die hele voorval beskrywe. Hy was egter klaarblyklik in 'n gevaarlike toestand. Dadelik is hy op 'n perdekar geplaas en na sy stasie teruggebring waar die distriksdokter hom onder behandeling geneem het.

Hy was 'n fris, sterk jongkêrel, en buiten 'n paar kneusplekke was sy liggaam onbeseer. Maar van die begin af het die dokter verklaar dat sy toestand hopeloos was. Die volgende dag is hy aan skok oorlede.

Die leser sal hom die geval van die jong landmeter herinner wat in die Pretoriase hospitaal aan skok beswyk het as gevolg van 'n vyfdaagse verdwaling op die Springbokvlakte. Dit is moeilik om te begryp hoe blote angs en vermoeienis so 'n dodelike slag aan die menslike senustelsel kan toebring en die lewenskrag sonder siekte of verwonding só kan uitput dat al ons geneesmiddels later tevergeefs aangewend word.

[p. 420]

Henry Barrett, 'n ou en bekende inwoner van Pretoria, het in sy jeug ook 'n vreeslike ondervinding met 'n erdvarkgat gehad. Hy het destyds transport gery van Natal na Transvaal, en een winteroggend vroeg stap hy van die waens weg om 'n bok te skiet. Dit was op die hoogste en koudste gedeelte van die Hoëveld, en Barrett het 'n groot, swaar jas aangehad. Met hom gaan sy twee baster-windhonde saam.

Op 'n taamlike afstand van die waens kwes hy 'n steenbokkie, wat die twee honde dadelik skraap en wat sy toevlug neem in 'n erdvarkgat. Die honde weier om in te gaan (dit is selde dat 'n opregte Boerboel in 'n erdvarkgat agter wild sal inkruip). Die bokkie is van buite duidelik sigbaar; die grond is hard en die gat groot - so groot dat Barrett, met sy jas aan, 'n entjie inkruip. Maar die bokkie skuif 'n weinig dieper, tog is hy nog só naby dat Barrett die gevaar vergeet en 'n paar duim agterna gaan. Dié paar duim het die onderskeid gemaak tussen veiligheid en doodsgevaar. Hy gryp die bokkie aan die agterbeen, maar toe hy probeer agteruit kruip, word hy dadelik gewaar dat hy hom in 'n groot gevaar begewe het. Met elke beweging na agter skuif die groot, swaar jas om die bolyf vas. Die gat is te nou om sy hande agteruit verby die heupe te kry. En toe gebeur met Barrett wat onder dergelike omstandighede dikwels met die mees ervare veldkenners gebeur: hy verloor sy kop en begin worstel totdat hy só vermoeid en vas was dat verdere beweging onmoontlik was. Hy beskryf die liggaamlike lyding en die sielstoestand wat daarmee gepaard gegaan het as dinge wat sy ondervinding voor en ná dié tyd ver te bowe gaan.

Die hele dag bly hy vas in die gat. Laat in die dag word hy nou en dan 'n dowwe slag gewaar. Dit was sy volk by die waens wat vir hom klap, want dit was reeds lank verby die tyd deur hom vir inspan vasgestel. En toe kom 'n ander vreeslike angs by hom op. Dit was sy gewoonte om die volk te laat inspan en 'n skof te ry, terwyl hy te voet met die geweer deur die veld loop. Dié oggend het hy geen bevele gegee nie, en hy het geweet dat, as hulle inspan en 'n skof ry, dit op sy mins sou beteken dat hy 'n nag in die gat moes deurbring, wat sonder twyfel sy dood ten gevolge sou hê.

Gelukkig het dinge anders verloop: ure lank hoor hy sy getroue honde buite tjank, en naderhand, toe dit stil word, rys die hoop dat hulle terug na die waens sou gaan. En dit was ook wat gebeur het. Net voor sonsondergang kom die twee honde by die wa aan, en dadelik, uit hierdie ongewone feit, gepaard met die lang afwesigheid, merk die swartes onraad. Ofskoon dit reeds te donker was om 'n spoor te vat, gaan twee van sy drywers met die honde voort om te soek; en dit was die honde wat hulle eindelik in die donker reguit na die gat gelei het.

Barrett was in só 'n toestand dat hy moes gedra word, en meer as 'n maand daarna kon hy sy bed nie verlaat nie.

Aan die werk van die polisiebeampte is baie gevare verbonde, en as ons die

[p. 421]

verhaal van meer as een van hulle se dood aan die groot, swygende veld kon ontruk, sou dit die hare van die dapperste onder ons laat rys. Hier volg een van die geheimsinnige polisiegevalle:

Op 10 Desember 1902 is lans-sersant Henry Ayling (van die A.S.C.) deur luit. Craig, van die polisiestasie op Ganskuil, uitgestuur om al die polisie-be-amptes op die noordelike poste van die distrik Rustenburg uit te betaal. Die geld neem hy in tjeks mee. Hy was 'n flukse, gesonde jongkêrel. Hy verlaat Ganskuil te perd en gewapen met 'n Lee-Metford. Die beamptes op al die mees noordelike stasies op Groot-Marico is deur hom uitbetaal, en op 15 Desember 1902 verlaat hy die stasie Pieterse om na Holfontein te ry. Die afstand is omtrent twintig myl - drie-en-'n-half uur te perd; die pad is mooi gelyk, 'n mens kan Holfontein se rante van Pieterse af sien, en die hele pad bly duidelik sigbaar.

Naby Koornkoppie (op die pad tussen Pieterse en Holfontein) het Ayling 'n swartman ontmoet; en dit was die laaste mens wat hom in lewe gesien het. Hy het die naturel vertel dat hy op weg was na Holfontein en die nag daar sou slaap.

Hy het nooit op Holfontein aangekom nie. En toe die tyd waarop hy op Ganskuil moes terug wees, lank reeds verstryk het, stuur luit. Craig 'n patrollie uit om ondersoek in te stel. Die rapport was dat sersant Ayling tussen Koornkoppie en Holfontein ('n afstand van agtien myl) spoorloos verdwyn het, met perd, saal en toom. 'n Behoorlike soektog is dadelik op tou gesit. Dit het later geblyk dat die manskappe van Holfontein reeds op 16 Desember begin soek het toe die sersant die nag nie by hulle aangekom het nie. Ongelukkig het 'n swaar reën intussen geval, sodat geen spoor meer op die 15de sigbaar was nie. Luit. Craig het die inboorlingkaptein van Holfontein en sy onderdane opgeroep om te soek; maar dit was eers op 6 Januarie 1903 dat hulle op sersant Ayling se verstrooide beendere afkom. By die bene lê sy geweer met 'n patroondop in die loop, sewentien sjielings in geld op die grond. Sy militêre baadjie, sy sakboekie en die geweer het die identifikasie buite twyfel gestel. Die bene was ongeveer ses myl buitekant die pad naby Koornknoppie in die onmiddellike nabyheid van die plek waar hy laas met die swartman gepraat het. Sy perd, saal en toom is nooit weer gekry nie. Dit was duidelik dat die lyk deur wilde diere opgevreet was - alles behalwe die voete, waaraan die skoene nog was.

Aan die bene was die oorsaak van sy dood nie te vind nie. Die teorie van die polisie was dat hy sy perd verloor het en toe verdwaal het en in 'n oomblik van wanhoop homself doodgeskiet het. Dit is alles afgelei van die patroondop in die geweerloop. Die leser is byna net so goed in staat om te raai. Wat altyd in die oog gehou moet word, is dat hy helder oordag van die pad afgedwaal het, onmiddellik nadat hy met die swartman gepraat het; dat die pad reguit en gelyk is, met die rante van Holfontein duidelik en helder voor hom sigbaar; ook dat

[p. 422]

hy pas van die digte bosveld van Groot-Marico terug was; en dat hy selfs daar nie verdwaal het nie. En wat het van die perd en saal geword?

Die volgende is een van die baie treurspele wat in die Kalahari plaasvind:

In Desember 1902 (dieselfde maand en jaar as die vorige geval) is manskap McShane, van die Kaapse Polisie, op verkenningsdiens uit op die grens van Suidwes in die Kalahariwoestyn. Hy het twee pakperde met hom saamgeneem. Enige dae ná sy vertrek, verskyn sy ryperd en die twee pakperde weer by die stasie waarvandaan hy vertrek het. Dadelik word manskappe in alle waarskynlike rigtings uitgestuur om te soek, want die woestynbewoners weet dat die Kalahari nie lank met 'n verdwaalde speel nie. Ná 'n soektog van enige dae word sy voetspoor deur Boesmans gekry; en uit die spoor kon die hele gebeurtenis afgelei word. Dit was duidelik dat hy om een of ander rede van sy perd afgeklim het, en dat die ryperd hand-uit geruk en al drie toe op loop gesit het, terug na die polisiestasie. As die ongelukkige maar pal op die spoor gebly het, was daar nog miskien vir hom 'n kans; maar hy het waarskynlik tot die gevolgtrekking gekom dat die perde verkeerd geloop het, en toe het hy probeer om sy eie koers na die stasie te neem. Vandat hy die perdespoor verlaat het, het die ongelukkige man drie enorme en volledige kringe in die woestyn afgeloop voordat hy eindelik aan dors dood is. Die Boesmans het net sy geraamte gekry.