Versamelde werke

9 'n Voëlparadys

Dit is algemeen bekend dat baie mense gebore word met 'n eienaardige bekwaamheid om wilde diere mak te maak en om dadelik op vertroulike voet met onbekende huisdiere te raak. Dié snaakse vermoë is iets heeltemal anders as die dresseer van diere vir 'n sirkus of vir die toneel. Die mag van die dieretemmer op die planke word nie uit ware liefde vir die diere gebore nie. Sy metode is heel eenvoudig. Die sweep is die groot middel waarop sy mag berus; vrees die weg waarlangs hy sy diere tot die uitvoer van wonderlike toere dwing.

Die temmers van wie ek skryf, is in die eerste plek en vernaamlik diereliefhebbers. Somtyds neem die liefde afmetinge aan wat vir gewone mense baie op kranksinnigheid lyk. In Pretoria, byvoorbeeld, is daar vandag 'n tikster in 'n staatskantoor wat dikwels honger en sleg geklee gaan omdat sy al haar geld en vrye tyd gebruik om gevange voëltjies van straatjongens te koop en dadelik los te laat. Gedurig is sy besig om mishandeling te ondersoek en klagtes by die polisie in te dien. Duiwe, hoenders, malmokkies, voëltjies, mak muise en rotte, asook perde en beeste op die strate, die mark en in winkels, is die voorwerpe van haar gedurige sorg. Dit is haar altyd 'n kwelling dat sy so selde die polisie kan oorhaal om handelend op te tree! Sy wou eenmaal 'n wet laat voorstel om die gebruik van 'n sweep misdadig te verklaar by die drywe van osse en perde!

Dit is uit sulke liefde dat die mag gebore word om wilde diere in hul natuurstaat mak te maak.

[p. 403]

Toe ek in Europa was, voor die Groot Oorlog, was daar in verskeie parke mense te sien wat oënskynlik 'n geheimsinnige mag oor die voëltjies had. Sodra so een in die park verskyn, swerm al die voëltjies na hom of haar toe. Die wandeling was dan altyd deur 'n wolk van druisende vlerkies. Sommige lesers het waarskynlik die ou kêrel in Hyde Park in Londen gesien. Hy was indertyd deur heel Londen bekend - 'n ou afgeleefde straatloper, in flenters geklee, met stukkende skoene en woeste baard en hare. Sodra hy by Hyde Park se hek inkom, word hy begroet deur 'n gejubel van voëlstemme, en binne 'n paar sekondes is hy so toegepak van voëltjies dat daar geen sitplek meer op sy lyf is nie - tot aan sy baard en hare hang vinke en mossies. In een van sy baadjiesakke had hy altyd broodkrummels, voëlsaad en ander voedsel; en sy gewoonte was om nou en dan 'n handvol in die lug te gooi vir die voëltjies om te vang. Onnodig om te sê dat hy altyd gevolg is deur 'n gedrang van kinders, wat onwillig was om 'n enkele fase van die wonderlike skouspel te verloor. Ek self het hom ook dikwels gevolg. Wat my die snaaksste geskyn het, was dat hy nooit probeer het om geld uit sy publieke toneel te maak nie. Ek het hom nooit in die Park sien bedel nie.

Sommige van Die Boerevrou se leseresse het waarskynlik hier in Suid-Afrika ook met sulke mense in aanraking gekom.

Toe ek 'n klein seuntjie was, is die rou vleis vir ons huisgesin altyd deur my moeder self in die kombuis opgesny en vir kook klaargemaak. 'n Paar kwikstertjies had die gewoonte om by die agterdeur vlieë te vang, en my moeder het hulle altyd stukkies vleis en vet toegegooi. Naderhand was hulle so mak dat, sodra sy in die kombuis verskyn, hulle dadelik met 'n groot gepiep binnekom, al om haar heen, die koppies gedraai net soos klein hanskuikentjies. Eindelik het die twee eerstes hul kleintjies ook saamgebring totdat daar elke oggend vyf of ses kwikkies in die kombuis was. Hulle het egter nooit op haar lyf of op die tafel kom sit nie: die vloer was hul plek.

My moeder had altyd 'n groot liefde vir blomme en diere.

Ek herinner my ook dat oorlede genl. Daniël Erasmus en sy broer Fanie my vertel het van 'n ou heer wat op die Hoëveld gewoon het toe hulle seuns was. Hy het nooit getrou nie. Al die liefde wat 'n mens gewoonlik aan vrou en kinders bestee, het hy op wilde diere uitgestort. Onder die fondament van sy huisie was 'n doolhof van gate gegrawe deur mierkatte en springhase, en dikwels moes 'n besoeker sorgvuldig trap om deur 'n gedrang van die diertjies by die voordeur te kom. Op die kweek van sy werf kon 'n mens elke aand hase, steenbokke, oorbietjies en ander wilde diere sien wei, en die ou kon tussen hulle loop soos 'n baas deur sy skape.

Eenkeer moes oom Fanie by hom oornag. Hy was toe nog maar 'n jong seun. Die ou heer maak vir hom 'n kooi op die rusbank in die voorhuis, en toe hulle gaan slaap, was sy laaste woorde: ‘My seun, as jy in die nag 'n gedruis op die

[p. 404]

vloer hoor, lê dan maar stil; en wat jy ook al doen, moet jou voete nie op die grond sit nie.’ Weinig dwang was nodig om die belofte uit oom Fanie te kry! In die nag, sidderend en bewend, hoor hy die voorspelde gedruis, en sy slaap was gevolglik allesbehalwe rustig. Toe dit lig word, was niks te sien wat die geheimsinnige geluid kon gemaak het nie. Maar later, toe hulle aan tafel sit om koffie te drink, plaas die ou heer 'n piering melk op die grond en begin met sy loopkierie op die vloer stamp. Kort daarna kom stadig uit 'n gat in een hoek van die kamer 'n yslike swart rinkhals geseil! Dit was sy skubbe wat in die nag die gedruis op die harde grondvloer gemaak het! Oom Fanie het die verdere loop van sake met altwee voete op die stoel aanskou! Die slang kom reguit na die melk, binne 'n paar duim van die ou heer se been. Toe hy klaar gedrink het, seil hy stadig en gerus na 'n sonplekkie by die drempel, en daar rol hy hom inmekaar om 'n sonbad te geniet.

In Soutpansberg het in vroeër jare 'n ou heer Maré gewoon - 'n lid van die bekende Soutpansbergse familie. Hy, ook, was 'n groot diereliefhebber, en allerhande snaakse stories word van hom vertel.

Niemand is ooit toegelaat om 'n skoot op sy grond te skiet nie. Hy kon selfs die slag van 'n hoender nie aanskou nie!

Hier is 'n storie van die ou heer:

Hy had 'n groot turksvybos op sy plaas, en in een van die groot droogtes wat Soutpansberg in die verlede geteister het, neem duisende swart- en witborskraaie hul intrek by hom om van die ryp turksvye te lewe. Die bekende gevolg van te veel turksvye het by die ongelukkige voëls nie uitgebly nie. Oral op die werf was kraaie met uitgestrekte vlerke en gedraaide vere in 'n toestand van uiterste pyn en ellende. In gewone omstandighede is die geluid wat 'n kraai maak, nie van die vrolikste nie; maar nou was hul gekerm eenvoudig hartverskeurend. Die ou heer kon geen rus kry nie; met betraande oë loop hy gedurig tussen die kermende kraaie rond. Hy kon nie eet nie, hy kon nie slaap nie en selfs die knor van sy ou vrou maak glad geen indruk meer op hom nie. Eindelik kon hy dit nie meer uithou nie. 'n Boodskapper word in alle haas na Pietersburg gestuur vir twee dosyn groot bottels kasterolie. Weke daarna doen die ou heer geen ander werk as om die lydende kraaie medies te behandel nie. Vooruit stap hy self, 'n lang wandelstok in die een hand en 'n eetlepel in die ander. Agter loop 'n klonkie met twee kasteroliebottels, en kraai vir kraai word met behulp van die kleinjong 'n eetlepel olie toegedien. Daar word vertel dat die sterftesyfer onder die lydende kraaie dadelik tot iets onbeduidends gedaal het.

Nou wil ek vertel van 'n Afrikaner-diereliefhebber met wie ek self 'n paar jaar gelede kennis gemaak het en wat by my meer verwondering gewek het as enige merkwaardige ding wat ek ooit in my lewe gesien het. Hy lewe nog; en wat ek van sy karakter ken, laat my betwyfel of hy bereid sou wees om sy naam in druk

[p. 405]

te sien. Ek sal hom maar oom Dirk noem - so was hy by ons almal bekend. Hy is in die Kolonie gebore, maar het na die Vrystaat getrek toe hy nog 'n jongeling was. Later koop hy 'n plaas in die groot Middelgebergte van Waterberg, en daar het hy gaan woon toe die hele streek nog onbewoond was en grootwild had. Hy, ook, het nooit getrou nie, en was dit nie vir sy diere nie, sou sy lewe baie eensaam gewees het. Maar moenie dink dat oom Dirk in enige opsig 'n kluisenaar was nie; inteendeel, hy was, toe ek hom geken het, 'n vrolike ou kêrel, lief vir geselskap, vol grappies, en sy stamvrugtebrandewyn, helder soos bronwater, met 'n geur van die berge self, was beroemd deur geheel ons geweste!

Met 'n ou jagter as padwyser het ek hom jare gelede gaan besoek. Ons moes te perd deur die berge; vir 'n kar was daar destyds nog geen pad nie. Sommige van die voetpaadjies op die rand van die afgryslike kranse en deur rotsbestrooide klowe maak dikwels nog in nagmerries by my hul verskyning.

Oom Dirk het sy huis gebou by die ingang van 'n klein klofie bekend as Geelhoutgrag. Daar was ses of sewe reusagtige geelhoutbome aan die bo-ent van die kloof, en 'n helder stroompie water kom bo uit die sandkliprotse die kloof af en by die gewel van die huis verby. Vlak voor die huis loop die water deur opgestapelde rotse van een klipkuiltjie na die ander, om eindelik oor 'n wal van twaalf voet die laer grond te bereik. Die huisie was op 'n klein deltakoppie in die mond van die kloof, van klip gebou, met 'n grasdak en 'n breë veranda aan die kante; en die eienaardigste van alles was dat die hele fondament gelê was op 'n gladde klipplaat, sodat die vloer van al die kamers uit die oorspronklike rots bestaan.

Nooit had ek iets pragtigers in my lewe gesien as die eensame huisie en sy natuurlike omgewing nie. Al die woes gestrooide rotse om ons heen was dig begroei met rots- en berggewasse, en ons gasheer het al die natuurlike prag gebruik om 'n natuurtuin te skep so heerlik as 'n mensehart kon verlang. Ek wei hieroor uit om die leser 'n besef te gee van die karakter van die maker. Hy was 'n gebore kunstenaar, met die smaak wat die hoër beskawing seker nie kon verbeter nie. Van sy praat kon enige mens wat die natuur liefhet, nooit moeg word nie. Snags - dit was winter en bitter koud in die berge - sit ons om 'n groot klipvuurherd met hardekoolstompe opgestapel en 'n flessie stamvrugtebrandewyn byderhand, en dan vertel oom Dirk ons van voëls en diere - dinge wat sulke mense alleen die voorreg geniet om in die natuur te sien - tot ver verby die holste van die nag. Jy kon voel dat alles wat hy vertel, die suiwere waarheid was. In sy eenvoudige siel kon leuen en oordrywing geen skuiling vind nie.

By my eerste besoek het ons laat die nag die lang verlangde herberg van sy huis bereik, en ná 'n reuse-maaltyd word digby die vuurherd ons kermisbeddens op die klipvloer opgemaak. Ek herinner my dat ek die volgende môre wakker word onder 'n onbeskryflike geklank van voëlstemme. Selfs die ge-

[p. 406]

druis van die waterval was onhoorbaar deur die gefluit. Dit het gelyk of al die voëls van die hele wêreld op ons stoep vergader het. En toe ons uitgaan, was die gesig wat ons begroet, baie verbasender as die geluid.

Die hele veranda, tralies, vensterbanke, stoele, rusbanke, was eenvoudig volgepak met voëltjies. Op die vloer wemel dit van bont vere in al die kleure van die reënboog. Jy was bang om jou voet neer te sit dat jy op 'n voëltjie sou trap; hulle weier om vir jou pad te gee! Op 'n rusbank, in die middel van al die gewemel en geraas, sit oom Dirk, bedaard en kalm asof dit alles by hom van die gewoonste was. Sy hoed, sy skouers, sy skoot, tot sy velskoene, was vol voëltjies, in gedurige roering, vegtende om 'n sitplekkie. Op die rusbank om hom was 'n aantal skotteltjies en blikkies met allerhande saad en meelwurms wat hy self aanteel. In sy hand was 'n lang, dun stokkie waarmee hy gedurig bloedige vegpartye uitmekaar moes maak, want, jammer om te sê, sy lieflinge was allesbehalwe vredeliewend! Swerms vinke, rooibekkies, blousysies en allerhande saadeters was in bonte menigte besig op die vloer met hul ontbyt. Vir die insekte-eters word so nou en dan 'n paar wurmpies in die lug gegooi, en dié word gepak lank voor hulle die grond bereik. Buite die draadbespande tralies was 'n vergadering kwartels, patryse en fisante - almal veghane van die eerste water.

Nou, van al die wonders wat ons by Geelhoutgrag gesien het, kan ek nie vertel nie. Dit sou meer as een nommer van Die Boerevrou vul. Ek sal net probeer om een of twee dinge te beskryf wat die grootste indruk op my gemaak het.

Dit het minstens twee uur geduur voordat al die menigte versadig was. 'n Tyd lank het hulle nog in die son bly sit om hul toilet te maak, terwyl ons gasheer van die een klompie na die ander gaan en ons alles van hulle vertel. So nou en dan vat hy een in sy hand, met 'n strelende liefkosing, om ons een of ander pragkleur of eienaardigheid te wys. Nooit het ons gesien dat een van die voëltjies probeer om hom te ontvlug nie. Hy kon eenvoudig na een toe loop en stadig sy hand oor hom sluit. Dit het gelyk of die voëltjies selfs daarvan hou om vasgedruk te word.

Toe die son taamlik hoog was, begin een klomp na die ander weg te vlieg, sonder die minste belangstelling meer in die man wat hulle kort gelede met hul liefkosing oorrompel het! Net twee soorte het agtergebly, en van dié twee moet ek nog 'n bietjie breedvoeriger skryf.

Die eerste was die suikerbekkies. Oom Dirk het sy rotstuin beplant met al die blomme wat suikerbekkies aanlok. Toe ons daar was, in die middel van die winter, was al die aalwee in volle blommeprag - geel en koraalkleurig - en oor die rotse en blomme was 'n gedurige straal van kleure soos die suikerbekkies van blom tot blom trek. Ek het nooit geweet dat daar so baie soorte in Suid-Afrika is nie. Oom Dirk vertel ons dat sy alledaagse besoekers uit twaalf verskillende soorte bestaan - elkeen 'n vlieënde edelsteen in die songlans! Oor die dertig soorte plante het hy besonderlik vir hulle gekweek. Die vernaamste was

[p. 407]

piesang, aalwee, kafferboom, salvia en alle dergelike langtuitige en woestynplante. Vlak voor die huis was 'n groot kafferboom; en net ná sononder wys oom Dirk ons dat honderde suikerbekkies hulle vaste slaapplekkies in die boom het. Gewoonlik was dit op 'n takkie net onder 'n groot blaar. Hy ken die plekkies so goed dat hy van een na die ander kon loop in die donker; en ná hy die voëltjie sag aan die borsie gekrap het, trek hy 'n vuurhoutjie om ons die klein diertjie te wys. Party was nie groter as 'n vingerhoed nie, maar versier met die prag van Salomo in al sy glorie. Mak was geen woord vir die suikerbekkies nie. Oom Dirk kon met sy groot hande een ná die ander van 'n boom vat, en nooit kon jy 'n teken van vrees by die voëltjies bespeur nie. Hulle het hom werklik liefgehad, want hier was nie die minste selfsug te bespeur nie. Seker kon die suikerbekkies nooit uitgeredeneer het dat oom Dirk verantwoordelik was vir die tuin van heuningblomme nie. In een of ander mate moes hulle dieselfde liefde gevoel het wat 'n hond aan sy baas bind.

Twee ander voëltjies het ook agtergebly toe die groot trop ná hul maaltyd vertrek het. Dit was twee eienaardige vlieëvangertjies. Een daarvan het ek nooit tevore gesien nie, en die ander baie selde en nooit van naby nie. Altwee was baie klein - nie veel groter as 'n tinktinkie nie. Die een was 'n swartbonte, die ander donkervaal op die rug en byna wit van onder. Altwee besit 'n liggaamsbou geheel anders as alle ander soorte voëls. Die valetjie had 'n baie kort stertjie - so kort dat die punte van die vlerke agter die stert uitsteek. Die vlerkies was halfmaanagtig en loop na skerp punte. Die swartbonte was die kleinste van die twee en het min of meer dieselfde fatsoen.

Die twee voëltjies was elke uur van die dag op die stoep of in die onmiddellike nabyheid van die huis te sien, en 'n mens kon met die uiterste genoeë ure lank hul lugtoere aanskou. Sulke ratsheid het ek nog nooit by enige gevleuelde dier gesien nie. Die koppies was slangagtig, met 'n taamlike lang bekkie, wat in 'n onafgebroke lyn met die voorkop saamloop. Hulle was so mak dat hulle dikwels op die leunings van oom Dirk se stoel kom sit het, maar hulle het altyd sku gebly vir aanraking. Elkeen had 'n geliefkoosde sitplekkie op die veranda. Maar nooit bly hulle meer as 'n paar sekondes in rus nie. Die koppies draai gedurig, en die diamantogies is altyd skerp op die loer. Skielik en vinnig soos 'n ligstraal skiet een van sy sitplekkie af; jy hoor die bekkie klap in die lug, twee vlerkies van die vlieg of insek sak dwarrelend na onder, en net so gou is hy weer op sy plekkie. Party van die bewegings was so vinnig dat die oog dit onmoontlik kon volg. Een toer was baie eienaardig en wonderlik mooi. Dit gebeur somtyds dat hulle die vlieg in die eerste regstreekse vlug mis, dan, instede van om te draai, slaan hulle met die uiterste gemak eenvoudig agteroor, in 'n bekoorlike sirkel. Dikwels is die ‘looping-the-loop’ drie of vier keer agtermekaar gedaan in spel. Iets mooiers of fyners het geen mens ooit in die lug gesien nie. 'n Vlieg op die muur of op 'n verandapaal het hulle nooit regstreeks gevang nie. In

[p. 408]

sulke gevalle was hul gewoonte om in 'n boogvlug die muur of paal onder te bereik en dan opwaarts in 'n sirkel te skiet. Die insek word afgeskep en die sirkel agteroor voltooi. Die vlieg het nooit sy gevaar ontdek voordat hy in die magie was nie.

Die vale het 'n ander geliefkoosde spel gehad wat niks met vlieë vang te doen het nie. In een hoek van die veranda was 'n klein ruimte afgesper deur 'n leunstoel en 'n mieliemeul. Die ruimte was nie meer as vier voet oorkruis nie, en in dié klein ruimte was dit die gewoonte van die voëltjie om onbeskryflik vinnig al in die rondte te vlieg - so vinnig dat hy dikwels net 'n vaal kring maak; en gedurig in die vlug vang hy die wonderlikste toere aan. Een was om skielik op sy rug te draai en 'n sirkel onderstebo te maak; dan weer, skiet hy regstreeks boontoe, stadiger en al meer regop, totdat hy eindelik tot stilstand kom en suutjies agteroorslaan.

Maar daar sal geen einde aan kom as ek probeer om oom Dirk se lieflinge breedvoeriger te beskryf nie. Ek wou nog van sy ander diere ook iets sê, maar alreeds het ek te veel ruimte ingeneem. Net een ding. Hy had 'n hele klomp mak klipbokkies en hy kon hulle te eniger tyd roep deur op 'n patroondop te blaas. Daar was een moeder met tweeling-kleintjies. Somtyds maak hulle onverwags oordag hul verskyning. Dan moes oom Dirk rondspring om deure en vensters toe te maak; want as die kleintjies eenmaal binnekom, dan spat glase en bekers en spieëls na alle kante! Daar was geen tafel of rak wat hulle nie ondersoek nie, en hulle kon met die grootste gemak van die vloer op die hoogste rak in die spens spring.

En die geheim van die wonderlike mag? Hier is oom Dirk se eie uitleg: ‘Ek hou baie van diere. Dit laat my noukeurig oplet. Ek weet wat hulle liefhet en wat hulle haat. Ek weet hoe hulle in gegewe omstandighede sal handel, en dan handel ek ooreenkomstig my kennis.’