Versamelde werke

8 Die Mielies van Nooitgedacht

Nooitgedacht, bo in die berge geleë, was nie eintlik vir mielies geskik nie. Oom Groot Hans van Heerden van Nooitgedacht het hom van die begin af meer bepaald op beeste toegelê. Vir mense wat uit ons min of meer stiefmoederlike aarde alleen hul bestaan moes maak, had hy altyd 'n gevoel van diepe minagting. ‘Twakboere’ was hulle almal, of dit nou mielies was of aartappels of wat ook al wat die hoofdoel van hul arbeid was. Taamlik baie koring het ons op Nooitgedacht gesaai; maar daar was te min ploegbare land om op groot skaal mielies te verbou: net vir ons eie gebruik. En ek dink oom Groot Hans had altyd 'n gevoel dat mielies saai 'n soort ‘Kaffer-affêre’ was. Koringboerdery had iets verhewe daaromtrent. Ek dink die gevoel het daaruit gespruit dat geen swarte in ons wyk koring saai nie, en as voedsel was dié edele graan by die nasie onbekend.

Die mense onder die berge wat mielies op groot skaal verbou en wat geen bees aanhou nie, behalwe 'n paar melkkoeie en die ploegosse wat hulle vir die saaiery nodig het, was in die agting van oom Groot Hans nog 'n graad laer in die maatskaplike stelsel. Sy naam vir hulle was ‘Prokureurs’, en die ou heer kon die woord 'n klank van weersin en afsku gee, genoeg om 'n toehoorder die skrik

[p. 399]

op die lyf te ja. Eenmaal in sy lewe het oom Hans met prokureurs, advokate en regters 'n potjie geloop wat hom van een ding vas en seker oortuig het: dié gespuis is 'n groot sameswering, net soos die Vrymesselaars. Hul enigste doel is om die ongelukkige boer uit te suig en te verniel. En die een wat voorgee om aan jou kant te wees, is net so gevaarlik as die een aan die ander kant!

Ek herinner my dat ek oom Hans eenmaal hoor raad gee het aan sy jong buurman Piet van Rensburg. Piet was bedreig met 'n saak oor die besitreg van 'n stukkie grond deur sy neef Andries van Heerden en het oom Hans om raad kom vra. Nadat die saak aan hom duidelik geword het, was dit sy uitspraak:

‘Pieter, jy het naby my grootgeword, Ek ken jou net soos ek een van my eie kinders ken. Jou oorlede vader was veertig jaar my buurman. Ek raai jou aan, Pieter, om die stukkie grond aan Andries te gee. Ek weet hy het geen reg daartoe nie; maar gee hom die stukkie grond voor hy jou in die hof sleep. Jy het baie meer grond as harsings en wilskrag om dit te bewerk; en jy weet self, Pieter, dat toe ons Liewen-Heer besig was om verstand aan die mensdom uit te deel, was nòg jy nòg Andries juis op die voorgestoelte. Dit is vir sulke onnosel skepsels soos julle dat die prokureurs altyd op die loer sit. Uit julle soort word hulle ryk. Gee die stukkie grond aan Andries. Jy kan dit hom met 'n buurmanshart gun. Dié arme drommel het 'n swaar genoeg straf ontvang toe hy sy lelike vrou getrou het.’

Daarom was in oom Hans se woordelys die ‘skoon’ mieliesaaiers ‘Prokureurs’, die ander grondbewerkers ‘Twakboere’, en alleen die veeboere was ‘Mense’ of ‘Boere’.

By ons op Nooitgedacht word die mielies, soos alles anders, op 'n bepaalde datum in die grond gesteek - datums so onveranderlik as die wette van die Mede en Perse. Min mielies het ons gesaai, maar ons was trots in een opsig op ons mielies. (Jy kon daarop trots wees solank jy dit nie as ernstige boerdery beskou nie.)

Ons was trots en het ons nou en dan veroorloof om 'n bietjie te spog oor die broodmielies van Nooitgedacht. Dit was saad wat oom Hans en tant Sannie, toe hulle kort ná hul troue van Magaliesberg hierheen getrek het, saamgebring het - vyftig jaar gelede! En hulle het die soort so suiwer bewaar dat daar nog geen teken van verbastering was nie. Nêrens in die Unie (miskien nie in die wêreld nie) kon jy nou suiwerder Afrikaanse broodmielies kry nie - so het die landboudeskundige ons vertel.

Een besondere akker, eerste links van die dam, was altyd net vir die broodmielies gebruik. Meer aandag en sorg word aan die bereiding van dié stukkie grond bestee as aan enige ander stuk land op Nooitgedacht.

Op die oggend van elke tiende Januarie sit tant Sannie 'n wit linnesak op die stoep. Dit is die broodmieliesaad, sorgvuldig van die vorige oes uitgesoek en

[p. 400]

vergaar. Die oes word natuurlik nooit toegelaat om te verdroog nie, wat ook al mag gebeur. Die broodmielieland is so geleë dat dit desnoods natgelei kan word.

Op die balke bo die oumense se kooi staan hul twee doodkiste - alles tot in die fynste klaargemaak. Nou en dan het oom Hans sy kis aan een of ander buurman ‘geleen’. Dan moes onmiddellik 'n nuwe gemaak word om die leë plek op die balke in te neem. Maar tant Sannie moet een of ander onbekende bygelofie gehad het. Haar kis wou sy nooit ‘uitleen’ nie. Dikwels was daar nood en haas om 'n kis te kry vir een of ander in ons buurte. Maar aan tant Sannie het soebat niks gehelp nie. Oom Hans en die hele Nooitgedacht moes maar bokspring om die gevraagde kis klaar te kry. Tant Sannie bly gerus en onbeweeglik onder al die rumoer. In haar kis sou geen ander mens begrawe word nie! En dit was ook so.

In die twee kiste was al die doodsklere van fyn linne (deur tant Sannie self jare gelede met die hand gemaak) weggepak. Nou en dan kon sy beweeg word om dit aan 'n bevoorregte gas te toon. Sy was baie hoogmoedig op haar naaldwerk!

Een ander ding word in tant Sannie se kis gebêre, en net een ding. Dit is die broodmieliesaad. Vroeg in die oggend van 10 Januarie moes Klein Hans met die leer kom om die sakkie uit te haal, onder toesig van tant Sannie self.

Nooitgedacht se mielie-oes is met die hand geoes, met die hand geblaar en met die hand afgemaak. Die skoonmaak was altyd 'n geleentheid vir vrolike feesviering. Geen man of vrou of kind, wit of swart, op Nooitgedacht kon gedurende dié dae vrystelling kry nie. Dit was werk wat nader aan speel was as enige ander bedrywigheid gedurende die jaar. As die oes groot is, word die vorige dag 'n vet bees en vark geslag; as dit kleiner is, dan 'n paar skape en speenvarkies. Pannekoek en soetkoek word gebak; onophoudelik koffie; en saans, as die werk klaar is, word 'n paar bottels perskebrandewyn getap en in die voorhuis geplaas. Elke nag, net soos met Nuwejaar, word in die waenhuis gedans. Oom Hans moes kammalielies nooit van die dans weet nie, en in dié opsig het die ou hom altyd baie onskuldig gehou. Onder sy oë word die waens en karre uitgetrek, die vloer gevee, die bokseil gespan, die viool gestem - en niks sien die ou ooit raak nie. Nooit was oom Hans so blind as op dié dae nie. En so ver het die jongmense altyd die ou se vooroordeel gerespekteer dat geen snaar gestryk word voor hy in die slaapkamer is nie.

Aan die dorsmasjien het oom Groot Hans 'n vreeslike hekel gehad. Nooit so lank as hy lewe, sou hy toelaat dat een van daardie afskuwelikhede sy verskyning op Nooitgedacht maak nie. In die eerste plek was dit die simbool en wa-

[p. 401]

pen van die ‘Porkureurs’ onder die berg; daarby was dit een van die nuwighede waaraan die verswakking en vervalsing van die Afrikanerras grotendeels toe te skrywe was!

Een van die vernaamste ‘setlaars’ onder die berg was 'n jong Engelsman, ene Eustace McIntosh. Mettertyd het 'n groot vriendskap tussen oom Hans en die Engelsman ontstaan. Oom Hans sou die laaste op aarde gewees het om dit openlik te erken, maar ons wis almal dat die ou altyd uitgesien het na 'n besoek van Eustace McIntosh. Die Engelsman het die ou heer werklik liefgehad. Hy, ten minste, het nooit 'n geheim daarvan gemaak nie. Oom Hans se naam vir hom was Oosthuis Mikdiebos.

Een ambisie in McIntosh se lewe was om oom Hans oor te haal om moderne metodes op Nooitgedacht in te voer, en vernaam om die verfoeide ‘Dors’ met die oestyd te laat kom. Oom Hans het die Engelsman se argumente gewoonlik met 'n lydsaamheid en sagmoedigheid aangehoor wat 'n bekende vreemd sou gevind het - maar hy bly nietemin graniet. Hier is een van sy antwoorde wat ek my nog herinner: ‘Ja, Oosthuis, wat sal 'n mens nou sê? Ek weet daar is mense wat kwaad word en raas oor al die nuwighede: ek nie. Dit is ons verdiende loon. Daar is mense wat woedend word omdat julle Engelse en die Koelies en Jode ons land inneem. Ek dink dit is 'n onbybelse beskouing. Julle is maar net plae - net soos die sprinkane en die droogtes; en die regte manier van handel - die Christelike manier - is om in ons eie harte te kyk en onsself af te vra waarom ons so 'n straf verdien het. Dat ons dit verdien het, ly geen twyfel nie.’

‘Gewone’ mielies word natuurlik ook gesaai - moderne soorte. By oom Groot Hans is hulle almal bekend as ‘Engelse’ mielies.

Die ‘Engelse’ oes van Nooitgedacht was waar ons die suiwer praktiese en ekonomiese raak. Dit was 'n wapen in ons bestaanstryd.

Ons broodmielies grens aan die digterlike.

Tant Sannie kon die hele geskiedenis van die ras vertel. Deur 'n Voortekkergrootmoeder is die saad uit die Kolonie meegebring. Drie maal is op trek gesaai, en elke keer is saad gered toe alles reeds hopeloos gelyk het. Eenmaal - in Soutpansberg êrens - is die landjie deur die swartes verwoes, en by dié kritieke geleentheid is net drie ryp koppe gered. Waarlik, soos tant Sannie dikwels sê, die broodmielies van Nooitgedacht is deur baie trane benat. Dit laat 'n mens 'n meer praktiese betekenis gee aan die vers van Goethe:

Wer nie sein Brot mit Tränen ass,
der kennt euch nicht, ihr himmlischer Mächte.

(Wie nooit sy brood met trane geëet het,
hy ken julle nie, jul hemelse magte.)

[p. 402]

Van 10 Januarie tot die einde van die maand word klompies gesaai. Die ondervinding het ons geleer dat hoe later jy by ons saai, hoe stadiger groei die mielies, sodat die saad wat oor twee weke in die grond gesit word, groenmielies verskaf vir ten minste twee maande. Net vir twee doeleindes word die broodmielies van Nooitgedacht gesaai: om as groenmielies te gebruik en om ‘Knopneus-meel’ van te maak. As groenmielies is ons broodmielies deur die hele distrik bekend. Solank dit aanhou, word byna elke dag seroetevol koppe aan ons bure gestuur.

Oom Groot Hans merk dikwels op dat selfs Oosthuis Mikdiebos en die ander ‘Prokureurs’ erken dat daar nie sulke groenmielies in die hele wêreld te vind is nie.

En die ‘Knopneus-meel’ wat later van die ryp oes gemaak word! Waarlik, dit het 'n digter nodig om 'n beeld daarvan te gee. Later sal ek miskien my gedwonge voel om dit alles te beskrywe, en ek weet dat my woordeskat te skraal is om dit na verdienste te verheerlik.