Versamelde werke

7 Die Brief van Nooitgedacht

Die rooidag was nog 'n twyfelagtige verskynsel. In elke kloof en holte van die berg skuil die nag nog, en in die westelike hemel is al die sterre nog dof sigbaar.

Maar ou oom Hans van Heerden, beter bekend as oom Groot Hans Nooitgedacht, sit al 'n uur op die stoep. Hy is besig met sy tweede koppie koffie en sy tweede oggendpyp.

[p. 392]

Dit is by hom 'n vaste gewoonte, winter of somer: voor die eerste straal van die rooidag duidelik in die ooste te bespeur is, lees hy en tant Sannie 'n stukkie, sing 'n versie, altyd by kerslig - en gaan sit die oubaas buite op die stoep.

Sy plek is op die punt van die rusbank langs die stoeptafel. Daar bring tant Sannie sy koffie en daar rook hy sy eerste pyp. Vroeër was die leunstoel sy plek; maar oom Hans is 'n groot man, en in die laaste jare het hy so swaarlywig geword dat 'n verhuising na die rusbank noodsaaklik geword het.

Diep geluksalig was die oggendure vir die ou heer. Hy had 'n reeks wyse spreukies oor die oggend en dagbreek, en oom Groot Hans Nooitgedacht se spreuke was deur ons hele distrik bekend.

‘As jy met die lig begin, kan jy met die donker ophou.’

‘As jy die oggend handgee, sal jy die aand omhels.’

‘Die oggend is die bruilof van die dag. Gelukkig die gas wat op tyd kom.’

‘Die lug waar die son nog nie deur geskyn het nie, is die gesondste asem.’

Vir die baas van 'n plaas was dit sy dagverdeling:

Die bed vir die nag;
die land vir die dag;
en die werf vir die daglumier.

Vir oom Hans was daar in die vroegste oggendure 'n vaste loop van gebeurtenisse; selde was daar 'n verandering of nuwigheid. En in elkeen kon hy 'n blywende genot skep.

In die gewel van die stal, skuins voor die huis, het twee dagbrekertjies hul nes gemaak. Meer as veertig jaar, vertel oom Hans, behou een geslag ná die ander al dié woning. Wee die kwajong wat ooit 'n slinger op een van dié voëltjies trek. Hulle staan onder die hoë beskerming van die oubaas self, en daar is geen man of muis op Nooitgedacht wat dit nie wis nie.

Met die eerste lig-word van die ooste, terwyl die môrester nog lampagtig die hemel beluister, begin die klein, grou wyfie haar sagte, helder liedjie. Op die hoek van die gewel sit sy - haar eerste note so soet en sag dat haar lied in die begin van die stoep af skaars hoorbaar is. Kort daarna verskyn die mannetjie boop die vors. Verruklik dan word die klank van hul tweestem - die eerste voëlstem in die ontwakende wêreld, heerlik soos lewende water in die woestyn.

Oom Groot Hans sou nooit in hartstogtelike woorde sy bewondering te kenne gee nie, maar 'n mens wat hom goed ken, kon op sy kalm gelaat 'n skyn sien van wat in sy hart omgaan. ‘So sou 'n meester van musiek op 'n silwerfluit blaas,’ het hy eenmaal gesê. En nou en dan roep hy na tant Sannie in die kombuis: ‘Ou vrou, hoor jy hoe vrolik sing ons dagbrekertjies? Vandag sal alles goed gaan op Nooitgedacht.’ Die oggend waarvan ek skryf, was die dagbrekertjies besonder luidstemmig en vrolik.

Dan begin die donker skaduwee op die tuin en lande - die laaste sleepsels van

[p. 393]

die nag se gewaad - ligter te word, en daar was geen hoekie of heining wat oom Hans se oog nie deursoek nie.

Hy en tant Sannie het self Nooitgedacht aangelê. Elke muur is deur sy hande gebou, elke boom deur hulle saam geplant.

Die huis is hoog teen die rant gebou; onder voor die huis was die boord en lande; links 'n groot piesangbos; dan die lemoenboord met Voortrekkerbome van veertig voet, en dan die vrugteboord: vyelaning, perske, appelkoos, pere - alles baie deurmekaar en uit 'n landboukundige oogpunt baie verkeerd. Nou en dan het 'n japsnoet (in Amerika geleer) die vermetelheid gehad om oom Groot Hans dit te vertel. Maar die geskiedenis meld nie dat een van hulle ooit die moed had om vir 'n tweede maal sy geleerdheid ten koste van Nooitgedacht te lug nie - bepaald nie in die ou Voortrekker se teenwoordigheid nie.

Net voor sonop moes die beeste verbykom. Die kraal was links van die huis; en waar ook die weiveld vir die dag sou wees, moes hulle eers tussen die stoep en die groot maroela verbytrek. En dit sou die dag 'n wonder vir die hele Nooitgedacht wees as een makeer, of siek is of kreupel loop, uit die trop van vierhonderd - en oom Hans dit nie raaksien nie.

Net soos hy Nooitgedacht liefhad, so had hy sy vee lief. Om 'n mooi Afrikanerbees te sien, het hom dieselfde, miskien 'n dieper, genot gegee as wat stadsmense uit 'n skildery of bouwerk skep.

‘'n Mooi perd, 'n mooi Afrikanerbees en 'n mooi vroumens,’ was 'n gewone gesegde by hom.

Ná die beeste verby was, verskyn die beeswagters by die trappies.

‘Môre, Ouseur; môre Ouseur; môre Ouseur,’ een ná die ander.

By oom Hans was dit etiket om elke groet afsonderlik te erken.

‘Môre, Jefta; môre, Klaas; môre, Windvoël.’

En dan word daar kajuitraad gehou oor die weiveld vir die dag - klaarblyklik 'n gewigtige saak wat nie sommerso van die hand kon geskuif word nie.

Kort daarna verskyn tant Sannie in die voordeur - net toe die son opgaan.

‘Kom eet, ou man,’ en dan van die hoekie van die stoep roep sy kraal toe om die melkdraers aan te jaag en almal tafel toe te roep.

Klein Hans - 'n aangenome kleinkind - en sy maat Piet Boesman, sou 'n onsalige tyd neem om die melkemmers van die kraal na die kombuis te dra as dit nie vir Ouma se klinkende stem was nie.

En daarna begin die volle lewe op Nooitgedacht.

Vir oom Hans was die oggendure die belangrikste van die dag. Hy was te oud en swaarlywig om aktief aan die werk op die plaas deel te neem. Later sou hy miskien 'n paar uur in die smidswinkel deurbring, want as 'n lastige band moes gesweis word, dan moes die seuns altyd die oubaas se hulp inroep. Op sy fleur was hy 'n beroemde ysterwerker, sal hy hom nou en dan self veroorloof om te spog, en nie sonder grond nie.

[p. 394]

As geploeg of geoes word, bring hy soms die hele dag op die land deur. Maar as hy geen bepaalde werk had nie, was die ure van die dag dikwels vervelend. Dit was in die vroeë môre dat hy mees die lewe van sy plaas geraak het. Later in die dag was die geselskap van 'n besoeker of buurman, ja, die geringste tydkorting, dikwels meer as welkom.

Op die dag waarvan ons praat, was daar 'n onverwagte voorval.

Net voor die beeste verbykom, verskyn daar onder groot hondegeblaf 'n vreemde swartman voor die stoeptrappies. Hy was 'n baar inboorling. Sy kleredrag het uit 'n kombers en 'n lang kierie bestaan, en hy het oom Hans op Sesoeto gegroet.

Die ou heer het Sesoeto goed verstaan. Waarskynlik sou hy hom ook in dié taal maklik verstaanbaar kon maak, maar dit was een van sy lewensbeginsels om nooit dié taal te praat nie. Die oubaas had verskeie sulke onuitlegbare beginsels en gelofies. Net so vas, byvoorbeeld, was by hom die oortuiging dat Mapela weer eendag onverwags 'n groot moord op die mense van Waterberg sou pleeg! Geen nood kon hom ooit beweeg om ‘Kaffers’ te praat en geen argument kon laasgenoemde geloof vernietig nie. Sy enigste antwoord was: ‘Wag maar; julle sal sien; ek het Mapela drie maal geskiet, en twee maal moes die ou vrou en ek Nooitgedacht verlaat. 'n Gekweste tier in 'n kransgat is meer te vertrou as Mapela. Laat hom maar net eenmaal weer bloed ruik!’

Nou, om na die vreemde swarte terug te kom. Oom Hans het hom herken as die veewagter van Buffelskloof, die plaas van sy buurman, neef Piet van Rensburg - oom Hans het hom die bynaam gegee van Piet Bobbejaanpaal. Oom Hans was lief om byname te gee, en gewoonlik was sy byname gevleueld; selde was hulle vleiend.

‘Wel, my jong, wat soek jy?’ vra oom Hans bedaard; sonder haas en sonder 'n teken van sy inwendige nuuskierigheid.

Tant Sannie het die geblaf gehoor en verskyn dadelik in die voordeur met 'n kastrol in die een hand.

Die swarte beantwoord die vraag op sy eie taal. Altwee die oumense kon die strekking van sy woorde uitmaak: 'n jong os wat oom Hans 'n week gelede geruil het, het twee dae tevore weggeloop, en die naturel bring die tyding dat die os by sy baas Piet van Rensburg se beeste aangekom het; en sy baas se boodskap is dat die ouseur 'n paar mak koeie met 'n beeswagter moet stuur om die jong ossie weer terug te haal. Oom Hans en tant Sannie hou raad. Wat sal beste wees? Daar is maar drie beeswagters in die werk. Dit sou moeilik wees om een vir 'n hele dag van die beeste weg te neem.

Oom Hans begin ontevrede voel. ‘Die ongepoetste snuiter! Ek sal hom die waarheid laat hoor. Dit is nou vir jou gedrag van 'n buurman! Waarom kon hy nie 'n paar beeste uitja en die ossie self oorstuur nie?’

Tant Sannie probeer haar ou man sagmoedig paai. Piet is 'n goedgeaarde

[p. 395]

mens, sê sy, en 'n goeie buurman. Daar was seker iets in die weg, anders had hy die os gestuur.

En hier val die swartman hulle in die rede. Hulle het meer as twee uur lank probeer om die ossie van Buffelskloof met 'n paar mak beeste aan te ja. Die baas het naderhand selfs sy perd laat soek. Hulle het die ossie so moeg geja dat hy naderhand wys geword en 'n klonkie onderstebo geloop het - maar alles was tevergeefs: hulle kon hom nie van die kraal af wegkry nie. Hul eie beeste het ook naderhand koppig geword en op loop gegaan. Hulle sou hom nooit wegkry as die ouseur nie 'n paar ou koeie oorstuur nie.

‘Ja,’ sê oom Hans met 'n sug, ‘ek weet! 'n Bulkende kalf is in staat om die hele Buffelskloof op loop te ja! Jy moet jou baas sê hy moet sy beeste verruil. Hy moet sprinkane of krieke aanhou.’

Soos gewoonlik gee tant Sannie die skiklikste plan aan die hand. ‘Ons stuur oormôre die wa om te maal. Hulle kan dan die ossie terugbring.’

Oom Hans sien dadelik dat dit die beste plan is. Maar dit is teen sy gemoed om sommer dadelik toe te gee. Hy brom nog 'n bietjie. Hy is geneë om van elke kleinigheid 'n moeilikheid te maak.

‘En hoe kan 'n Christenmens met hierdie stertriem 'n boodskap stuur?’

En toe skiet oom Hans 'n gedagte te binne - iets nuuts; 'n tydkorting. ‘Ek sal Piet Bobbejaanpaal 'n brief skrywe,’ sê oom Hans met beslistheid.

Tant Sannie laat byna die kastrol uit haar hande val. 'n Brief? Oom Hans het seker nie drie keer in sy lewe 'n brief geskrywe nie. Hy was van sy jeug af altyd 'n jagter, en sy skooldae was maar min. Hy het altyd moeite om skrif te lees. Tant Sannie was gewoonlik die sekretaresse van Nooitgedacht. Maar dit was 'n teer punt by oom Hans, en tant Sannie wis dat dit tyd word om die saak baie diplomaties te behandel.

‘Bring my die pen en ink, ou vrou!’ gebied die baas.

Sy staan 'n oomblik ingedagte. ‘Maar, ou man, waarom sal jy nou al die moeite doen? Die jong sal verstaan, en ek is seker die ink het opgedroog en die pen verroes. Dit is so lank dat ons laas geskrywe het. En ek twyfel of daar nog een vel skryfpapier in die huis is. En sal jy dit regkry, ou man?’

Die slimste diplomaat begaan somtyds 'n fout. Die laaste vraag was die een verkeerde draai wat haar toespraak geneem het. Dadelik, maar tog te laat, sien sy dit in.

Oom Hans trek sy lyf orent. ‘Sou jy dan miskien dink dat ek glad 'n barbaar is? Wat maak jy in die voorhuis met 'n kastrol in jou hande? Kry my die pen en ink.’

Sy was nog diplomaat genoeg om te weet dat daar vir haar niks meer te sê was nie. Met 'n sug gaan sy by die huis in. Diep uit 'n kis moet die papier uitgehaal word. Alles moet uitgepak word. Dit is roupapier wat sy gekoop het met die dood van haar laaste kind.

[p. 396]

Bo-op 'n muurrak staan die pen en ink. Haar vermoede was reg. Die prop van die inkbotteltjie was sleg, en al wat daar van die ink oorgebly het, was 'n harde kors. Die pen was dik verroes. Maar vir alles is daar raad. 'n Lepel asyn in die inkbottel sou dit weer regmaak; en met 'n aslappie skuur sy die pen blink. Toe sy klaar is, staan die punte soos die knypers van 'n skerpioen. Sorgvuldig buig sy hulle weer reg, en voor die ou man die derde keer roep, is sy by hom met al die skryfgereedskap.

Die swarte het hom intussen geduldig teen die stam van die maroela neergeplak. Hy kon sien dat daar tyd sou mee heengaan.

En toe begin oom Hans. Hy was nog ongeduldig en geneig om verkeerd te wees. Tant Sannie, vasbeslote om die brief te sien, hou haar kammalielies besig met 'n ruit af te vee.

En toe val die laaste druppel in die emmer van oom Hans te gemoed. Agter uit die huis kom 'n stem. Dit was Klein Hans, wat die nuus aan Piet Boesman vertel.

‘Haai, jong, die ouseur gaan vir Bobbejaanpaal 'n brief skryf.’

‘Brief skryf?’ (van die Boesman). ‘Ek glo nie hy kan nie.’

‘Ek ook nie,’ (van Klein Hans).

Die ou heer bekyk sy vrou; dadelik deurgrond hy die venstervee. ‘Wat staan jy daar te rinkink? Is die kos nie op die vuur nie?’

Sonder 'n woord blaas tant Sannie die aftog van die slagveld; en tegelyk neem sy die geleentheid waar om aan Klein Hans en die Boesman die raad te gee om dadelik voëls te gaan ja op die onderent van die lande.

Maar oom Hans moes tog verswak. Ná 'n lang tussenpose roep hy van buite, 'n weinig verleë: ‘Ou vrou, is dit reg vir die begin? Ek het al werklik vergeet hoe om 'n brief te begin.’ En hy lees hakkelend: ‘Waarde neef Piet met ons alles wel door de goedheid van ons liewe Heer hoop ik die selfde van u te hoor.’

‘Ja,’ roep tant Sannie terug uit die kombuis. ‘Jy moet nog sê: “Ik neem my pen op om u dese paar regels te skryf.”’

Daar was miskien nog 'n kans dat oom Hans haar die brief sou laat sien voor hy dit toemaak. Maar haar hoop was ydel. 'n Paar minute later sien sy die naturel verby die kombuisdeur gaan met die swartomboorde koevert tussen duim en voorvinger, asof dit 'n giftige gogga is.

Toe sy oom Hans 'n koppie koffie bring, het die ou se bui gesak. ‘Ek het hom geskryf ons sal oormôre die wa stuur,’ vertel hy tant Sannie.

Daar was wapenstilstand op Nooitgedacht.

Twee uur later. Oom Hans word die geluid van perdepote gewaar. Op die bergpad kon jy dit vér hoor. Hy loop na die hoek van die stoep om te sien wie dit is. Van ver af herken hy die vos ryperd van Piet Bobbejaanpaal, en 'n paar minute later klim die baas van Buffelskloof voor die voordeur af. Oom Hans gaan die trappies af om sy besoeker te groet.

[p. 397]

‘Wil jy afsaal, neef Piet?’

‘Ja, Omie. Ek sal hom vir 'n tydjie kniehalter.’

'n Sombere gestalte was Piet Rensburg in die vroeë oggenduur. Oom Hans bemerk met stilswyende nuuskierigheid dat neef Piet sy kerkklere aanhet. Hy het onlangs diaken geword, en sy drag bestaan uit 'n swart manel, 'n swart broek en 'n vaal hoed met 'n swart lamfersluier daarom.

Oom Hans volg hom die stoep op, en die twee gaan sit op die rusbank. Oom Hans het baie onsimpatieke dinge by verskeie geleenthede oor sy jong buurman se sedigheid te sê gehad.

‘Elke maal dat Piet glimlag skeur sy broek,’ was een van sy opmerkings, natuurlik te kenne gewende dat Piet nooit glimlag nie.

'n Ander was: ‘Piet Rensburg is net so vrolik en opgeruimd as 'n doodswaentjie en vier swart perde.’

En waarlik, as Piet Rensburg se voorkoms onder gewone omstandighede plegtig was, was hy in sy diakendrag die skaduwee des doods self.

Dit sou ongepoets wees om 'n direkte vraag te stel. Die ou heer gee vir neef Piet sy tabaksak. Vrae word oor en weer omtrent die gesondheid en gesaaide gedaan en beantwoord, net asof dit Piet Rensburg se gewoonte is om elke dag van die week met sy bêreklere rond te ry.

Volgens gewoonte maak tant Sannie nou eers haar verskyning. Die twee koppies koffie het sy in die voorhuis gelaat totdat sy klaar was met groet en die gewone vrae. Toe sy die koffie uitbring, gaan sy ook sit om deel te neem aan die gesprek en vernaamlik om uit te vind wat met Piet Rensburg gaande is.

Altwee die oumense verwag om enige oomblik die oorsaak en doel van sy rit te verneem. Dit sou natuurlik verkeerd wees om hom direk die vraag te stel. Oom Hans probeer hom met fyn planne op koers kry.

‘Dit is warm om in die laat dag so ver te ry. Jy moes vroeër begin het, neef Piet.’ En so voort. Maar Piet is sy bynaam waardig. Hy bly so dom soos 'n bobbejaanpaal.

Tant Sannie gee eerste moed op. Sy gaan binnetoe om tafel te dek. En toe kan oom Hans dit nie langer hou nie. Hy vra ronduit:

‘En waarheen is die reis, neef Piet? Is daar iewers kerkvergadering?’

Tant Sannie staan doodstil by die venster om die antwoord te hoor. Piet sit 'n oomblik met oop mond sy gasheer en aankyk. Dit is asof 'n donderslag hom skielik van spraak en beweging beroof het. Toe hy begin praat, is sy stem hees van twyfelagtigheid - ja, selfs vrees.

‘Om die waarheid te sê, Omie, ek het verstaan daar is iemand op Nooitgedacht dood. Ek het na die begrafnis gekom.’

‘En wie het jou dit vertel?’ vra oom Hans verbaas.

‘Die jong wat ek na Oom gestuur het oor die ossie het my 'n doodsberig teruggebring.’

[p. 398]

Die leser het seker nog nooit 'n swartvoorlyf-leeu gesien as hy eindelik 'n lastige brak onder sy voorpoot platdruk nie. Die skrywer ook nie. Maar die ding is maklik denkbaar. So sit oom Groot Hans 'n tyd lank woordeloos; sy oë gevestig op sy besoeker. En toe bars die swaarweer los! Ons sal maar 'n skyn gee van wat oor Piet se kop heen is.

‘Liewe hemel, man, kan jy dan glad nie handskriflees nie? En ons het jou vir diaken gekies; jy neem sitting in die kerkraad. Jy het tog skool gehad? Ek weet dat jou oorlede vader jou nie verwaarloos het nie.’

En toe volg die verpletterende vraag: ‘En wat het jy met my brief gedaan?’

Met 'n aaklige gevoel in sy broekspype besluit Piet dadelik om die ergste tegemoet te gaan.

‘Omie, ek het dit natuurlik aangestuur na Doringhoek en die mense daar gevra om dit dadelik deur te stuur na Kromdraai. Binne 'n uur sal die eerste mense hier wees.’

Beter is dit om 'n gordyn te laat sak op die verdere drama wat die oggend op die stoep van Nooitgedacht plaasgevind het.

Van binne het daar 'n geluid soos 'n gelag gekom. Maar tant Sannie het dit later ten sterkste ontken.

Dit was die eerste keer dat die dagbrekertjies hul oubaas bedrieg het.