Versamelde werke

[p. 364]

3 Die Laaste Mapela-Moord

Vir iemand wat vandag Waterberg besoek, is dit moeilik om te glo dat daar nog honderde ingesetenes lewe wat jare lank in 'n staat van beleg in die distrik gewoon het - 'n eindelose kryg tussen die blanke bewoners en die Mapela-stam, wat eers kort voor ons Tweede Vryheidsoorlog finaal geëindig het.

Met die dood van Mapela en die verdeling van sy ryk tussen twee van sy seuns het die nagmerrie vir altyd verdwyn sonder dat die stam ooit werklik deur ons verower is.

'n Eienaardige en interessante familie, dié van Mapela. Dat daar iets ‘koninkliks’ bespeurbaar was in die houding en gedrag van sy lede, word deur almal erken wat ooit met hulle in aanraking gekom het. Dit is te begryp dat ‘koninklikheid’ in 'n familie aangewerf en naderhand erflik word wanneer die een geslag na die ander gebore word en grootword onder die bewussyn van onbeperkte mag en in 'n dampkring van die aanbidding en vrees van hul volk.

Die ‘ou Mapeel’ wat homself kort voor die Engelse Oorlog in sy hoofstat doodgeskiet het, was in verskeie opsigte 'n merkwaardige persoonlikheid. Nadat hy deur sy raad verplig was om opgaaf aan die Republiek te betaal, het hy eendag bevele uitgevaardig dat sy hoofstat tot bo op die berg verplaas moes word. 'n Pad is na 'n pragtige natuurlike vesting gemaak, sodat die kaptein en sy huisgesin in 'n ossewa kon uitry tot bo. Hier is sy ‘paleis’ gebou en met klipmure omring. Vandag is hulle bouvalle, wat 'n mens baie aan die bouaard van Simbabwe herinner. Hier het hy jare lank gelewe sonder om ooit weer 'n voet op gelyk grond te sit. Al die water vir die hoofstat moes van onder af in potte opgedra word. Selfs in reënjare moes dit 'n verskriklike arbeid gewees het; en in droogte, wanneer die naaste water somtyds twee uur te perd ver verwyder was - wel, wat dit aan moeite en tyd gekos het, kan die leser self begryp.

En hier in sy toweragtige natuuromgewing het die groot kaptein eendag sy roer gevat en 'n einde aan sy eie lewe gemaak.

Dieselfde ‘strepie’ het deur sy nageslag ook geloop. Sy seun en opvolger, Hans Masibi, wat die hoofrol in die Janse-moord gespeel het, het aan 'n soortgelyke bloedige einde gekom. Hy het verlief geraak op 'n jong vrou, binne 'n verbode graad van verwantskap, volgens die wette van sy stam, en wat buitendien met 'n neef getroud was. Maar sulke hindernisse is niksbeduidend waar dit die koninklike begeertes raak. Hy het eenvoudig die meisie deur 'n impi na sy hoofstat laat bring. Vir dié misdaad is hy deur die Britse Regering gearresteer en na Potgietersrust vervoer. In sy gevangenskap het hy 'n besliste poging aangewend om hom met 'n gewone tafelmes om die lewe te bring. Daarna is hy na die groot tronk in Pretoria gebring, en hier, op sy herhaalde versoek, het die Regering toegelaat dat enige van sy dokters hom besoek. Een van hulle het

[p. 365]

hom genoeg gif besorg om in 'n hernieude poging op sy eie lewe te slaag.

Dit was hierdie Hans Masibi Mapela wat die oorsaak was en die planne beraam het van die ‘laaste Mapela-moord’ in Waterberg. Dit was in 1901. Die weduwee en seuns van die vernaamste slagoffer, Abram Janse, woon nog naby die oog van die Palala; en die klonkie wat ontvlug het en wat die enigste getuie van die moord was, het ook nog tot onlangs in Waterberg gewoon. Nieteenstaande die feit dat die hele treurspel en die publieke vervolging van die moordenaars ses jaar ná die moord ontbloot is, is die meeste gepubliseerde beskrywings van die voorval wat belangrike punte betref, onjuis. Dit is dus miskien die moeite werd om dit weer te vertel uit die getuienis van mense wat nog lewe en volgens die offisiële verslag van die saak.

Bastersnek is die laaste natuurlike pad van die Palala-Hoëveld deur die gebergte na onder. Daarvandaan noordwaarts is 'n magtige skans van die ruuste kranse en klowe in die hele distrik te vind. In hierdie natuurdoolhof het baie van die bewoners van Waterberg gedurende die Engelse Oorlog met hul vee skuiling gesoek, en baie het ook verby deurgekom.

Daar is wegkruipplekke waarin 'n leër kan verdwyn; en dit was so 'n plek wat Abram Christoffel Janse uitgesoek het. 'n Nou kloof met 'n rotsgestapelde nekkie as enigste toegang skiet die gebergte in na die noorde. 'n Mens kan honderd maal die nek verbygaan sonder om gewaar te word dat dit 'n nek is, of dat 'n aansienlike skeur die berg ingaan. Hier het Abram Janse sy wa ingetrek en sy trop beeste weggesteek toe die Engelse Waterberg intrek. Die kloof, of, liewer, die bergskeur, is omring deur kranse en aan alle kante toe, behalwe waar die nekkie 'n smal toegang verskaf. Hy het sy familie, behalwe een seun, aan Palala agtergelaat. Met hom was sy neef Johannes Horn, van die bekende Magaliesbergse familie, en sy oudste seun, Johannes. Hulle was seuns van vyftien en sestien jaar. Ook het hy 'n klonkie van omtrent twaalf jaar saamgeneem. Van die wa-reling was 'n bokseil gespan; en hier het die drie witmense, in die diepste wildernis van Waterberg, in veiligheid, soos hulle dag, hul woning gemaak. Die kloof was 'n natuurlike kraal waaruit 'n bees nêrens as by die nekkie kon kom nie, en daar was gras en water in oorvloed. Hul lewe moet aangenaam genoeg gewees het. Wild was volop; al drie was geoefende jagters en het geweers en volop ammunisie gehad. Om hulle heen kon die oorlog voortduur sonder dat hulle ooit 'n weerklank daarvan hoor, en in alle waarskynlikheid sou geen Engelse patrollie hulle ooit gekry het nie.

Dit was 20 Maart 1901, laat in die middag, toe hulle die eerste keer mense gewaar. Die wagtertjie het die beeste by die wa gebring, gereed om hulle in die kraal te sit. Janse en die twee seuns sit by die vuur, waar hulle besig was om hul aandete klaar te maak. Die klonkie was teen die opdraande agter die wa; en dit was hy wat die eerste iets ongewoons merk bo-op die krans aan die oorkant van die kloof - 'n feit wat hy dadelik aan sy base bekend maak. Toe die drie opkyk,

[p. 366]

sien hulle reg bokant hulle verskeie swartes met geweers en asgaaie gewapen. Janse spring dadelik op en sê aan die seuns: ‘Vat jul geweers en patroonbande,’ en die drie soek skuiling tussen die rotse agter die wa, van waar hulle egter nog die oorkantse krans in gesig het. Die beeswagtertjie het ook dadelik 'n wegkruipplekkie gesoek, want die posisie was uiters gevaarlik as die swartes vyandiggesind sou blyk te wees. Van waar hulle was, bo op die krans, kon hulle elke deel van die klofie onder skoot kry, en dit was so nou dat die blankes, solank hulle in die kloof bly, nooit meer as tweehonderd tree van die aanvallers sou wees nie.

Maar gelukkig was die swartes vreedsaam. Een van hulle kom vorentoe met 'n wit doek aan die tromp van sy geweer gebind en roep Janse toe in Sesoeto dat hulle glad nie vyandig is nie, dat daar maar agtien van hulle is en dat hulle graag met die witmense wil praat; en toe voeg hy in Afrikaans daarby: ‘Die baas ken my. Ek is Maerman, kok van kaptein Mapela.’ Dit was waar; Janse herken hom dadelik as 'n oorlams bediende van die kaptein wat hy verskeie male op sy besoeke by Mapela ontmoet het. Hy was 'n lyfbediende van die kaptein en was algemeen in Waterberg bekend as 'n beleefde en vriendelike swartman wat in diens by 'n blanke familie grootgeword het, en juis daarom deur die jong kaptein as kok en raadsman tegelyk gekies is. Dadelik is Janse gerusgestel; hy kom met die twee seuns terug na die vuur en roep Maerman toe om af te kom.

Min wis hy dat hy daardeur hul eie doodvonnis uitgespreek het.

Die swartes het die oggend vroeg reeds bo op die kranse uitgekom en die kloof in gesig gekry. Noukeurig het hulle eers alles verken en toe raad gehou, waarin al die besonderhede van die moord besluit is; en toe eers, vier of vyf uur ná hul aankoms, het hulle hulle aan Janse vertoon.

Die beweegrede van die moord word altyd verkeerd verklaar. Daar word gesê dat die oorsaak 'n bittere vyandskap was wat Hans Masibi destyds teen die Boere gevoel het; dat dit daarom was dat hy die klein kommando'tjie uitgestuur het met bevele om alle Boere wat hulle op die lyf loop, te vermoor. Hierdie verkeerde opvatting is afkomstig uit 'n aanleidende vraag wat aan een van die getuies in die saak gestel is.

Die werklike oorsaak was die streep van kranksinnigheid wat toe reeds in Masibi se gedrag te voorskyn gekom het. Hy het in gedurige angs gelewe dat hy deur sy broers of ander kwaadgesindes onder sy volk betower sou word. Diep bygelowig, het hy spoedig geheel en al in die mag verval van sy vader se toordokter, Tlaga, 'n ou skelm wat goed gesorg het dat sy invloed oor die kaptein nooit sou verminder nie. Hy was 'n ware toordokter wat sy onheilige amp in al die geheimsinnigheid beklee het wat gewoonlik alleen in die verbeelding van romanskrywers voorkom. Naby die hoofstat had hy 'n spelonk waar hy somtyds maande agtereen gewoon het ‘om medisyne te maak’. Speurder Geraty

[p. 367]

het in die saak ses jaar later die spelonk beskrywe in woorde wat hy waarskynlik aan Rider Haggard ontleen het. Om die ingang was 'n krans van kopbene en ander menslike geraamtedele - relikwieë van 'n reeks moorde waartoe die ‘dokter’ Mapela en Masibi reeds vroeër oorgehaal het. Nooit tevore, egter, was 'n witmens die slagoffer gewees nie. Nou vir die eerste maal het hy Hans Masibi oorgehaal dat die sterkste medisyne alleen van sekere dele van die liggaam van 'n blanke kon gemaak word, en aan die hand gegee dat die oorlog 'n goeie kans verskaf om dié dele sonder gevaar te verkry. Sy raad het by alte gewillige ore ingang gevind.

Dadelik gee Masibi bevel aan sy ‘generaal’ Majallo om agtien uitgesogte krygsliedere vir hierdie diens bymekaar te maak. Maerman is as tolk en raadsman saamgestuur, maar in werklikheid was hy later die aanvoerder.

Die agtien moes eers deur Tlaga gedokter word, in teenwoordigheid van die kaptein, en dae lank het hulle saam met Masibi die saak oorweeg en planne gemaak. Hulle wis almal dat klein klompies Boere in die Palalagebergte met hul vee skuiling gesoek het, en dit was die raad van die toordokter dat een van hierdie klein klompies deur verraad moes gedood word, sodat geen enkele getuie sou oorbly nie. Waar dit sy eie nek aangaan, was hy baie versigtig; maar selfs sy dolosse en natuurlike versigtigheid kon hom nie help om die toekoms in te sien nie. Die een getuie waaroor hy so bekommer was, het ontvlug en het hom ses jaar later die doodvonnis besorg - dit was die klein beeswagtertjie wat die swartes die eerste gewaar het.

Toe Janse sien dat daar maar net agtien swartes was, onder leiding van so 'n bekende oorlamse as Maerman, was hy houtgerus. Hy nooi hulle om af te kom, en gaan op die disselboom sit om hulle in te wag. Een of ander agterdog moes egter nog in sy gemoed gebly het, want hy hou sy geweer en patroonband by hom en het waarskynlik aan die twee seuns bevel gegee om dieselfde te doen.

Toe Maerman by hulle kom, groet hy Janse met die grootste beleefdheid, en hy en sy volgelinge gaan by die vuur sit met hul wapens langs hulle op die grond. Hy vertel toe aan Janse dat hy op jag uit was vir die kaptein, en gee hom al die laaste nuus omtrent die bewegings van Britse troepe in die noorde; en eindelik sê hy met 'n vriendelike laggie: ‘Hoe lyk dit of die baas nog dink dat daar oorlog tussen ons is? Waarom hou julle die geweers in die hande? As ons wou geskiet het, kon ons dit van bo gedoen het. Nee, Baas, glo my, daar is niks as vrede in ons harte nie.’

Hierop - so het Maerman self later getuig - sit Janse sy geweer en patroonband op die wakis neer, terwyl die twee seuns hulle s'n op die reling neerlê; al drie kom by die vuur regoor die swartmense sit, en gaan gerus voort met die klaarmaak van hul kos, terwyl Maerman hulle die groete gee van 'n ander klein Boerekommando'tjie wat hy die vorige dag teëgekom het. Die veewagtertjie alleen het die vrede nie vertrou nie. Hy bly tussen die rotse agter die wa staan,

[p. 368]

van waar hy alles kan sien en hoor wat plaasvind. Skielik gee Maerman die vooraf besproke teken in Sesoeto: ‘Wat brand?’ en meteens spring al die swartes gelyk op en pak die drie ongewapende blankes. Maerman het aanhou skreeu: ‘Tsorra! Tsorra!’ - ‘Gryp hulle! Gryp hulle!’ Jan Matlaban was die een wat die ou heer volgens afspraak om die nek beetkry en op die grond agteroorgooi. Nog een, Maluse, gryp toe 'n geweer en skiet die weerlose man deur die lyf nadat hy hom eers bewusteloos geslaan het met die kolf; die seun van Janse is deur Maerman self met 'n lang inboorlingswaard deur die lyf gesteek, terwyl Horn vyf of ses asgaaisteke tegelyk kry. Toe al drie hulpeloos op die grond lê, merk een van die swartes dat die beeswagtertjie bo teen die nek aan hardloop was. 'n Paar het hom agternagesit, op bevel van Maerman, en 'n paar skote op hom gelos; maar gelukkig het hy daarin geslaag om hulle tussen die ruwe rotse te ontsnap.

Maerman gee toe bevel dat iedereen van die agtien elk aan die blanke 'n asgaaisteek moes gee om hul deelagtigheid te toon; daarna is die ou heer Janse na die disselboom geneem, waar sy hande afgekap is. Die seuns is oopgesny en sekere dele van die liggame vir die dokter saamgeneem. Die beeste en al die wapens en vervoerbare huisraad is na die hoofstat weggevoer.

Masibi was met die uitslag hoogs tevrede en het die meeste van die vee onder die agtien verdeel. Van een hand en sommige liggaamsdele het Tlaga dadelik medisyne gemaak. Maar iets het makeer. Toe hy hoor dat een van die witmense baard gehad het, deel hy die kaptein mee dat hy 'n stukkie van die gesigsvel waar baard aan groei, nodig het. Weer is Maerman met die dokter gestuur om die moordtoneel te besoek. Dit was byna 'n week later; maar hulle het die lyke nog in dieselfde toestand gevind, en Tlaga het toe 'n stukkie baardvel vir sy afskuwelike doeleindes afgeslag.

Later is die lyke deur 'n patrollie van generaal Beyers se kommando begrawe. Maar wie die moordenaars was, het ses jaar lank 'n geheim gebly. Die beeswagtertjie kon die moorde beskryf, maar die moordenaars was hom onbekend.

Eindelik, ses jaar ná die moord, is die saak in hande van speurder Geraty van Pretoria geplaas. Suspisie het lank reeds op die volk van Mapela geval, maar die kaptein Masibi het hom intussen om die lewe gebring en dit het gelyk of alles omtrent die saak dood en vergeet was. Die werk van Geraty in hierdie saak was miskien die slimste stuk speurwerk wat nog ooit in Suid-Afrika ten uitvoer gebring is. Hy het in die hoofstat as 'n privaat besoeker gaan woon, 'n man wat groot belangstel in klippe en plante, skadeloos in alle ander opsigte. Onder die swartes het hy spoedig verskeie vriende gemaak. Markus Masibi was kaptein, en Geraty is toegelaat om oral in die berge rond te dwaal. 'n Besoek aan die geheime spelonk van Tlaga het hom al die oorblyfsels van die meegebragte lykdele besorg, onder andere 'n gedroogde hand van die jonge Janse. Stadig is die strop om elkeen van die agtien vasgetrek totdat die speurder klaar was om te ar-

[p. 369]

resteer; toe was die een gouer as die ander om te verklik, waarskynlik in die hoop om sy eie lewe te red. Al agtien is gevang, sommige in Johannesburg en sommige in Kimberley, en staan eindelik in Nylstroom tereg, waar hulle feitlik skuldig gepleit en selfs die hele moord omslagtig beskrywe het. Almal plaas die skuld op die oorlede kaptein; hy het bevel gegee en hulle kon niks anders as gehoorsaam nie.

Al agtien is deur regter Bristowe tot die dood veroordeel, maar goewerneur Selborne het hulle begenadig, waarskynlik op grond van die beweerde oorweënde invloed van die kaptein op hul gedrag. Geeneen is opgehang nie.

Dit was die laaste van die drie bekende Mapela-moorde in Waterberg, en sal in alle waarskynlikheid die laaste bly. Vandag woon setlaars oral op die grense van die lokasie, en binne is twee Jodewinkels en vier kerke.