Versamelde werke

3 Geheimenisse van die Droomstaat

Daar is niks geheimsinniger, meer onuitlegbaar en tegelyk interessant in die sielkunde van die mens as die droomtoestand nie. Van die vroegste tye af het drome die nuuskierigheid van die mens gewek. In die begin was dit natuurlik altyd die geheimsinnigheid van drome wat die verbeelding geprikkel en tot allerlei bygelowe gelei het.

[p. 324]

In die droomtoestand gewaar die mens twee eienaardighede wat selfs die mees onbeskaafde en onontwikkelde persoon van die wakende toestand kan onderskei. Hy weet dat in die droomstaat 'n deel van sy denkvermoë aktief is wat in baie opsigte heeltemal anders is as die denkvermoë in sy wakende staat. Die eerste en vernaamste eienaardigheid is dat die droomsiel geheel en al onafhanklik is van sy normale wil. Hy is magteloos om in die droomstaat 'n rigting aan sy gedagteloop te gee deur beoefening van die wilskrag. Nog minder kan hy deur wilskrag 'n verandering in die droomgebeurtenisse bewerkstellig. Sy ego dryf magteloos op 'n stroom wat hom teen wil en dank meesleur.

Dit was maklik vir die onontwikkelde mens om hieruit af te lei dat die droomstaat in werklikheid 'n ingewing van buite is, deur wesens teen wie sy wil magteloos is. Die Grieke en Romeine het geglo dat dit in drome was dat die gode omgang met die mens bewerkstellig. Daarom, natuurlik, het drome altyd 'n geheimsinnige betekenis gehad - meestal boodskappe van die magtige wesens wat die lot van die mens op aarde rigsnoer. Hulle word op min of meer simboliese wyse oorgedra en is derhalwe moeilik om te ontsyfer. Deur die ondervinding van agtereenvolgende geslagte word die betekenis van sekere drome vasgestel, en so was dit moontlik vir priesters en sielkundiges om die uitleg van 'n droom te verklaar.

Dit is sonderling dat in ons tyd dieselfde kinderagtige bygeloof weer in die wetenskap opgeduik het. Die Oostenryker professor Freud, vader van die sogenaamde psigo-analise, het 'n ingewikkelde sielkundige teorie oor die uitleg van drome opgestel wat kortliks as volg saamgevat kan word. Alle drome word veroorsaak deur ‘onderdrukte herinneringe,’ meestal van 'n onaangename aard en meestal seksueel van oorsprong. In die brein is daar 'n element wat Freud die ‘enkefaliese sensor’ noem. Die werk van hierdie ‘sensor’ is om te verhinder dat die slaper deur 'n onaangename droom gewek word. Die sensor het egter geen mag om 'n droom geheel en al te verhinder nie; daarom sit hy voor die poort van drome in die menslike siel en verander die droom op so 'n wyse dat die onaangename op aangename wyse voorgestel word. Met ander woorde: die sensor verklee en vermom haastig die droom voordat hy toelaat dat dit deur die poort van drome in die siel van die slapende mens tot sy droombewussyn deurdring. Die sensor werk byvoorbeeld so: daar kom 'n aaklige droom van moord; 'n man sny 'n vrou se keel af en daar is 'n reeks verskriklike gebeurtenisse, almal in die seksuele sin gegrondves. By die poort van drome keer die sensor hierdie vreeslike droom. Dit sou in alle waarskynlikheid die slaper laat wakker skrik deur die senuskok wat dit veroorsaak. En dit is al waaroor die sensor oor besorg is: sy slaper moet nie deur 'n droom gewek word nie. Daarom vermom hy die droom; en altyd op dieselfde wyse. In hierdie geval droom die slaper dat hy op 'n mooi swart perd deur 'n pragtige landskap ry. Daar kom 'n reënbui; en hy ontdek skielik dat hy 'n sambreel in sy hand het

[p. 325]

wat hy in die ry oopmaak om hom teen die reën te beskerm. En so gaan sy droom voort tot 'n betekenislose uiteinde. As hy in die môre wakker skrik, dan glimlag hy oor die betekenisloosheid van sy nagtelike visioen. En dan kom professor Freud en vertel hom: jou droom het in werklikheid die diepste en geheimsinnige betekenis. Die swart perd en die sambreel en die reën beteken dat daar in jou lewe 'n vreeslike gebeurtenis was wat jy vergeet het; waarskynlik het dit gebeur toe jy nog 'n baba in jou moeder se arms. Die voorwerpe beteken: 'n man sny sy vrou se keel af - en nog 'n reeks ander afskuwelikhede. En jy sou dit alles gedroom het as die wakkere klein sensor nie gou die hele droom vermom het nie!

Ek dink nie dat daar ooit 'n groter stuk kwaksalwery in ons moderne wetenskap opgeduik het as hierdie teorie van Freud nie. Dink net hieraan: Freud gee 'n uitleg van drome. Van elke voorwerp weet hy die betekenis. Maar die uitleg is nog meer ingewikkelder. Elke droomvoorwerp verskyn as 'n ander voorwerp: 'n swart perd beteken 'n onthoofde vrou. En nadat prof. Freud die masker van die vermomde voorwerp afgeruk het, dan verklaar hy nog boonop verklaar hy die betekenis van die oorspronklike voorwerp! Een ding is seker: om die ontmaskering en die betekenisvinding te bewerkstellig, sou die ondervinding van honderde agtereenvolgende mensegeslagte verg; en dan slegs indien elke dromer, 'n paar duisend jaar gelede, sy drome en sy lewensloop daarná neergeskrywe het, sodat dit na duisend jaar of wat moontlik kan word om met sekerheid 'n uitleg van een droomvoorwerp te gee. En dan wil prof. Freud ons vertel dat hy binne 'n paar jaar die uitleg van alle droomvoorwerpe binne 'n paar jaar ontdek het!

Nog ongeloofliker is die feit dat prof. Freud daarin geslaag het om geleerde doktore te vind wat gewillig was om sy teorie sonder die minste ontleding te aanvaar. Die sterkste bewys van die ongegrondheid van die Freudiaanse leer is die feit dat sy vernaamste leerlinge al sy vernaamste leerstellinge verwerp en nuwe stelsels van hul eie op die ruïnes opgerig het. En dié word ook weer deur volgelinge aangeneem.

Die poging om 'n redelike uitleg aan drome te gee, is lank reeds deur die gesonde wetenskap verwerp. Die geloof dat drome altyd 'n boodskap meevoer - 'n voorspelling van gebeurtenisse wat die dromer in sy wakende lewe tegemoet gaan - dit beskou die gesonde sielkunde van ons tyd as 'n kinderagtige bygeloof. Die aaneenskakeling van fantastiese gebeurtenisse wat ons in drome ondervind, het 'n betekenis in die gewone sin van die woord. Dit is egter nie te sê dat die moderne wetenskap alles van die droomstaat af weet nie. Verre daarvandaan. Soos reeds opgemerk, bly die droomtoestand nog een van die geheimsinnigste werkings van die menslike siel. Maar ons het nietemin in ons kennis van drome baie ver gevorder van die outydse bygeloof aan bo-natuurlike ingewing.

[p. 326]

Geen wetenskaplike ontdekking het meer gedaan om die droomstaat op te klaar dan die ontdekking van die hipnotiese toestand in die mens nie. Navorsing in hierdie rigting het die oortuiging meegebring dat die droomstaat veel in gemeen het met die hipnotiese toestand. Ons weet seker dat daar een gedeelte van die menslike siel is wat net so redelik is as sy normaal-werkende siel, min of meer op dieselfde wyse te werk gaan, maar wat van sy normale siel verskil deurdat hierdie deel geen bewustheid en geen wil besit nie. Hierdie deel van die menslike siel is onophoudelik werksaam sonder dat sy bewustheid iets daarvan weet. Alles wat sy oog sien, alles wat sy oor hoor, alles wat sy sintuie prikkel, word in die verbasende geheue van hierdie onbewuste siel vergaar sonder dat die mens daar iets van weet. In die hipnotiese toestand en in drome dring hierdie onbewuste siel tot die normale bewussyn deur - en dit is die meeste wat ons vandag van die droomstaat kan sê.

Die droomstaat bly geheimsinnig. Dit bevat elemente wat tot dusver alle navorsing trotseer het. Daar is byvoorbeeld alle rede om aan te neem dat die onbewuste siel van die mens nooit slaap nie. Dit is gedurig werksaam. Die drome wat ons ons heriner, is slegs klein brokkies van hierdie onophoudelike werksaamheid wat tot ons bewussyn deurdring en daar gewoonlik op fantastiese wyse verskyn. Waarom die verskyning fantasties voorkom, is uitlegbaar. Die normale bewussyn is nie daarvoor ingerig om die werking van die onbewuste siel waar te neem nie. Daarom verskyn dit altyd as 'n soort abnormale kranksinnigheid. Dit word dus algemeen aangeneem dat ons gedurig ‘droom’ solank ons slaap, maar dat slegs weinig van hierdie werkinge van die onbewuste siel ons bewussyn raak en as drome hul verskyning maak. Daar is mense wat die hele nag deur gesels, slaaploop, sing en te kere gaan, en wat nietemin nooit droom nie. Hulle onthou die volgende oggend niks van al hierdie nagtelike bedrywigheid nie.

Daar is een verband tussen die onbewuste siel en die bewuste - wat dikwels in drome voorkom - wat meer gedoen het as enige ander eienaardigheid van die onbewuste siel om bygeloof te wek: dit is die hulpvaardigheid van drome. Daar is honderde historiese voorbeelde wat die feit bo alle twyfel stel. So is daar die geval van die wêreldberoemde Franse letterkundige Victor Hugo. Hy het 'n dokument van die grootste belang en geldelike waarde verloor. Die hele huis van solder tot vloer is deur deskundiges deurgesoek, en ná weke van nuttelose arbeid is die saak as hopeloos opgegee. Die verlies, en die daaropvolgende nerveuse aanstrenging, het 'n toestand van groot senuagtigheid en uitputting in Victor Hugo veroorsaak. En toe droom hy een nag dat hy die vermiste dokument agter 'n laai van sy lessenaar ingeskuiwe sien. Toe hy wakker skrik, trek hy dadelik die laai oop, en daar lê die dokument!

Die uitleg (in een opsig) is eenvoudig. Die onbewuste siel vergeet niks. Hugo had werklik die dokument agter die laai sien inskuiwe, maar sonder om dit be-

[p. 327]

wustelik op te let. Die onbewuste siel vergeet egter nie, en in die droomstaat het hierdie stukkie ‘onbewuste geheue’ sy bewussyn as 'n droom geraak.

Dan is daar die geval van 'n beroemde Duitse rekenkundige wat een skakel in 'n belangrike sterrekundige probleem nie kon regkry nie. Hier ook was daar uitputting in die poging om 'n moeilike stelling uit te werk. En toe een nag droom hy van die ingewikkelde skakel wat uit 'n reeks syfers bestaan. Toe hy wakker skrik, gryp hy papier en potlood en skryf sy droomsyfers op. Later, toe hy dit met sy ander berekening vergelyk, vind hy tot sy verbasing dat dit reg was. In die droomstaat het hy 'n probleem uitgewerk wat hy in die wakende toestand nie kon doen nie. En so is daar honderde historiese voorbeelde van hierdie sonderlinge ‘droom-hulpvaardigheid’. Soos reeds gesê, is die feit self maklik uitlegbaar; die onderbewussyn vergeet niks wat die wakende sintuie raak nie. Maar die geheimsinnigheid sit in die vraag: waarom? Waarom en in welke omstandighede kom die droomsiel die sukkelende bewuste siel tot hulp?

Hier is ten laaste nog 'n voorbeeld, wat in werklikheid die aanleiding tot hierdie artikel verskaf het: 'n Lid van die personeel van Die Vaderland (wat ek S. sal noem), en skrywer was besig om te gesels oor 'n sekere seremoniefees wat die Maleiers in die Kaap hou en waarin dit gewoonte is om mekaar met sabels te kap, penne en messe deur die vlees te steek, ens. Maar geeneen van ons kon die naam van die seremonie onthou nie. S. had enkele jare gelede nog een bygewoon. Ons het almal binne bereik na die naam gevra - tevergeefs. En die woord was net op die kantjie van onser beide geheue. Dit is juis dit wat die vergeet van 'n woord so lastig maak: jy kan dit net net gewaar word, maar nie heeltemal nie. S. en ek het die hele dag tevergeefs met die ellendige woord gesukkel. En dié nag droom ek 'n lang, ingewikkelde droom, die besonderhede waarvan onnodig is om uiteen te sit. Teen die einde van die droom ontmoet ek 'n ou vriend (lank reeds ter siele) wat in sy lewe resiesperde aangehou het. Ek droom dat hy my 'n storie vertel van 'n groot wedloop waarin een van sy perde 'n mededinger was; en toe, op die kritieke moment, vergeet hy die naam van die perd. Hy het rond gestaan en sy kop gekrap - alles tevergeefs. Eindelik sê hy: ‘Ek ken 'n plan om 'n woord wat jy vergeet, weer te onthou,’ en hy begin sy voorkop teen die muur te stamp. Maar nog kon hy die naam van die perd nie onthou nie. Toe kom hy na my terug, en toe hy naby kom, sien ek 'n blye glimlag op sy gesig - hy het die naam onthou, maar net toe hy sy mond oopmaak om my die naam van die perd te vertel, toe skrik ek wakker! ... En nou kom die wonder van die droom. Net toe ek wakker skrik, en terwyl ek nog onder die atmosfeer van die droom verkeer, sê ek hardop, half onbewus: ‘Ek ken die naam van die perd wat jy my wou vertel het: dit is “Khalifa”.’

Khalifa is die naam van die Maleise seremoniefees wat S. en ek die vorige dag so gesukkel het om te onthou. My onbewuste droomsiel het my gehelp om die lastige woord weer in my geheue terug te kry.