Versamelde werke

2 Die Lokasie

'n Besoek aan die lokasie! Ek weet nie wanneer ek laas 'n meer genotvolle uur deurgebring het as verlede week tydens 'n besoek aan die lokasie onder geleide van Harry nie. Sedert dié tyd het ek die ondervinding drie maal herhaal en elke maal met hernieude, met toenemende belangstelling.

Eers 'n paar woorde oor my gids. Harry is ongeveer agtien jaar oud. Hy is die seun van 'n swart vrou en 'n Engelsman. Sy vader was vroeër een van die bekendste taximanne in Pretoria. Die gemeenskap met sy gekleurde gesin het jare voortgeduur. Daar is twee dogters en twee seuns. Harry is die jongste en die enigste wat nog by die moeder bly. Hy is verdold op sy moeder. ‘As die ou tannie doodgaan,’ sê hy dikwels, ‘dan is ek vergaan.’

Ek dink Harry is die vrolikste mens wat ek ooit in my lewe teengekom het. Hy is 'n ‘sjoffer’ van beroep - in diens van 'n bekende Pretoriaan wat in die loop van sy beroep die lokasie dikwels moet besoek. Alles in die lewe is by hom 'n grap. Hy het twee maal tronkstraf ondergaan vir kwajongstreke wat sulke strengheid seker nooit verdien het nie. Harry is 'n gebore raconteur. Hy beskrywe sy tronk-ondervindings so boeiend dat hy die belangstelling van 'n blanke gehoor 'n uur lank in beslag kan hou. Elke eienaardigheid van menslike karaktertrekke sien hy raak - vernaamlik wanneer sulks van 'n komiese aard is; en hy kan dit altyd met die kuns van 'n gebore akteur weergee.

Harry lyk altyd soos 'n nuwe speld. Hy moet ongetwyfeld soggens 'n goeie uur aan sy toilet bestee. Tot sy bittere spyt het hy die kroes peperkorrels van sy moeder geërwe. Hy beny al die tallose ‘tussenwerpsels’ in die lokasie wat ‘gladde hare’ van die een of ander ouer geërwe het. Waarom kon dit met hom ook nie gebeur het nie? Hy het verskeie male navraag by my gedoen omtrent 'n geheime middel wat, soos hy my verseker, deur die swart sangers en sangeresse in die lokasie gebruik word en wat kroeshare minstens een maand pragtig glad maak. Dit is 'n Amerikaanse ontdekking - verseker Harry - waarvoor ryk Amerikaanse Negers in die begin fortuine betaal het.

[p. 321]

Harry ken die laaste man, vrou en kind in die lokasie. Terwyl ons stadig in die motor deur die vuile strate ry, word hom vrolik begroetings van alle kante toegeroep. ‘Hallo, Harry! Hallo Harry!’ van sy maats, van klein kinders en vernaamlik van die jong vroue - want Harry is seker nie onaantreklik nie. Elkeen word by name beantwoord.

Die stowwerige strate wemel van kinders. Kinders, kinders, kinders - dit is die eerste en vernaamste indruk van die lokasie. Hulle rol en spartel in die stof van die straat, en het lank reeds - soos sommige diere - die kleur van hul omgewing aangeneem. Op elke hoek van elke straat is groepe byeen wat gedurig 'n vreeslike lawaai maak. Klein seuntjies dra dragte so groot as hulle self en kan die aanloklikheid van die straat nie die hoof bied nie. Uit voordeure kom gedurig die skel geroep van moeders na die dralers. Talle klein, klein sussies met nog kleiner sussies op die rug is 'n oneindige verskynsel.

Die tweede indruk van die lokasie is die verbasende mengelmoes van kleure en tipes. Ek het al taamlik die wêreld deurgereis en op verskeie punte met die Ooste en die trope in aanraking gekom, tog vind ek hierdie tipes en kleure verbysterend. Harry kom te hulp. Hulle stel ontelbare en ongelooflike kruisings voor, afgesien van die menigte suiwer rasse. Daar is vyf of ses soorte Indiërs wat in kleur strek vanaf die liggeel Mohammedaan uit Bombaai, deur die koffiebruin Tamilsprekendes tot pikgitswart Hindoes uit Kalkutta, die kinders met wilde bosse ongekamde swart hare, wat in toue om die gesig hang. Van swartmense is daar verteenwoordigers uit al die rasse wat op die vasteland van Afrika voorkom! Ek kon egte Negers uit Noordwes-Afrika ontmoet, Fellahs uit Egipte, Somali's, Housas, en al die Oos-Afrikaanse rasse, tale en tipes wat ek nooit tevore gesien het nie. En in elke straat is altyd sigbaar die egte wêreldburger met sy tragiese gesig en skoffelende gang - die laglose Chinees. Oral en altyd is hy druk besig met sy handelsake.

Dit is egter die ‘tussenwerpsels’ wat my die meeste interesseer. Sonder Harry se lopende kommentaar sou hulle meer as onverstaanbaar wees. Maar Harry ken die geskiedenis van elke gesin in die lokasie, en is vertroud met al die donkerste geheime.

Kruisings tussen Engelsman, Duitser, Italiaan, Griek, Siriër met swartmense, Kaapse Kleurlinge en Indiërs kom die meeste voor. Onder blank-swart kruisings kon Harry hom geen Afrikaner-swart geval herinner nie. Alle ander Europese nasies verskyn op hierdie wemelende toneel. Ek moet erken dat dit 'n gevoel van trots gewek het!

Maar behalwe die blank-swart kruisings kom talle gevalle voor van kruisings tussen gekleurde rasse uit die uiteindes van die aarde. Luister bietjie na wat die toekomstige burgers van Suid-Afrika gaan wees:

Een tipe het my gedurig opgeval as uiters sonderling: liggeel jong vroue met lang gesigte, uitstaande neuse en lang ‘gladde’ hare. Die seuns toon dieselfde

[p. 322]

karaktertrekke. Daar is niks wat aan die gewone Kaapse Kleurlinge herinner nie; tog kom daar iets ‘Afrikaans’ in die gelaatstrekke, maar wat dit presies is, ontduik die waarnemer. Harry verduidelik: die een is 'n kruis tussen 'n Jood en 'n Kaapse Kleurlingvrou; die ander is 'n kruis tussen Jood en swartvrou. In hierdie gevalle was daar nooit aanhoudende samelewing gewees nie, soos in die meeste ander gevalle. Die Jood is daar te slim voor. Hy vrees - meer dan hy selfs die wet vrees - die veragting van en uitwerping deur sy rasgenote.

Ek het ook kruise gesien tussen Chinees en blank, tussen Chinees en swart, Chinees en Indiër, Indiër en swart, Indiër en blank, en al dieselfde verdiepings as die Chinees. En dit is feitlik die geval met elke ras in die lokasie.

Ek wonder of daar êrens anders op aarde so 'n versameling binne sulke enge grense gevind kan word. Ek weet altans nie van so iets nie. Hier binne die klein gebied - swart lokasie, Indiërbasaar en Kleurlingbuurt - is die wier uit al die sewe seë van die aarde saamgespoel.

Die kinders spartel uit die weg van die motor soos vissies wat skuiling onder die walle van 'n stroom soek. Harry vertel my dat daar nooit ongelukke in die lokasie voorkom nie (altans wat kinders betref), nieteenstaande die feit dat motors met swart bestuurders roekeloos binne hul eie gebied flankeer. Die rede is dat die kinders in die straat lewe vandat hulle kruip - so vertel Harry. Ek moet erken dat hulle ongelooflik rats is.

'n Mens sou verwag dat die taal van die lokasie net so bont as die inwoners sou wees, maar dit is nie die geval nie. Die taal waarin hierdie veelkleurige menigte met mekaar omgaan - die lingua Franca van die lokasie - is Afrikaans. Dit is die enigste gemeenskaplike taal wat hier gepraat word en dit nieteenstaande die feit dat die meeste van die jongere inwoners meestal vier of vyf tale, behalwe hul eie, kan praat. Hier, byvoorbeeld, is Harry se taallys: Engels (taamlik), Zoeloe, Sesoeto (albei goed), Afrikaans (goed), Gutjerati, Hindoestani, en Tamil (goed) en in Chinees kan hy sig goed verstaanbaar maak.

Ons het hier allerhande wonderlike taal-ontmoetings gehad. Een middeljarige Chinees spreek ons toe in die suiwerste Afrikaans wat ek nog ooit oor die lippe van 'n Oosterkleurling gehoor het. Hy praat Afrikaans sonder die minste teken van 'n aksent - daar was niks van die aksent wat die Chinees in alle vreemde tale wat hy verplig is om aan te leer, kenmerk nie. Ek druk my verbasing uit, en Ah Man vertel my dat hy aan die een of ander Amerikaanse universiteit gepromoveer het in tale. Hy het slegs twaalf jaar ondervinding van Afrikaans, maar hy lees Die Vaderland gereeld, en het verbasend veel Afrikaanse boeke gelees. Uit die gedigte van Visser en uit die prosa van Langenhoven siteer hy lang stukke!

Daar is twee groot bioskoopsale in die lokasie waar prente elke aand vertoon word. Al die vernaamste rolprente is te sien, en die jong geslag in die lokasie - van alle kleure en rasse - bespreek geesdriftig die hoedanighede van hul gelief-

[p. 323]

koosde helde en heldinne uit Hollywood. Dit is eienaardig om te verneem dat Indiese rolprente, selfs onder die Indiërs, 'n mislukking was. Dramas uit die Woeste Weste vind veel meer opgang onder hulle!

Van kulturele strewe ontbreek ook nie tekens nie. In een saal word sang- en dansopvoerings deur swartes gegee - meestal wedstryde. Beide dames en here verskyn op die verhoog in die mees nieu-modiese aanddrag!

Daar is allerhande Indiër-verenigings, van die bestaan waarvan ek nooit gehoor of gedroom het nie. Onder die laere klas Hindoe-vroue bestaan byvoorbeeld 'n ‘moedersbond’ - dit is onder die klas waarvan die mans vrugte-karweiers en groenteverkopers is. Die bond huur 'n saal waar elke week o.a. 'n vername dokter uit die stad voorlesings gee omtrent kinder- en vrouegesondheid. Voorlesings word ook oor ander opvoedkundige onderwerpe gehou - alles in Afrikaans! Die belangstelling van die Indiërvroue en die intelligente vrae wat hulle stel, gee mens 'n nuwe denkbeeld van hul geestelike ontwikkeling.

Ek dink die een algemene verskynsel wat die diepste indruk wek is die gees van opgeruimdheid wat oor die hele lokasie heers. Oral word gelag en almal lyk ‘jollie’. Die kinders is meestal in flenters geklee, maar hulle lyk wel gevoed en gesond. Die bittere koue in die klein blikhuisies word deur vuurpotte bekamp; en oral in oop agterplase steek liefdadige Indiërs in die winter groot vure aan sodra die son sak. Hier vergaar 'n bonte gewemel van kinders. Alle nasies en tonge het vrye toegang tot die lewegewende vuur, waar die eienaar dikwels self die minste gebruik van het.

By nadenke aanvaar die lokasie die gedaante van 'n sombere verskynsel in ons samelewing. Want die lokasie bestaan deur geheel Suid-Afrika. Dit skyn 'n noodwendige ontwikkeling van stede en dorpe te wees. Wat gaan daarvan word? Waar dryf dit alles heen - die rassevermenging? Watter plek gaan die lokasie geleidelik in ons samelewing inneem? Welke uitwerking sal die lokasiestelsel oor tweehonderd jaar op ons blanke beskawing gehad het?

Dit sou voorwaar 'n profeet verg om dit te voorspel. Intussen stem dit die denkende Afrikaner tot diepe nadenke.