Versamelde werke

12 Legendariese Diere van Suid-Afrika

Vroeër was daar gedurig onder ons ou jagters stories in omloop omtrent wonderlike (en natuurlik baie seldsame) diere wat af en toe in ons onbewoonde woestyne of in ruie berge gesien is. Sommige van dié het 'n vermaardheid deur geheel Transvaal erlang. Daar is byvoorbeeld nog baie oumense wat vas glo in die bestaan van die dassie-adder, en nou en dan sal 'n mens nog 'n ou jagter aantref wat die verbasende dier met eie oë gesien het. Daar is seker geen legendedier nie, waaromtrent soveel en sulke geloofwaardige getuienis bestaan.

Wat is die dassie-adder? Dit moet dadelik erken word dat verskillende beskrywings van die dier taamlik wyd uitmekaar loop, maar daar is in die algemeen altyd 'n herkenbare ooreenkoms.

Die dassie-adder is vroeër deur ons gehele land aangetref! Jagters het hom in die heel ou tyd in Drakensberg verskeie male gesien, en die noordelike helling van Magaliesberg was altyd 'n geliefkoosde verskyningsoord; en in Waterberg en Soutpansberg is die dassie-adder in byna al die ruigste kransgebergtes van tyd tot tyd gewaar.

Ek sal nie trag om al die beskrywings op te noem wat ek gedurende my lewe van oumense (almal ooggetuies), ontvang het nie. Genoeg sal dit wees om één dassie-adder te beskrywe, wat in gunstige en baie sonderlinge omstandighede gesien is.

Die beskrywing is my gegee deur die oorlede ou heer Groot Hans Prinsloo, wat gedurende sy lewe deur geheel Waterberg bekend was. Ek dink nie dat ek ooit in my lewe 'n man ontmoet het aan wie se woord ek meer geredelik, en sonder ooit 'n skim van twyfel, geloof geheg het dan dié van oom Groot Hans Prinsloo. Die leser kan derhalwe aanneem as waarheid bo alle twyfel verhef, dat die heer Prinsloo tot die dag van sy dood vas geglo het dat hy die dier gesien het wat hy so dikwels beskrywe het. Of hy verkeerd gesien het, is 'n ander vraag, ofskoon hy altyd die moontlikheid van vergissing ten stelligste ontken het.

Dit is die storie wat hy my vertel het. Toe hy nog 'n jong kêrel was - pas getroud - het hy onder aan Magaliesberg gewoon. Die naam van die plaas is my

[p. 281]

ontgaan. Onder die bure was daar 'n vaste geloof dat die berg deur 'n dassie-ad-der bewoon word, maar hy self het daar nooit die minste geloof aan geheg nie. En toe eendag het hy die berg lank voor sonop beklim om ribbokke of klipbokke te skiet. Omstreeks tienuur die oggend het hy teen die voet van 'n krans gaan sit om te rus. Langs hom was daar 'n donker skeur in die krans, waarin vroeër 'n bynes was. Terwyl hy daar in die skadu sit, hoor hy skielik ver onder hom 'n geraas van klippe en gestoorde berggewas. En toe sien hy 'n dier reguit deur die gras na hom aankom. Hy was so verskrik en so vinnig was die vaart van die dier, dat hy geen skoot daarop kon aftrek nie. Die gevaarte is binne vier tree van hom verby en het die skeur langs hom ingestorm met 'n ontsettende geraas. Hy het die gedrog so beskrywe: dit was 'n slang - 'n bont slang - omtrent twintig voet lank, met ongeveer die dikte van 'n luislang van dieselfde lengte; maar in plaas van 'n slangkop had die dier die kop en voorlyf van 'n dassie. Hy het duidelik twee voorpote gesien en die kop en voorlyf van die dassiegedeelte had bruin hare. Hy en 'n ou jong het later die skeur 'n gehele dag opgepas, maar die dassie-adder het nooit weer sy verskyning gemaak nie.

Dit is die algemene beskrywing van alle dassie-adders, maar wat besonderhede betref, is daar groot afwyking. In lengte vernaamlik is daar groot verskil. Sommige dassie-adders was nie langer dan 'n gewone pofadder nie; ander was veertig voet lank!

Ek het die volgende uitleg aan die heer Prinsloo voorgestel: 'n Luislang wat nie buikvol is nie, kan met 'n verbasende snelheid beweeg in geval van beide vrees en woede. Kon dit nie miskien 'n groot luislang gewees het wat net 'n dassie gevang en met sy prooi in die bek die skeur ingevlug het om dit daar op sy gemak in te sluk nie? Dit is bekend dat luislange dikwels op hierdie wyse te werk gaan. Die heer Prinsloo het egter hierdie uitleg beslis van die hand gewys. Hy het honderde luislange gedood en het luislange onder alle omstandighede aangetref, ook terwyl hulle besig was om 'n bok of ander dier in te sluk. Maar die dier wat hy op Magaliesberg gesien het, was geen luislang nie; daaromtrent had hy nooit die minste twyfel nie.

Nietemin bly ek nog daarby dat my teorie die ware uitleg is van alle gesiene dassie-adders.

Dit is merkwaardig dat in ons tyd die dassie-adder nooit meer sy verskyning maak nie; en nog 'n merkwaardige feit is dat niemand ooit van 'n jagter of reisiger gehoor het - onder al die honderde wat dassie-adders gesien het - wat een geskiet en afgeslag het nie!

Van nog 'n geheimsinnige dier wil ek hier melding maak - dit is die sandowaan. Wie het al ooit 'n sandowaan gesien? Tevergeefs sal jy so iemand soek, vanaf Blantyre tot aan Vaalrivier; maar jy sal duisende aantref wat vas glo in die bestaan van die sandowaan. Alle swartes van alle rasse vanaf Midde-Afrika tot binne die Unie spreek van die sandowaan as van 'n dier wat net so seker bestaan

[p. 282]

as die jakkals, maar geeneen het hom ooit gesien nie. Net sekere dokters besit die geheim om die sandowaan te sien en weet hoe om hom in die hande te kry. Vir gewone mense is hy onsigbaar; maar almal weet goed hoe hy lyk.

Die sandowaan lyk min of meer na 'n maanhaar-jakkals. Sy hare egter is gesplits soos dié van 'n vark, en hol soos dié van 'n klipspringer. In die holtes van die hare is 'n kosbare medisyne wat water by indoping rooi kleur. Wanneer vee in die veld op die spoor van die sandowaan kom, volg hulle die spoor in 'n lang streep met dieselfde gebulk en geraas as wanneer hulle op 'n dooie sleepsel kom.

Dit is natuurlik 'n onsinnige inboorlingbygeloof wat nouliks melding waardig is! Maar wag 'n bietjie! Besoek enige van die handelaars in Pretoria en Johannesburg wat swart medisyne aanhou en vra om sandowaanvet. Hy sal 'n klein botteltjie te voorskyn bring, met 'n paar druppels olieagtige vet daarin. Daar is 'n rooi afsaksel in die vet. Dit is die duurste inboorlingmedisyne wat hy in voorraad het, en naturelle betaal geredelik 'n maand se huurgeld vir 'n paar druppels sandowaanolie. Hier word dus verkoop die vet van 'n onsigbare legendariese dier. Die winkelier sal jou vertel dat hy sy voorraad sandowaanvet alleen van sekere towerdokters kan koop en dat hy 'n ongelooflike prys daarvoor moet betaal.

Dit sou te veel ruimte in beslag neem om al die geheimsinnige gedrogte van Suid-Afrika te beskrywe. Daar is die bromdier van ons groot vleie wat enige jare gelede weer naby die oog van Mooirivier verskyn het en nagteliks met sy gebrom die naburige plase ontroer het. Met die opdroog van ons vleie het die bromdier ook klaarblyklik verdroë.

Dan is daar die groot rivierslang wat in al ons groot riviere woonagtig is en ook verskriklike geluide loslaat. In Waterberg was daar vanjaar die wonderlike kangaroebeer, met 'n ronde dik stert, waarop hy as op 'n stoel sit. Hy is ook deur verskeie jagters gesien en - deur minstens twee - swaar gekwes!

Die laaste legendedier was die reuse-beer van Kenia wat beeste en mense gevang en verslind het. Engelse inwoners van aansien glo nog vas aan sy bestaan. Hy is deur verskeie geloofwaardige getuies gesien.