Versamelde werke

[p. 273]

10 Ou Leeu die Oorlogsmuil

Enige dae gelede het 'n vriend my vertel van die dood in die verre noorde van Waterberg van 'n muil wat hy vermoed 'n dier te wees wat vroeër aan die meeste ou Waterbergers bekend was onder die naam ‘Ou Leeu’. Ek dink egter dat dit 'n vergissing moet wees, want Ou Leeu sou nou in sy vyftigste jaar gewees het indien hy deurgeleef het, en ofskoon dit nie onmoontlik is nie, is dit taamlik onwaarskynlik dat selfs Ou Leeu so 'n hoë ouderdom kon bereik het.

Die geskiedenis van Ou Leeu is in baie opsigte so merkwaardig en interessant, en so groot was die dienste wat hy aan land en volk betoon het, dat hy seker 'n kort herdenking nie onwaardig is nie - al is dit nie juis na aanleiding van sy dood nie.

Ek het gedurende 'n tydperk van tien of twaalf jaar geleentheid gehad om Ou Leeu van naby te bestudeer en ek kan in alle eerlikheid verklaar dat ek nooit 'n dier geken het wat so 'n diepe indruk op my gemaak het wat vernuf en karakter aangaan as hierdie ou muil nie - miskien juis omdat 'n muil gewoonlik nie baie hoog onder die vernuftige diere gereken word nie, en seker nie dikwels om sy liefdevolle karakter bewonder word nie.

Toe Ou Leeu in sy vyftiende jaar was, het hy deel uitgemaak van genl. Beyers se kommando in die Noorde. Sy geskiedenis voor die tyd het ek nooit te wete gekom nie. Ek weet alleen dat hy destyds onder 'n ander naam bekend was, wat my ontgaan het. Sy naam van Ou Leeu was 'n eretitel wat hom gedurende die oorlog deur die generaal toegeken is, by geleentheid van 'n voorval wat byna 'n einde aan sy lewe gemaak het. Dit was miskien sy nouste ontkoming, en hy het noue ontkomings genoeg gehad, want Ou Leeu was op die ‘veld van eer’ 'n onverskrokke held. Toe genl. Beyers by een geleentheid deur die Laeveld moes trek, is Ou Leeu een nag deur 'n leeu bespring. Hy het hom dapper teengesit en sy aanvaller minstens twee maal afgeskop. Maar dit was sy verstand meer dan sy heldhaftigheid wat hom uiteindelik gered het. In plaas van die veld in te hardloop - soos die meeste diere by so 'n geleentheid doen - het Ou Leeu na die kamp teruggejaag so vinnig as die leeu hom dit toegelaat het. Hier is hy binne die lig van die vure deur die wagte ontset. Maar hy had wonde opgedaan wat sy lewe lank in die weegskaal gestel het. Ek dink dit was bo alles die gedurige sorg van genl. Beyers self wat hom deurgebring het. 'n Gesoute muil was destyds vir die kommando byna sy gewig in silwer werd, maar genl. Beyers was nie alleen deur 'n nuttigheidsgevoel tot sy sorg vir Ou Leeu aangespoor nie. Daar was iets dieper dan dit, want daar was alle tekens dat Ou Leeu nooit weer bruikbaar sou wees nie. Behalwe vreeslike vleeswonde oor die agterlyf was sy regterboud uit lit geruk en verbrysel deur die slagtande van die leeu. Die been het skeef aangegroei en was daarná 'n paar duim korter dan die

[p. 274]

ander. Dit het Ou Leeu 'n eienaardige passie gegee wat ongetwyfeld van groot diens was.

Ná sy herstel het Ou Leeu die hele oorlog deurgemaak. Aan al die gevegte van genl. Beyers het hy deelgeneem, en altyd het hy sig as 'n dappere krygsheld gedra. Die vyand het nooit die eer gehad om hom in die hande te kry nie.

Ná die oorlog het hy in besit gekom van die heer Gys van Rooyen, van Rietfontein, en daar het ek hom ongeveer twaalf jaar geken.

Genl. Beyers had 'n aangrensende plaas en tot sy dood het hy nooit 'n geleentheid laat verbygaan sonder om 'n besoek aan Ou Leeu te bring nie. Ek dink dat hy altyd die plan had om Ou Leeu te pensioeneer sodra hy self een van sy plase in Waterberg sou bewoon. Maar die plan is nooit uitgevoer nie. Met uitbreke van die Wêreldoorlog was Ou Leeu in sy dertigste jaar en dit was die laaste maal dat ek hom gesien het.

Die ou muil is gereeld vir ligte werk op Rietfontein gebruik en ek glo nie dat ek ooit in my lewe 'n flukser dier in die tuig of onder die saal gesien het dan Ou Leeu. Dit is byna onnodig om te sê dat die ou muil nooit weer ná die oorlog 'n voorslag op sy vel gehad het nie; en nieteenstaande dit had ons g'n perd of muil op Rietfontein wat hom in die tuig kon byhou nie. Ek is seker daarvan dat dit nie toegelaat sou gewees het om hom in te span nie. Maar ons het presies geweet wat Ou Leeu kon doen, en ons had buitendien sy oorlogsverslag as rigsnoer.

Ek het nooit 'n dier geken wat meer genot in werk gevind het dan Ou Leeu nie. Daar was by my nie die minste twyfel nie dat hy trots was om ingespan te word, en dat hy in die tuig kromnek sou gespog het indien sy liggaamsbou en mankheid dit toegelaat het! Die leser sal self oordeel.

Die meeste diere het gedurende die oorlog eienaardige gewoontes aangeleer. Die meeste perde en muile het mettertyd vreeslik senuagtig geword, sodat dit nie iets ongewoons was nie dat diere met die knal van die eerste skote veld-in hardloop en hul base in die steek laat. In verskeie verrassings van voorposte van genl. Beyers se kommando moes twee en selfs drie manskappe op een perd uitja ten gevolge van hierdie aangeleerde gewoonte van die kommandodiere. Daar was egter merkwaardige uitsonderings en onder die merkwaardigste was Ou Leeu. Met die eerste alarm het hy dadelik direk op die kamp of laer afgestorm, met 'n verskriklike geskreeu wat seker nooit as die gerunnik van 'n muil kon deurgaan nie. Ek glo nie dat enige rydier ooit 'n meer akelige geluid kon uiter dan Ou Leeu nie - 'n eienaardigheid wat hy tot die laaste behou het, en wat altyd die teken was van die grootste opgewondenheid. So gretig was hy, in geval van 'n alarm, om onder saal te kom dat hy dikwels manskappe in die kamp omvergeloop het om sy baas te bereik.

'n Geweerskoot het altyd by hom die grootste skrik en vrees veroorsaak, en dit het voortgeduur net totdat sy baas hom bestyg. Sodra dit gebeur, was hy dadelik so kalm en bedaard as hy ooit voor die krip was.

[p. 275]

Hy was 'n paar weke gedetasjeerd en het onder genl. De la Rey met enige van genl. Beyers se manskappe gekom. By die oorrompeling van lord Methuen se leër het Ou Leeu hom skitterend onderskei. Hy was in 'n afdeling wat oor die kaalte die Engelse linies moes bestorm. Nieteenstaande al die kraginspanning van sy ruiter het Ou Leeu die aanval gelei, met 'n afstand van goed dertig tree tussen hom en sy naaste opvolger. Dit word vertel dat sy eienaardige galop, wat meer na 'n skuit op 'n stormagtige see gelyk het dan na 'n galoppende dier, veel daartoe bygedra het om die Engelse kolonne in verwarring te bring! Sonder, een oomblik om te stuit het hy sy baas in volle vaart dwarsdeur die Engelse voorposte tot by die waens gevoer, waar hy in 'n geheel ongewenste glorie alleen aangekom het!

So sterk het hierdie eienaardigheid by Ou Leeu ontwikkel dat min manskappe hom as 'n krygsros verlang het wanneer die kommando aanvallend moes optree - net so waardevol as hy was in geval van 'n terugval.

Mettertyd het 'n ander eienaardigheid by Ou Leeu ontstaan wat hom later van die grootste waarde gemaak het toe genl. Beyers in Waterberg feitlik deur Engelse kolonnes omsingel was. Op spioendiens kon hy vyandelike verkenners dikwels lank voor sy baas gewaarword. Met 'n gunstige wind kon hy ander perderuiters myle ver ruik, en die manier waarop hy dit te kenne gegee het, was om dadelik te stuit: sy ore te spits en een of twee gedempte skreeue te uit (dit kan nie runnik genoem word nie) en dan kan nog spoor nog sambok hom een tree vooruitdwing indien die rigting na die kant van die gevaar was. Sodra hy oor die spoor van ander ruiters kom, was dit sy gewoonte om sy kop skielik tot op die grond te laat sak en dan uit te draai en halt te hou. Dit word vertel dat Ou Leeu sig nooit aan 'n valse alarm skuldig gemaak het nie!

Dit is wonderlik hoe diep die herinnering aan die oorlog in die geheue van hierdie ‘verstandelose’ dier ingebeitel was: Dit was tien jaar ná die oorlog dat ons Ou Leeu die eerste maal as voormuil in 'n span van vier Bosveld toe geneem het op 'n skiettog. Ons het 'n onbewoonde, ruie en eensame deel van Waterberg ingegaan, om sekere redes! ... Ek sal maar erken: twee van die geselskap was van die nodige lisensies nie voorsien nie, en ons was van plan om ongeoorloofde wild te skiet. Dit was destyds so algemeen in die Noorde dat dit sonder 'n groot gevoel van skaamte gebieg mag word. Hoë regeringsamptenare was die grootste oortreders!

Van die eerste dag het Ou Leeu sekere gewoontes getoon wat dikwels groot onaangenaamheid - om die minste te sê - veroorsaak het. Een daarvan was dat sodra ons snags ons beddens (op die grond) opgemaak het, Ou Leeu 'n posisie tussen ons opgeneem het so na aan een van ons as wat hy kon kom. Daar het hy die gehele nag deur gestaan sonder om ooit selfs op die kant van 'n kombers te trap. Ek onthou dat ek verskeie male in die nag wakkergeskrik het om teen die maag van Ou Leeu vas te kyk - sy voorbene aan die een kant van my gesig en

[p. 276]

die agterbene aan die ander! Nòg mooipraat nòg uitskel het die minste uitwerking op Ou Leeu gehad. Ons het hom dikwels ver van die kamp gespan; dit het niks gehelp nie. Ons was skaars onder die komberse of Ou Leeu was tussen ons om sy nagtelike wag waar te neem. 'n Ander - en veel meer aangename - gewoonte was, sodra ons oplaai en die tuie reggooi, om aangestap te kom en sy plek naas sy tuig in te neem. Dit was derhalwe nooit nodig om Ou Leeu te span of vas te bind nie.

Of sy nagtelike toevlugneming in die kamp die gevolg was van sy avontuur met die leeu, weet ek nie. Dit mag natuurlik die gevolg gewees het van 'n algemene oorlogsherinnering wat die kamp of laer saamgevoeg het met die idee van algemene beskerming of veiligheid. Maar ek wil hier een voorval van dieselfde jagtog vertel waarvan die sielkundige uitleg veel meer eenvoudig en seker is.

Soos ek reeds erken het, was ons glad nie gretig om met die polisie kennis te maak nie. By een geleentheid, op ons terugtog, was ons langs 'n ou toegegroeide jagpad op die wal van klein Magalakwên uitgespan. Die rivier het gestaan, met kuile hier en daar. Net regoor ons staanplek was 'n ruie rieteiland, maar daar was nie water nie. Hierdie eiland was dig begroei met groen gras en ons het dadelik die muile daar ingejaag, want die veld op die wal was droog en skraps. Op die bome het ons biltong en velle uitgehang. Ons was hier net so veilig as ons in die middel van die woestyn sou gewees het. Hier sou nooit polisie of selfs reisigers kom nie.

Terwyl ons om die vuur gerus en tevrede sit, bars daar skielik 'n rumoer deur die stilte asof daar 'n bom tussen ons gebars het. Dit was 'n geskreeu waarvan ons nooit tevore die weerga gehoor het nie. Ons gryp al drie na die geweers!

Dit was nie lank voordat die oorsaak sigbaar word nie. Van die oorkantste wal kom Ou Leeu, deur die sandbedding, in volle galop met sy kop omhoog, sy bek wyd, terwyl hy 'n geluid uitbasuin wat seker nog nooit uit die keel van 'n muil gekom het nie. Hy storm reg tussen ons deur om langs die wiel van die veerwaentjie te stuit en ewe bedaard te gaan staan asof niks gebeur het nie.

Wat makeer die muil? Ons het hom dadelik van alle kante noukeurig visenteer. Ons het al drie aan slangbyt gedink, want die rivier was vergewe van mambas, maar ons kon g'n teken aan Ou Leeu vind nie, en hy was toe so stil en bedaard dat hy seker aan g'n pyn lydende was nie.

Geeneen van ons het aan die oorlog gedink nie, wat tien jaar tevore geëindig het.

Uiteindelik het een van die geselskap 'n uitleg aan die hand gegee wat ons moes aanneem: dit was dat Ou Leeu van die ander drie muile op die eiland afgedwaal het na die oorkantste wal, en dat sy skrik die gevolg was van die skielike ontdekking dat hy alleen was en sy maats uit sig.

Ons het weer gaan sit en Ou Leeu het by die wiel bly staan sonder 'n beweging.

[p. 277]

Meer dan 'n halfuur later verskrik hy ons weer met 'n gedempte herhaling van sy basuingeluid. Hy kyk oor die rivier met gespitste ore; en 'n minuut later hoor ons 'n gekraak van takke in die jagpad en 'n kavalkade maak sy verskyning op die oorkantste wal. Vooraan was vier gewapende man te perd - al vier in kakie geklee, gevolg deur 'n kar met vier muile, waarvan die gekleurde drywers ook in kakie was. ‘Polisie!’ was ons uitroep. Maar ons was gelukkig verkeerd. Dit was landmeters wat besig was om 'n veesiektelyn af te meet. Hulle was net so onwillig om ons te ontmoet as ons vir hulle, want hulle rytuig was ook met ongeoorloofde wild belaai. Ons het egter gou tot 'n verstandhouding geraak en groot vriende geword. Dit het g'n twyfel gely nie dat dit die koms van die kavalkade was wat Ou Leeu aan ons bekend gemaak het - en die leser moet onthou dat dit tien jaar na die oorlog was, gedurende welke tyd die vrees vir gewapende ruiters 'n uitgestorwe ding was. Tien jaar dus het hierdie oorlogsherinneringe in die brein van Ou Leeu voortgeleef!