Versamelde werke

9 Gevleuelde Dood

My artikel oor mambas wat onlangs in Die Vaderland verskyn het, het soveel belangstelling verwek dat dit miskien wenslik sou wees om nog 'n paar aantekeninge te gee wat tegelyk 'n antwoord sal verskaf op verskeie private briewe wat ek in verband met die onderwerp ontvang het.

Die spoed van die mamba is natuurlik 'n wetenskaplike feit, en iemand wat in ons tyd verklaar dat 'n mamba in bome lomp is en dat 'n man op gelyk grond te voet by hom kan verbystap, gee dadelik deur so 'n bewering te kenne dat hy nog nooit 'n mamba in die natuurstaat gesien het nie.

Baie lesers van Die Vaderland sal waarskynlik die beskrywing onthou van sir Percy FitzPatrick, wat altans 'n Suid-Afrikaanse natuurkenner was van die eerste rang. Livingstone noem die spoed van die makoppa deur boomtakke, oor struikgewas of op gelyk grond ‘indescribable’. Die wêreldberoemde prof. Calmette, bestuurder van die Pasteur-instituut en ontdekker van slanggiftingserum, verklaar dat Naia angusticeps ongetwyfeld die vinnigste slang in die gehele wêreld is, en selfs een groot eksemplaar wat in Frankryk ‘geakklimatiseerd’ was, vreeslik moeilik was om in die hande te kry en te hanteer. Dit is interessant om te verneem dat Calmette aan die pinkie gebyt is gedurende 'n hantering om gif te versamel. Hy het alreeds die doeltreffendheid van die serum op ape sowel as mense bewys, maar sy assistente had minder geloof as die professor self. Na 'n afbinding van die bytplek het hulle prof. Calmette teen sy wil gechloroformeer en die pinkie afgesit!

Ek het natuurlik menige male mambas sien vlug oor gelyk grond, oor struik-

[p. 268]

gewas en deur bome, en hierin deel ek die ondervinding van honderde inwoners van Waterberg en Soutpansberg wat gedurig met die gevreesde reptiel in aanraking gekom het. Daar is slegs twee omstandighede wat die mamba stadig en lomerig maak. Die eerste is net voor die vervelling. Dit is die geval met die meeste reptiele en ook met alle voëlsoorte gedurende ververing. Die vel van 'n slang kom geheel en al af in een stuk. Dit veroorsaak 'n voorafgaande periode van slapheid en lomerigheid, wanneer die slang gewoonlik sorg dat hy onsigbaar is êrens onderaards of diep in 'n berggrot. Net nadat die vel los raak, is die slang enige dae só blind dat die waai van 'n spierwit doek nouliks in staat is om sy aandag te trek of 'n aanval uit te lok. Die blindheid word veroorsaak deur die afskeiding van die vlies wat die oog bedek. Indien die leser 'n afgeworpe vel bekyk, sal hy opmerk dat die oë ook in die vel verskyn in die vorm van 'n deurskynende vlies. Dit is hierdie vlies wat verskeie dae voor die oog van die mamba hang en die indruk gee dat die appel van die oog wit geword het. Behalwe die blindheid is daar ook 'n fisiologiese verlaging van die lewenskrag.

Die ander omstandigheid wat geneig is om die mamba slap en lomerig te maak, is gevangenskap. Daar is waarskynlik geen slang ter wêreld wat kunsmatige opsluiting so sleg verdra as 'n mamba nie, en dr. Bigalke van die Pretoriase dieretuin moet gefelisiteer word dat hy een van sy eksemplare tot ete oorgehaal het. Ek het nooit van 'n ander geval gehoor nie. Van een ding is ek egter seker: dat hy sy eksemplare nooit sonder kunsmatige nagtelike verwarming deur die winter in Pretoria in die lewe sal hou nie.

Soos ek tevore vermeld het, is die mamba in staat om 'n groot hoeveelheid gif in die wond te spuit. Die inspuit van gif is baie verskillend in verskillende slangsoorte. Die toestel van die pofadder is miskien, uit meganiese oogpunt, die mees volmaakte. Wanneer die mond van 'n dooie pofadder geopen word, is daar niks van sy dodelike slagtande sigbaar nie; en dit laat dikwels onkundige ondersoekers onder die verkeerde indruk dat die giftande uit is. Ek het in die Noorde van een noodlottige ongeluk gehoor deur hierdie onwetendheid veroorsaak, gepaard met nuuskierige navorsing. Die slagtande van die pofadder is beweegbaar en wanneer nie in gebruik nie, lê hulle in 'n groef in die bokaak, met 'n vlies wat die hele tand bedek.

Wanneer die waarnemer met 'n stokkie die bokaak van agter na voor krap, raak hy gewoonlik die naaldskerpe punt van die tand en bring dit dan orent. Met dieselfde stokkie kan hy dan die vlies na onder skuiwe en die wonderlike toestel geheel blootlê. Die tand is deurboor, presies soos 'n hipodermiese naald, maar meer perfek. Die waarnemer sal verbaas staan oor die volmaaktheid waarmee die natuur steeds te werk gaan. Die uitloopgaatjie is nie aan die punt van die tand nie; as dit so was, sou die tand steeds deur die vlees van 'n gebyte dier gestop en die uitspuit van die gif belemmer word. Die gaatjie sit onder die punt, sodat die skerp stukkie ivoor wat die punt uitmaak, 'n oop weg

[p. 269]

deur vlees vir die gif kan maak. Op hierdie beginsel maak die mens ook vandag sy hipodermiese naald ná vrugtelose eksperimente wat byna 'n eeu voortgeduur het. Dit is nou seker dat die eerste doelmatige inspuitingsnaald in Italië vervaardig is deur 'n Milaanse student wat die Italiaanse adder as basis geneem het, en die tand van die Europese adder is baie na aan dié van ons pofadder.

Die gifkliere van die pofadder is geheel in die kop gevestig aan elke kant onder die swelsel wat uitwendig sigbaar is. Wanneer die waarnemer die slagtande orent gedwing het, is dit slegs nodig om saggies met vinger en duim op die kliere te druk om 'n inspuiting van gif te veroorsaak. Dit moet saggies en sorgvuldig gedaan word omdat hierdie druk die gif twee of drie tree ver kan laat spuit. Wanneer die pofadder byt, moet hy die onderkaak eers in beweging bring (nadat hy die tande ingeslaan het), voordat die dier in staat is om die toedrukkende spier om die kliere in werking te bring. Dit duur 'n aansienlike tyd voordat die pofadder 'n druppel gif in die wond kan spuit selfs nadat hy sy giftande vasgeslaan het. Daarom gebeur dit so dikwels dat die byt van 'n pofadder skadeloos is, selfs ná 'n byt wat skerp bloeding uit die wonde veroorsaak. As die slang gou afgeruk word, voordat hy die onderkaak in beweging kan bring, sal in die meeste gevalle geen simptome van vergiftiging volg nie. In sulke gevalle word die gunstige afloop dikwels toegeskrywe aan paraffien, brandewyn, melk of ander nuttelose middels wat by die geval aangewend is.

Ons bakkoppe en die mamba is anatomies na aan elkaar verwant. Daarom was dit dat dr. Smith (die wetenskaplike ontdekker van die mamba), die reptiel die naam Naia angusticeps (noukop-bakkop) gegee het. Die inspuitingstoestel van beide bakkop en mamba is op 'n veel laer rang van ontwikkeling dan dié van die pofadder. In die eerste instansie is die tande van altwee slegs omgevou om 'n groef te vorm. In die pofadder is hierdie omvouing voltooi om 'n geslote kanaal deur die tand te vorm. Die tand van die mamba toon 'n gedeeltelike omvouing, wat natuurlik een sport hoër is op die leer van ontwikkeling dan die gevoude tand van die kobra. Maar die klierstelsel van laasgenoemde soorte is weer meer volmaak dan dié van die pofadder. Waarskynlik het die ontwikkeling in dié rigting vooruitgegaan om vir die onvoldoende tand te vergoed. In die kobra sowel as die mamba word die gif uitgeforseer deur 'n saamdrukkende spier wat onder willekeurige beheer van die dier is. In die geval van die kobra kan die dier die klier saamtrek en geweldig deur die opening in die vlies langs die tand uitspuit. Dit is die sogenaamde ‘spuug’ van die bakkop wat tot onlangs nog deur geleerdes in Europa betwyfel is omdat hierdie werking selde of ooit in gevangenskap deur die dier gebesig word. Hulle sou gou van mening verander het as hulle hier in Suid-Afrika 'n wakkere bakkop in die middel van die lyf teen die grond vasgedruk het.

Dat die kobra verbasend goed sien - anders dan wetenskaplik vermoed word - word bewys deur die wonderlike netheid waarmee hy meestal die oë van

[p. 270]

mens of dier raak. Die ‘spuging’ is natuurlik vir die oë bedoel - om sy vyand, tydelik altans, te verblind.

In die mamba sien ons die volmaakste klier uit die ontwikkelingsoogpunt beskou. Die enorme kliere is omvou deur 'n spierstelsel wat geheel anders werk dan die klierspiere van enige ander slangsoort in die wêreld. Die werking begin van onder en deur 'n spiraalvormige peristalsis (d.w.s. dieselfde beweging as in die dierlike ingewande) word die gif van onder na vorentoe uitgedruk. 'n Sfikterspier om die opening hou die uitspuiting teen, sodat die spuiting met groot geweld geskied, en vreeslik vinnig. Die peristaltiese beweging word binne een sekonde voltooi, maar die slang ledig nooit sy kliere deur 'n enkele byt nie. Ek glo selfs dat dit onmoontlik is. Dr. Thalmessinger en ek het uit 'n tienvoet-mamba 'n koppietjie vol gif deur die eerste byt verkry; en onmiddellik daarná tien agtereenvolgende dodelike dosisse deur tien agtereenvolgende byte.

Die eksperimentele byt van giftige slange word in die laboratorium bewerkstellig deur 'n piesingblaar oor 'n piering of koppie te span. Die slang word dan so vasgehou dat hy die slagtande deur die piesangblaar slaan nadat hy tot byte aangehits is - met die gevolg dat die punte van die tande onder die blaar uitsteek en die gif direk in die koppie of piering gespuit word.

Professor Calmette het vir die doeleindes van sy eerste algeldige serum vasgestel dat die gif van die mamba niks meer dodelik dan die gif van die pofadder - in gelyke hoeveelhede - is nie. Die dodelikheid van die mamba - volgens Franse waarnemers - is alleen te wyte aan die enorme hoeveelheid wat die dier inspuit. Dit kom egter nie ooreen met ons waarnemings in Suid-Afrika nie. Dr. Thalmessinger het - met my samewerking - afgemete dosisse van kobra-, pofadder- en mambagif op drie blou-apies van gelyke gewig getoets. Die vasgestelde dodelike hoeveelheid was in twee gevalle so byna gelyk dat dit vir praktiese doeleindes as eenders beskou mag word. Maar die dodelike hoeveelheid in die geval van mambagif was minstens 'n derde minder.

Ek moet egter hier byvoeg dat die Franse laboratoriums natuurlik veel beter toebereid was vir wetenskaplike waarnemings dan ons armoedige inrigting destyds in Johannesburg en by die Warmbad.

Soos ek reeds gesê het, is die spoed en ratsheid van die mamba 'n feit wat nie op die opinie van enkele waarnemers berus nie. Dit is 'n wetenskaplik vasgestelde feit wat deur 'n menigte wêreldberoemde natuurkenners bevestig is, en ook deur beroemde reisigers en ontdekkers wat geleentheid had om hul eie ondervinding te beskrywe, soos sir Percy FitzPatrick, Dalton (die beroemde natuur- en sielkundige) en Livingstone. Maar dit sou meer dan 'n bladsy van Die Vaderland vul om alleen 'n lys te publiseer van aanhalings uit die wetenskaplike letterkunde van die wêreld, waarin Naia angusticeps as die vinnigste slang in die gehele wêreld in enige natuurlike omgewing beskrywe word. En die mam-

[p. 271]

ba is binne minstens die helfte van Transvaal en Natal so goed bekend dat enigeen sig alleen belaglik aan duisende lesers sou voorstel om vandag hierdie wêreldbekende en algemeen aangenome feit te betwyfel.

Ek herinner my 'n ander geval waar ek geleentheid had om die spoed van 'n aanstormende mamba deur boomtakke waar te neem. Wyle die heer Charles Pienaar (Sekretaris van Justisie en een tyd handelsgesant van die Unie in Europa), die heer Melt van Niekerk (vroeër van die Departement van Landbou) en skrywer was enige jare gelede met 'n ossewa op 'n skiettog langs die Magalakwen̂̂. Mnr. Melt van Niekerk (tans woonagtig in Gezina, Pretoria), was een dag vooruit en het ons uitspanplek op 'n taamlik hoë wal bepaal, waar daar egter water vir ons diere in die bedding was. Die wal was hier minstens vyftig voet hoog en aan ons kant loodreg, maar 'n paar honderd tree hoër op was 'n skuinste wat toegang tot die bedding vir ons osse verskaf het. Die walle van die rivier was dig begroei met groot bome, wat tot onder in die bedding langs die wal feitlik aanmekaar was. Ons het in 'n klein kaalte van ongeveer vyftig tree in deursnee uitgespan. In hierdie kaalte, onmiddellik bo-op die steil wal, was 'n tuitmiershoop ongeveer vyftien voet hoog.

Net nadat ons uitgespan het en terwyl twee van ons volk die osse na die water in die bedding aanja, het die here Van Niekerk, Pienaar en ek tot by die groot miershoop geloop. Terwyl ons teenaan die miershoop staan, hoor ons skielik 'n geweldige alarmgeroep van die volk onder in die rivier, ongeveer driehonderd tree van ons af. Ons herken spoedig die woord ‘Makoppa! Makoppa!’ en binne 'n paar sekondes sien ons die slang in ons rigting deur die takke van die bome aankom. Ek sê dat ons die slang gesien het, maar dit is nie juis nie. Wat ons gesien het, was 'n blitssnelle voortgaande beweging deur die blare. Die leser moet verstaan dat die slang van onder uit die loop op moes kom en minstens vyftig voet moes styg om die oppervlakte van die wal, waar ons toe staan, te bereik en die afstand was minstens driehonderd tree. Die twee swartes - soos ons later verneem - het plat in die sand geval en doodstil gelê totdat die gevaar verby was! Ek sal nie trag om die tyd in sekondes te bepaal nie, maar so blitssnel was die vaart van die slang om hierdie genoemde afstand deur die bome af te lê dat geeneen van ons drie selfs 'n beweging tot veiligheidsoeking kon maak nie.

Die heer Melt van Niekerk was in die posisie van die grootste gevaar. Hy was tussen die aanstormende slang en die miershoop. Maar die leser moet verstaan dat ons nooit een oomblik gedink het dat ons in gevaar verkeer nie. Die naaste boomtak was sewe tree van ons af, op dieselfde hoogte as die top van die miershoop; d.w.s. ongeveer vyftien voet. En toe had ons geleentheid om die wonderlikste toer van 'n mamba te sien wat een van ons ooit belewe het. Die slang pyl reg op die miershoop af sonder om een minuut te stuit. Toe hy op die uiteinde van die tak bo ons koppe kom, skiet hy, soos 'n pyl uit 'n boog, reg na die punt van die tuit. Net onder die tuit was 'n ronde gat ongeveer ses duim in deursnee.

[p. 272]

In hierdie gat skiet die slang, met ongelooflike geweld. Ons het net een of twee sekonde 'n warrelende lyf en stert gesien, 'n damp stof wat uit die gat walm, en toe was alles weer stil. Die makoppa het nie verder dan nege of tien voet bo die heer Van Niekerk verbygetrek nie. Hy het sewe tree deur die lug getrek. As hy twaalf voet lank was (so het ons geskat) dan was die afstand heelwat langer dan sy eie lengte. Die gehele skouspel het nie meer as 'n halfminuut geduur nie. En dan praat iemand van drie makoppas ná mekaar voor ontbyt vang!

Dit herinner my aan 'n wonderlike slangvanger en veldavonturier wat in Swaershoek aangekom het gedurende my besoek. Hy is met gewone gasvryheid deur die heer Andries van Heerden en ander lede van die gesin ontvang. Hy het ons die wonderlikste stories van jagavonture vertel wat ons ooit gehoor het - en dit o.a. aan die ou here Karel en Piet van Heerden. En toe hy op die onderwerp van slange kom, was hy eenvoudig verbasend. Hy kon enige slang met sy blote hande vang, want hy had die kuns om 'n slang, sonder aanraking, dadelik magteloos te maak, en dan tel hy hom eenvoudig op en sit hom in 'n sak. Vir alle slanggif was hy immuun. Die ongelukkige vent het nie geweet waar hy te lande geraak het nie.

‘Hoe omtrent mambas?’ vra die ou heer Karel van Heerden ewe onskuldig.

Mambas? Daar was geen slang wat hy liewer vang dan 'n mooi groot mamba nie. Wys hom net 'n mamba en hy sou die ou heer dadelik 'n vertoning van sy kuns gee.

‘Goed,’ sê oom Karel, ‘môreoggend sal ek jou die mamba toon!’

Die slangvanger het lank onder die stellige indruk verkeer dat dit 'n grap van die ou heer was en sy moed het nooit tot die laaste moment gesak nie. Skrywer was ongelukkig aan koors lydende en kon die toneel nie bywoon nie, maar die Van Heerdens het in volle getal versamel. Die slangvanger het eers begin twyfel toe hy die ernstige voorbereidings van sy metgeselle gewaar. Toe hulle die groot populierbos nader waar die soektog sou plaasvind, was hy doodsbleek, en toe vir die eerste maal het hy 'n uitweg begin soek - selfs 'n skielike koliek is te hulp geroep. Maar die Van Heerdens wou hom geen uitweg laat nie! Hy moes in die lyn, en soos die geluk wou hê, kom hulle op 'n swart mamba af. Genoeg is dit om die treurige finale van die drama te vertel. Die brawe slangvanger het die populierbos vinniger verlaat dan die mamba die ‘lyn’ ontvlug het. Ek kon die gelag van die Van Heerdens 'n myl ver hoor. Dit het eerste 'n aanduiding van die afloop van die avontuur verskaf.