Versamelde werke

[p. 252]

6 'n Paradys van Weleer

Die landstreek ten noorde van Magaliesberg, vanaf Hornsnek tot ver by Wolhuterskop verby, was in die ou dae deur geheel Transvaal bekend as Agter-die-Berg. Dit was destyds 'n onderskeidingsterm net so bepaald as Hoëveld, Bosveld en Laeveld.

Agter-die-Berg was ongetwyfeld die Paradys van Transvaal. Skrywer is op Daspoort gebore en ons familie het die Agter-die-Berg-mense as ons naaste bure beskou. Altwee paaie na Pretoria, een oor Silkaatsnek en een oor Hornsnek, het oor ons werf gegaan. Langs die werf, waar die sementfabriek nou staan, had ons 'n watermeul waarvan die meeste van die inwoners van Hornsnek-Hartebeestpoort gebruik gemaak het. Die sogenaamde Moot, van die Apiestot aan die Krokodilrivier, was destyds bekend as 'n onvrugbare streek met swak weiding - behalwe die rivierplase self.

Niemand kan vandag 'n denkbeeld vorm van die onderskeid wat destyds tussen die Moot en Agter-die-Berg bestaan het nie. Dit was asof jy 'n nuwe wêreld binnetree sodra jy Hornsnek of Silkaatsnek oorgaan. Altwee nekke was swaar en selfs gevaarlik, met ongemaakte paaie, vreeslike steiltes, met kort draaie deur gevaarlike valle begrens. So, altans, leef die opwekkende passate nog voort uit my kinderlike herinneringe. Met sekere families van Agter-die-Berg was ons intiem bevriend. Met die Fouries van Wildebeesthoek was daar 'n intimiteit wat voortgeduur het totdat die hele vorige geslag tot die vadere vergader was. Daar was wederkerige besoeke - natuurlik in groot ossewaens - waaraan die hele gesin gewoonlik deelgeneem het.

Die besoeke aan Agter-die-Berg was ligkolle in my eerste kinderlike gewaarwordings wat alleen met my lewe sal eindig. Ou oom Josef (die gewone uitspraak was ‘Josop’), grootvader van ons beroemde Afrikanerheld Jopie, was destyds nog eienaar van die hele plaas. Daar was gewoonlik gedurende die besoek 'n gesamentlike reis deur die Bosveld tot aan die Rustenburgse grens. Elke insident van die towerreise leef nog baie helder in my geheue, maar wat ek die beste van alles onthou, is die pragtige reeks plase teen die hang van die berg. Hier het ons waens en families uit alle dele van Transvaal en die Vrystaat teengekom wat Agter-die-Berg besoek om graan, meel, vrugte (droog en vars), brandewyn, tabak en ander landbouware te handel, meestal vir vee.

Niemand kan vandag van die weelde wat destyds Agter-die-Berg bestaan het, die geringste denkbeeld vorm nie. So geil en vrugbaar was hierdie geseënde geweste dat vrugte, en bruikbare gewas van alle aard, in werklikheid wild gegroei het. Magaliesberg-tabak was deur geheel Suid-Afrika beroemd as die fynste opbrengs in ons land te vinde; en Magaliesbergse brandewyndruiwe, -perskes, en -stamvrugte was, in Transvaal altans, veel hoër gewaardeer dan

[p. 253]

die beste produkte van die Kaapkolonie. Dit is moeilik om vandag te glo dat ontelbare vragte lemoene en nartjies daarvandaan na Kimberley vervoer is in die grootse dae van die Diamantvelde, waar ongelooflike pryse vir alle Magaliesbergse produkte verkrygbaar was. My laaste besoek aan Agter-die-Berg was toe ek, as 'n klein seuntjie, die ouerlike huis op Daspoort vir altyd verlaat het om in die verre Vrystaat skool toe te gaan. Ek het met die trek van 'n gesin Van Heerden meegegaan, en meer dan twee weke het ons op Wildebeesthoek vertoef waar ek my klein maats almal vaarwel gebied het.

Die volgende insident sal die leser 'n besef gee van hoe na ons aan die dae van die Groot Trek was en hoe nou ons volk toe nog aaneengeskakel was. Die heer Van Heerden was 'n Vrystater, 'n man van sowat vyftig jaar. Toe dit bekend raak dat hy op Wildebeesthoek met sy gesin vertoef, het bloedverwante van alle kante opgedaag. Hier was ooms, tantes, neefs en kleinneefs wat Van Heerden nooit tevore gesien had nie. Vanaf die slag van Bloedrivier is die familie verdeeld. Een deel het in die Vrystaat agtergebly, en die ander deel het na Transvaal deurgetrek. Maar al die lang vervreemde bloedverwante wat op Wildebeesthoek bymekaargekom het, het alles van mekaar af geweet - die naam en ouderdom van elke seun en dogter - asof hulle gister van elkaar geskei was. Ek herinner my dat die hartstogtelike begroetings - vernaamlik onder die ouere geslag van die familie - wat my gasheer en sy gade ten deel geval het, my as kind verbaas het.

Ons het in Agter-die-Berg 'n groot vrag lemoene vir beeste en leer gehandel, ook gedroogde vrugte, tabak, meel en brandewyn, alles vir die Kimberleyse mark bestem. Maar ons het nie reguit Kimberley toe gereis nie. Die heer Van Heerden het eers 'n lang jagtog deur Marico aanvaar, waar ons 'n tweede ‘kaal’ wa met biltong en velle belaai het. Altyd egter het ons die vrag lemoene saamgesleep. Dit was die werk van ons kinders om elke dag 'n deel van die vrag deur te soek na lemoene met bedorwe plekkies. Hierdie uitgeworpe lemoene was ons vergoeding vir die gedane arbeid.

Die jagtog het maande geduur - hoeveel kan ek nie meer herinner nie; en tog het die grootste deel van die vrag gesond in Kimberley aangekom en die heer Van Heerden het 'n klein fortuintjie daaruit gemaak. Uitgesoektes het ons uit die hand verkoop teen een sjieling stuk.

Ek herinner my hoe ons kinders met verwondering vervul is deur die spraaklose verbasing wat ons lemoene onder die Vrystaatse kinders - wat nog nooit 'n lemoen gesien het nie - veroorsaak het. Ons het hoenders en eende geruil - ‘een vir een’ - vir lemoene met bedorwe plekkies, wat ons nou vir hierdie doel begin versamel het in plaas van die vrugte self op te eet. Ek weet dat die besit van hokke vol kuikens en eendjies my die gevoel van onuitputlike rykdom verskaf het. Ek het hierdie insident uit my lewe aangehaal alleen om aan te toon die afstande wat Magaliesbergse lemoene met ossewaens vervoer kon word.

[p. 254]

Die plase in Agter-die-Berg was so eenders dat hulle in my kindergewaarwording as replikas van mekaar voorgekom het. Uit byna elke kloof van Magaliesberg was daar 'n ewigdurende stroom water wat gewoonlik die grootste landerye ‘uit die stroom’ - sonder damme - kon besproei. Dit was destyds nie nodig om die vrugteboorde te benat nie. Voor elke stroom van hierdie aard was 'n plaas aangelê. Op baie plase het klein watermeulens gestaan waar die eienaar sy graan self in meel kon omsit; en dit is eienaardig dat dit hierdie meel was - op klein ‘selfgemaakte’ meulens gemaal - wat aan Magaliesbergse boermeel sy vermaardheid verskaf het.

Water was in Agter-die-Berg so volop dat niemand daar destyds sou van gedroom het om op droë grond 'n opstal aan te lê nie. Die magtige bergreeks had in sy donker geweide 'n onuitputbare voorraad water opgegaar wat hy met verkwistende hand op die vrugbaarste aarde in Suid-Afrika onophoudelik uitgegiet het.

Die mense herinner ek my as almal welgesteld, vrolik en opgeruimd. Geld was uiters skaars, maar voedsel, van die beste, was oorvloedig. Baie van die mans het gelooide velklere gedra, maar so pragtig was die rooibokvelle vir hierdie doel bewerk dat so 'n pak vandag waarskynlik as 'n weelde beskou sou word!

Vee was ook volop. Daar was afwisselende berg- en bosveldweiding wat in dié dae byna grensloos was. Daar was eienaars wat wilde Afrikanertroppe besit het wat slegs een maal in die jaar - vir ‘brand en sny’ - in die kraal gekom het.

Daar was seker geen deel op aarde waar die lewe makliker en deurgaans aangenamer was dan in Agter-die-Berg nie.

Ek het Agter-die-Berg nou die dag weer besoek - natuurlik nie die eerste maal nie - en onwillekeurig het die herinneringe uit my kinderdae my gemoed tot uitsluiting van alles anders in beslag geneem, en dit het 'n gevoel van onbeskryflike weemoed veroorsaak. Hoe kan 'n mens ooit in woorde stel die onderskeid tussen wat ek gister gewaar het en die glorieryke dae wat - helaas! - nog net in my geheue bestaan?

Die ‘Paradys’ van vroeër het 'n dorre klipwoestyn geword. Die een lemoenboord ná die ander het ons verbygery waarvan elke boom tot in die grond toe dood en verdor is. In baie gevalle is die eienaars besig om die verdorde gaardes uit te roei vir brandhout en om plek te ruim vir groentetuine en landerye - ‘wanneer dit weer eendag reën’.

Van al die bekende bruisende bergstrome is geen druppel meer sigbaar nie. Die een ná die ander het ons die ou driwwe deurgegaan. In plaas van passate wat maklik te diep vir die motor sou wees, het ons niks as dorre stofslote teëgekom nie.

Agter-die-Berg, die Paradys van Transvaal, is op die grens van hongerly-

[p. 255]

ding. Geen van die ou bekende plase het vanjaar genoeg voedsel vir 'n kind opgelewer nie. Elke stukkie kos wat vandag in Agter-die-Berg gebruik word, moet gekoop of op ander wyse van buite gekry word.

Dit is die derde jaar van die grootste droogte wat Magaliesberg binne mensekennis geteister het.

In die hele streek wat ons deurgereis het, het ons slegs drie armsalige melkkoeie teengekom, wat agtergehou word om in 'n siektegeval te voorsien. Al die ander vee is na die Warmbad-bosveld gestuur - ‘op Gods genade’, soos een inwoner dit uitgedruk het.

Ons het 'n menigte afstammelinge van ou Magaliesbergse families teengekom, van die aristokrasie van Transvaal. Die omgewing van die ontmoeting was werklik skrikwekkend, vernaamlik met die ou herinneringe nog helder in ons geheue ... In verflenterde klere, stofbedek, het ons hulle op die grootpad ontmoet, waar hulle met graaf en pik teen vier sjielings per dag werk. Ons het verneem dat daar nie meer dan een weerbare manspersoon op enige plaas agtergebly het nie. Die agterblywendes word om die veertien dae deur werkendes afgewissel. Die water vir huislike gebruik word - meestal deur klein dogtertjies en seuntjies - twee, drie en vier myl ver in blikke aangedra, en dit op plase waar water dikwels te volop was en waar vroeër gedurig voorsorgsmaatreëls teen die gevaar van verspoeling geneem moes word.

Daar is nog verskeie ou inwoners van Magaliesberg wat die streek veel langer dan 'n halfeeu ken. Die ou heer Herman - diep in die tagtig en nog so gesond en fluks as 'n jongman van veertig - beskik oor 'n herinnering wat sewentig jaar agteruit strek. Een ou suster van Jopie Fourie se grootvader het 'n nog langer geheue van Agter-die-Berg. Die getuienis van hierdie bejaarde inwoners is eenparig: nooit het Magaliesberg - vanaf die Voortrekkeraanleg - so 'n toestand deurleef nie. Vir die eerste maal vanjaar het die laaste standhoudende fonteine wat nog in die klowe oorgebly het, opgedroog. Drinkwater word verkry uit putte wat in die bronne gesink word.

Een feit het my as merkwaardig opgeval. Soos oral elders in ons geteisterde land is die inwoners gretig om die bejammerenswaardigheid van hul toestand aan die besoeker te beskrywe; maar daar is nietemin - trots al die ellende - 'n gees van optimisme wat elders veel seldsamer is.