Versamelde werke

[p. 244]

4 Hipnose by die Mens

In die laaste artikel is sekere toestande van magteloosheid en bewusteloosheid beskrywe wat in die organiese wêreld as 'n normale verskynsel voorkom. Dat dit by laer diere van beskermende voordeel is, word duidelik sodra die natuurkundige werking van die toestand noukeurig nagegaan word. By ontleding van al hierdie verskynsels in die natuur sien ons duidelik in dat daar 'n onverwagte en verrassende gevolg was. Wat een diersoort as 'n beskermingsmiddel gebruik, word deur ander roofdiersoorte as 'n middel gebesig om hulle prooi in die hande te kry. Ons het verskillende voorbeelde genoem. Die slang, bv., besig geen ander middel om voedsel te bemagtig nie.

In die geval van die bobbejaan het ons gesien dat skielike verlamming in die teenwoordigheid van dreigende gevaar nie langer van die minste waarde as beskermingsmiddel is nie. Dit bly nog voortbestaan as 'n psigologiese oorblyfsel. Oorblyfsels van hierdie aard kom voor in die liggaam en psige van al die hoër diere. In die meeste gevalle het hulle mettertyd van bepaalde nadeel in die bestaanstryd geword - soos, byvoorbeeld, die blindederm in die mens.

Ons het, kortliks, ook aangetoon dat skielike verlamming en magteloosheid as die gevolg van die gevaar en skrik by die mens en die bobbejaan met presies dieselfde simptome te voorskyn tree. Dat die kataleptiese hipnotiese toestand by die mens dieselfde is as die skrikverlamming in die bobbejaan, word afgelei uit die feit dat die simptome wat agtereenvolgens te voorskyn tree, in albei gevalle presies eenders is; en die natuurkundige geskiedenis van altwee gevalle laat min te twyfel oor dat ons met 'n identiese sielkundige toestand te doen het wat lank reeds in altwee diersoorte nutteloos geword het. Die gevolgtrekking word gesterk deur elke stap wat ons doen in die ondersoek van die hipnotiese toestand in die mens. Ons sal volgende artikels aan hierdie ondersoek wy.

Hipnose in die mens is waarskynlik van die vroegste tye bekend, en daar is min twyfel dat dit van oudsher in alle volke, beskaaf en onbeskaaf, as 'n mediese en towermiddel gebesig is. Dat hipnose by uitstek as towermiddel en in die bonatuurlike godsdiens kan gebruik word, sal duidelik word sodra ons 'n begrip kry van die vernaamste psigologiese eienskappe van dié toestand in die mens. Daar is geen menslike eienskap waarmee sg. ‘mirakels’ so gemaklik gefabriseer kan word en wat so sterk die skyn dra van die inwerkingtreding van bonatuurlike magte nie. Selfs in ons tyd word hipnose nog deur baie opgevoede en ontwikkelde mense beskou as iets geheimsinnigs wat in nou verband staan met spiritisme en towery. Dat so 'n beskouing ongegrond is, is nouliks nodig om op aan te dring. Hipnotisme het 'n plek in die kurrikulum van alle mediese skole in ons tyd; want dit is vernaamlik as terapeutiese middel dat dit in die hedendaagse wetenskap 'n erkende plek inneem.

[p. 245]

Die mediese ondersoekers van die hipnotiese toestand in die mens het ongelukkig nooist moeite gedaan om die natuurkundige geskiedenis van die toestand na te gaan nie. Selfs so 'n uitstaande meester as Charcot, van die Salpêtrière, het nooit verder gegaan nie as om hipnose as 'n patologiese menslike sielkundige verskynsel te beskou, verwant aan histerie. Sommige Duitse ondersoekers het die beskouing gewaag dat die toestand miskien verwant is aan die ‘doodaanstel’ van sekere diere en insekte, maar na 'n grondige natuurkundige uiteensetting soek die leser tevergeefs in hulle ontledings. Dit is waarskynlik daaraan te wyte dat geeneen van die uitstaande mediese ondersoekers natuurkundiges kan genoem word nie, en dat geen van hulle ooit geleentheid gehad het om vergelykende sielkunde in die natuur van naby te bestudeer nie. Was dit anders gewees, sou die skitterende ondersoekers seker lank reeds die ontdekkings gemaak het wat in die volgende artikels uiteengesit word.

Ongaarne sou ek die indruk wil wek dat hipnose in die mens so 'n gewone en alledaagse verskynsel is dat die mense wat dit in die begin as iets bonatuurliks beskou het, ons veragting verdien. Inteendeel, die eerste kennismaking met dié toestand in die mens is 'n ondervinding so ongewoon, so wonderlik, dat byna enige sienswyse te verontskuldig is. Wanneer onder hipnose die alledaagse menslike siel verdwyn, verskyn in die plek daarvan 'n ander siel wat geheel buite die grense van menslike ondervinding lê. 'n Nuwe, onbekende siel word wakker wat eienskappe besit wat altyd bonatuurlik skyn wanneer hulle met die eienskappe van die normale siel vergelyk word. Ons sal egter sien dat hierdie voorkoms bedrieglik is, omdat ons die natuurlike skakeling maklik deur onkunde misloop.

Om hipnose in die mens te voorskyn te bring, is twee elemente nodig - presies dieselfde elemente wat deurgaans in die natuur by die hipnotisering van laer diersoorte voorkom. Die eerste is 'n voorafgaande toestand van skrik of vrees, of 'n gevoel daar naby staande. Die Engelse woord awe druk die gevoel miskien die beste uit - vreesagtige ontsag. Dit is in hierdie verband dat die persoonlikheid van die operateur 'n vername rol speel. Hy moet in staat wees om hierdie toestand van vreesagtige ontsag te verwek - anders kan hy geen mens hipnotiseer nie. Ek wil hier dadelik verklaar dat wilskrag niks hoegenaamd met die saak te maak het nie. Die operateur mag miskien die skyn gee van 'n inspanning van wilskrag - 'n voorkoms wat sou strek om die gevoel van vreesagtige ontsag in die pasiënt te versterk; maar in werklikheid kan die wil van die operateur in 'n slapende toestand verkeer; hy mag selfs oor geheel ander sake dink. Tog is dit sy persoonlikheid wat in die laaste instansie die deurslag gee; en by persoonlikheid is gelaatstrekke en liggaam in begrepe. Maar die ou legende van wilskrag is absoluut onwaar en ongegrond. By alle diere is skrik of vrees (die laaste is slegs 'n verlengde vorm van die eerste) altyd die eerste stap in die bewerkstelliging van hipnose. Ek het vroeër reeds melding gemaak van die ge-

[p. 246]

grondheid van die uitdrukking: ‘Ek het my lam geskrik.’ Dit is moontlik vir 'n geoefende operateur om onmiddellik die diepste stadium van hipnose deur skrik te veroorsaak. Die mees doelmatige tegniek is om die pasiënt skielik en onverwags met die regterhand vas onder die ken te gryp, die hoof 'n weinig agteroor te ruk en met die vingers van die linkerhand die hoogste werwelbene van die ruggraat vas te druk. Die gevolg in baie gevalle, is onmiddellike en algehele bewusteloosheid.

(Dit is byna onnodig vir my om te waarsku dat hipnose nooit vir ligsinnige doeleindes behoort gebruik te word nie - en dan alleen deur 'n geoefende. In hierdie skrik-hipnose - asook in gewone hipnose - bestaan die gevaar dat die toestand voorafgegaan word deur 'n geweldige histeriese aanval wat maklik chroniese patologiese toestande as gevolg kan verwek.)

Die tweede, en miskien die vernaamste, element in die veroorsaking van die hipnotiese toestand by die mens is 'n indruk van aanhoudende eentonigheid. Wanneer 'n roofdier sy prooi hipnotiseer, begin hy eers deur skrik te veroorsaak of iets gelykstaande met skrik; daarna gaan hy voort met 'n eentonige beweging, of geluid, om die toestand tot 'n stadium te verdiep waar sy slagoffer nie langer in staat is om teëstand te bied of om te worstel nie. As die leser die voorbeelde in die vorige artikel nagaan, sal hy sien dat dit altyd die toedrag van sake in die natuur is. By die mens word dieselfde proses gewoonlik deur die operateur uitgevoer. Ná die atmosfeer van vrees of vreesagtige ontsag daargestel is, word die toestand deur eentonige manipulasie verdiep. Drie verskillende sintuie mag gebruik word: die gesig, gehoor of gevoel. Die verdere stadiums van hipnose kan bereik word deur die stipte aandag van die pasiënt op 'n enkele punt te vestig; deur 'n eentonige beweging voor sy oë (soos die swaai of aankruip van die slang). Tweedens kan 'n eentonige geluid gebesig word: die stem van die operateur; die tik van 'n klok, ens. En derdens: eentonige aanraking - soos vrywe op 'n sekere wyse van die voorhoof. Die laaste metode is altyd gebesig deur professor Von Krafft-Ebing, van Wenen, die alombekende outeur van die Psychopathia sexualis; gesigseentonigheid was die geliefkoosde proses van professor Charcot, van die Salpêtrière, wat 'n blink en snel-draaiende wiel gebruik het om al sy pasiënte tegelyk te hipnotiseer. In die beroemde Nancyskool is die eentonige mensestem gebruik, onder die indruk dat dié toestand geheel en al deur suggestie bewerkstellig is. Die operateur staan agter die pasiënt en deur gedurig op: ‘Slaap, slaap,’ aan te dring, in 'n sagte, slepende stem, word spoedig die eerste stadium van hipnose teweeggebring.

Ek sal later terugkeer na die Nancy-leer. Ek is daarvan oortuig, en ek dink dat ons dit ten volle deur eksperimente bewys het, dat dié leerstelling geheel en al verkeerd is. Die woord suggestie in verband met hipnose (wat vandag gedurig gebesig word) is verkeerd en misleidend. Dit is nooit suggestie wat die hipnotiese toestand teweegbring nie, dit is die aanhoudende suggestie: of, liewer, die

[p. 247]

verhoogde geneigdheid om 'n gebod te gehoorsaam is slegs een van die eerste en die vernaamste simptome van die hipnotiese toestand. Wat hipnose in die Nancymetode teweegbring, is nie die aanhoudende suggestie: ‘Jy moet slaap’, nie: dit is die eentonigheid van die stem van die operateur. Hy sal presies dieselfde resultaat erlang as hy in dieselfde toon 'n psalm opsê. As dit suggestie is wat die hipnotiese toestand verwek, waarom raak die pasiënt dan nie aan die slaap nie onder die gedurige suggestie: ‘Jy moet slaap; jy raak aan slaap’? In stede van slaap ontwikkel die hipnotiese toestand, wat so ver verwyderd is van normale slaap as die noorde van die suide. Die twee toestande het niks met mekaar te doen nie; raak mekaar op geen enkel punt nie.

Ons proefnemings was op die volgende wyse uitgerig: ons het Sjangaanmans en -vroue geneem, barbare, wat geen taal behalwe hul eie kon praat of verstaan nie. Van hipnose het hulle nog nooit gehoor nie. Noukeurig is sorg gedra dat hulle vooraf nie sou verneem wat van hulle verwag word nie. Van slaap is in hulle teenwoordigheid geen woord gerep nie. So 'n pasiënt is op 'n stoel voor 'n tafel geplaas en die aandag stip op 'n enkele blink punt gevestig, of op die bewegende roerwiel van 'n wekker. Die operateur staan buite gesig agter die pasiënt, maar in sy of haar nabyheid. Hy praat geen enkel woord nie behalwe om deur 'n tolk in die begin die vestiging van die aandag te verseker; daarna is daar absolute stilte. In agt uit tien gevalle het hipnose byna onmiddellik ingetree. Suggestie van enige aard is op die sorgvuldigste wyse vermy. Hierdie waarnemings het een eienaardige feit te voorskyn gebring, dat die teenwoordigheid van 'n operateur noodsaaklik was om hipnose te bewerkstellig. Sy afwesigheid in 'n ander kamer was genoeg om die toestand heeltemal uit te sluit, selfs in 'n pasiënt wat meermale gehipnotiseer was. Dit blyk dus onmoontlik vir enige mens om homself te hipnotiseer, tensy as 'n gevolg van na-hipnotiese gebod - waarvan later meer. Dit, kortliks, is die toestand wat die hipnotiese toestand voorafgaan; en die middels waardeur dit in die lewe geroep word; angstige ontsag en eentonigheid van beweging, geluid of aanraking.

Ek gaan nou oor om die toestand self in die mens te beskrywe en die sielkundige gevolge daaraan verbonde.

Ons gaan hier 'n geweste in die sielelewe van die mens betree wat in baie opsigte meer as verrassend is. Daar is, byvoorbeeld, by die mens geen oortuiging meer vasgewortel as die besef dat hy sielkundig werklik en sonder twyfel een is nie; en tog is daar geen besef wat meer bepaaldelik ongegrond en onwaar is nie. Elkeen van ons is werklik en sonder twyfel sielkundig twee. By elkeen van ons is 'n tweede inwoner wat net so seker deel van ons is as ons vel en wat nietemin vir altyd so vreemd bly as die swerfling uit 'n ander wêreld. Nooit kan ons direk of indirek met hierdie vreemdeling in onsself kennis maak of met hom in aanraking kom nie. Dit is in die hipnotiese toestand dat die geheimsinnige wese van agter sy gordyne te voorskyn tree en ons die geleentheid verskaf om hom, as 't

[p. 248]

ware, van aangesig tot aangesig vir die eerste maal te sien. In die loop van hierdie artikels sal ek trag om duidelik te maak wat ons uit hierdie vlugtige verskyning omtrent die hipnotiese siel kan leer; omtrent sy misterieuse herkoms en sy plek in die natuur en in die sielelewe van die mens.

Ek het reeds daarop gewys dat die hipnotiese toestand hemelsbreed van normale slaap verskil. Dit is slegs in uitwendige simptome waar daar die minste ooreenkoms aangetref word, en selfs in hierdie verband is die onderskeid so wyd dat 'n geoefende hipnotiseur nooit die een toestand vir die ander sal aansien nie. Ek gee hier vier foto's wat die leser 'n denkbeeld sal gee van die uitwendige voorkoms in verskillende sogenaamde ‘stadiums’ van hipnose.¹

Die toestand word in hierdie geval verwek deur eentonige aanraking. Die pasiënt is hier nog by sy volle bewustheid. Daar is tegelyk gefikseerde aandag op die gesig van die operateur. In die tweede plek word die eerste inval van hipnose getoon. Die eienaardige trek op die gesig van die pasiënt is wetenskaplik bekend as die ‘hipnotiese masker’. Die oë is nog half oop, en dit is dikwels opgemerk dat die ‘masker’ veel lyk op die trek wat oor die menslike aangesig kom onmiddellik na die intree van die dood. Die liggaam is nog taamlik gevoelig, en die pasiënt praat en beantwoord vrae geredelik. Dan volg die ‘somnambulistiese toestand’. Die pasiënt wend vrugtelose pogings aan om die oë oop te hou. Hy gehoorsaam dadelik elke gebod van die operateur, wat hom selfs die mag verskaf om die geslote oë oop te maak. Hy is egter volslae bewusteloos en sal niks onthou van wat gedurende die toestand plaasgevind het nie - tensy as gevolg van 'n na-hipnotiese gebod, wat later sal uitgelê word. Hierop volg die diepste van alle stadiums. Die ‘masker’ het van die gesig verdwyn, die lyne van pynlike lyding het versag, en die voorkoms is vreedsaam, soos in diep slaap. Die pasiënt is nie alleen diep bewusteloos nie, maar die hele liggaam het gevoelloos geword. 'n Arm of been kan afgesit word presies asof hy onder die narkose van chloroform verkeer. Hy antwoord nie langer op vrae nie en gehoorsaam onmiddellik geen gebod van die operateur nie. Dit is asof hy geheel en al buite sy bereik weggesak het. En tog is dit nou dat die hipnotiese siel sy hoogste aktiwiteit bereik. Dit is nou terwyl die pasiënt die meeste vatbaar is vir wat in die wetenskap bekend is as na-hipnotiese ‘suggestie’ dat ons die verbasende vermoë van die hipnotiese siel beter kan bestudeer. Dit is gedurende hierdie diepste stadium dat katalepsie somtyds spontaan verskyn. Die gewone metode van ‘wakker maak’ het nou nutteloos geword, en die bewusteloosheid duur dikwels hardnekkig voort trots alle pogings om dit te beëindig. Baie dilettante-eksperimenteerders het hulle 'n dodelike skrik op die lyf geja deur hulle slagoffers skielik en onwillekeurig in hierdie stadium te dompel, terwyl die kennis makeer om hulle weer daaruit te kry!