Versamelde werke

[p. 231]

2 Hesperiese Neerslagtigheid

Hesperiese neerslagtigheid is 'n psigologiese toestand wat by dagtropdiere voorkom; wat by die hoër aapsoorte duidelik waarneembaar is en wat by die mens as 'n nuttelose oorblyfsel in enkele gevalle sy verskyning maak; ook kom dit by die mens voor as 'n patologiese toestand. Die inval geskied geleidelik met sonsondergang en hou vol solank die skemer voortduur. Met toename van die nagtelike donker verdwyn dit.

Die natuurkundige voordeel van dié verskynsel as 'n normale toestand by tropdiere sal duidelik word in verloop van die artikel.

By laer soogdiere, soos byvoorbeeld bosbokke en rooibokke, sou dit moeilik wees om bepaald neerslagtigheid te konstateer. Al wat waarneembaar is, is dat die trop stil word en in 'n digte klomp bymekaartrek. Die lammers bly so dig by die moeders as moontlik. Die ooie vergaar in een klomp, met die groot ramme in 'n kring buite-om. Die trop hou op met wei en gee die indruk van bedeesde waaksaamheid, asof hulle iets te wagte is. 'n Mens sou geneig wees om dadelik aan te neem dat die gedrag te wyte is aan normale nagtelike strategie; maar sodra die skemer in donker oorgaan, begin die gewone lewe van die trop weer. Hulle begin weer wei, gaan uitmekaar, en in die donkerste van die nag trek hulle water toe. Die jonges speel meer in die donker as gedurende die dag. Dié toestand is meer bepaald simptomaties by tropdiere wat in bosse lewe.

Dit sou moeilik gewees het vir 'n waarnemer om 'n besef te vorm van die psigologiese toestand wat gedrag van dié aard veroorsaak, as dit nie was dat daar 'n onafgebroke ketting van soortgelyke gedrag waarneembaar is deur al die soogdiere tot by die hoër aapsoorte en die mens, wanneer die oorsaaklike sielstoestand nie langer in duister gehul is nie. Dit is 'n natuurlike en praktiese gevolgtrekking dat, daar die gedrag gelyksoortig is, die sielstoestand wat dit veroorsaak, ook van dieselfde aard moet wees.

By vergelyking van sielstoestande in die dierlike wêreld is die enigste weg om die toestande af te lei uit die gedrag, en in die hoogste beroep is die mensesiel en menslike gedrag altyd die kriteria van beide die waargenome gedrag en die sielstoestand.

Daar is sekere sielstoestande, die hele dierlike wêreld gemeenskaplik, waarvan die uitwendige uitdrukking ons vir geen oomblik in twyfel laat nie. Woede, byvoorbeeld, kan ons dadelik in enige dier lees, selfs by eerste kennismaking. Die toorn van 'n skerpioen, leeu, of 'n bul is almal dadelik herkenbaar, en ons is seker daarvan, omdat ons dieselfde sielstoestand deelagtig is en op gelyksoortige wyse uitdruk. Daar is egter duisende ander gedragsoorte waarvan ons die oorsprong nooit kan deurgrond nie, omdat ons dit nie kan terugbring op enigiets soortgelyks in ons eie siel nie. Daar is geen mens wat weet waarom

[p. 232]

'n leeu brul of 'n voël sing nie. Ons raai dikwels, maar as ons sulke gedrag noukeurig gadeslaan, moet ons uiteindelik erken dat dit vir die mens 'n onoplosbare misterie is, omdat ons hier (en in duisend ander gevalle) te doen het met toestande wat uit ons eie dierlike siel verdwyn het of so omsluier is dat ons dit nie langer deur selfondersoek kan herken nie.

As daar onsekerheid, twyfel en onkunde bestaan aangaande menige gedragsoort by die laer diere, is daar (soos ek reeds aangedui het) ander uitstaande vorms van gedrag wat ons dadelik herken as deel van ons dierlike gemeenskaplikheid. Woede, blydskap, strydlustigheid en uitdaging, vrees, seksuele oreksis, moederliefde - geen mens het 'n wetenskaplike tolk nodig om dié toestande in die hoogste en laagste diere te herken nie. Maar dié is maar klein geweste in die groot en donker vasteland van dierlike gedrag waar ‘wij door eenen spiegel zien in eenen duistere rede’.

As ons dikwels in onsekerheid en absolute onkunde verkeer wat die laer diere betref, sodra ons by die aapsoorte kom, geraak ons dadelik op vaster grond en in helderder lig. By die mensape, vernaamlik, herken ons dadelik ons nouer sielkundige verwantskap. Ons sien hier gedrag wat in elke opsig gelyksoortig is met ons menslike gedragsvorms, en ons weet dat die psigologiese toestande wat die gedragsvorms veroorsaak, ook in ons eie siel voorkom en op soortgelyke wyse uitgedruk word. Ek gee hier enige foto's van mensape om die leser as aanwysing te dien van die menslikheid van sekere gedragsvorms waarvan die meeste mense altyd geneig is om te dink as dinge aan die mens eienaardig en wat by geen ander ‘dier’ kan of mag voorkom nie.

Die lag van die sjimpansee is die lag van die mens, en die sjimpansee lag om dieselfde oorsake: as jy hom kielie; vir 'n grap; by ontmoeting met 'n mensvriend (na wie hy verlang het) ná afwesigheid. Die geluide wat die sjimpansee maak wanneer hy lag, is dieselfde as wat die mens maak. So 'n by uitstek menslike gemoedstoestand as verveling druk die sjimpansee op dieselfde wyse uit: lydelike maar protesterende verset sal uit 'n ander foto dadelik deur enige menslike waarnemer herken word. Die jong sjimpansee wat verdiep geraak het in die speel met haar mak rot, is (wat elke gebaar, elke gelaatsuitdrukking betref) 'n mensekind onder dieselfde omstandighede. Nog nader aan dié van die mens is die huil van 'n sjimpansjee. Die gebare is dieselfde, die gelaatsuitdrukking is dieselfde en die geluide is dieselfde. Watter leser sal nie dadelik die mensekind in die foto sien waar die oë in die boog van die arms weggesteek word nie? En wie sal nie dadelik die mensekind herken in die gelaatstrekke van die sjimpanseebabatjie wat luidrugtig skreeu omdat hy geniepsig seergemaak word deur die oerang-oetang-babatjie nie? As 'n bewys van hoe menslik die geluide is wat 'n huilende sjimpanseebabatjie maak, gee ek die volgende persoonlike ondervinding:

In Teddington, naby Londen, had ek gedurende 'n kwaai winter 'n sjimpan-

[p. 233]

seebabatjie onder my sorg wat in die begin aan brongitis gely het, met longontsteking gedurig dreigende. Ek moes haar vir maande by my in my slaapkamer snags oppas onderwyl haar lewe aan 'n draadjie hang. In die huis langsaan was 'n bejaarde Wesleyaanse predikant met sy gade woonagtig. Net 'n muur skei ons slaapkamers, soos altyd die geval is met skakelhuise in die voorstede van Londen. Ons ken mekaar nie, maar my bure het natuurlik almal geweet dat daar geen vrou by my in huis was nie. Die sjimpansee het in die nag vir die eerste keer aangekom en het natuurlik nooit haar verskyning op straat gemaak nie, sodat sy ten minste aan die bure onbekend gebly het! In die begin het die arme diertjie vreeslik gely. Sy was dodelik siek; sy was hartseer, omdat sy twee keer kort tevore met geweld geskei is van mensvriende wat sy liefgehad het; en ek was nog 'n vreemdeling. Later het alles reggekom, maar in die begin het sy onophoudelik in die nag gehuil en gekerm. Een oggend klop die bejaarde en uiters mensliewende buurvrou aan. Ek hoor haar aan die bediende vertel dat sy ses kinders grootgemaak het; dat sy groot ondervinding het in die behandeling van kindersiektes; dat sy kon hoor dat ek 'n siek babatjie in die huis het, en sy weet daar is geen vrou nie. Sy bied haar hulp aan; was selfs gewillig desnoods om die babatjie by haar in huis te neem. Sy was onder die indruk dat dit 'n mensbabatjie was, en dit het handtastelike bewys vereis om haar van haar vergissing te oortuig.

Die vergelykende anatomie het ons alreeds vir dié feite voorberei. Om ‘onmenslike’ gedrag te vind in 'n dier wat anatomies die ewebeeld van die mens is - waarvan elke been, elke spier, elke gevoelsentrum in die brein, dieselfde is as by die mens - om iets anders as menslike gedrag by so 'n dier te vind, sou 'n onverklaarbare feit gewees het, en sou die vergelykende sielkunde voorwaar 'n moeilike saak gemaak het.

By ons bobbejane en laer aapsoorte word gedrag in elke opsig meer onmenslik, dikwels meer onuitlegbaar en meer moeilik om iets menslik-gelyksoortigs terug te bring. Desnieteenstaande is die gedrag van selfs die laagste aapsoorte oneindig meer menslik as die gedrag van die hoogste soogdiere benede die ape. Daar is geen beter voorbeeld as hesperiese neerslagtigheid van die geleidelike verdwyn van sekere sielstoestande by die mens wat by die laer aapsoorte nog normaal funksioneel optree nie. Dit is presies dieselfde verskynsel wat anatomies waarneembaar is. Orals in ons liggaam kom organe en dele voor wat nuttelose oorblyfsels geword het (dikwels die bron van lewensgevaar) wat by die ape nog funksioneel is. Die stert, byvoorbeeld, het by die mensape en die mens verdwyn, tog word daar nog altyd onder alle menserasse, as 'n seldame verskynsel, mensekinders met selfs beweegbare sterte gebore wat die chirurg by geboorte moet afsit om die menslike gedaante te herstel.

Die verskynsel van hesperiese neerslagtigheid by ons bobbejane was by die eerste waarneming net so geheimsinnig en onverklaarbaar as die gelyksoortige

[p. 234]

gedrag by rooibokke en bosbokke. Al wat ons by ons mak trop opgemerk en aangeteken het, was dat by sonsondergang die trop geneig was om stil te word en in 'n digte drom te vergaar. Die kleintjies kruip in die arms van die moeders en die grotes neem die treurigste houdings aan.

Daar was by die bobbejane egter een verskynsel wat ons 'n insae verskaf het in die sielstoestand wat agter die gedrag was: solank die skemer duur, uit hulle by tussenposes hulle geluid van smart en verdriet.

Die weeklag van die bobbejaan was by ons goed bekend. Dit is ook een van die geluide waarvoor geen mens 'n deskundige as tolk nodig het nie. Daar is by die menslike toehoorder nooit twyfel omtrent die betekenis nie. Daar is waarskynlik in ons hele natuur geen geluid meer hartroerend treurig nie.

By eerste kennismaking met ons mak trop het dit verskeie male gebeur dat hulle, net voor sononder, deur 'n bergtier voorgelê word en een van hulle, binne 'n halfmyl van die slaapplek, gedood word.

Die tier vang bobbejane op twee maniere. Hy is natuurlik nooit in staat om die trop te trotseer nie. As hulle hom in die hande kry, sou die groot mannetjies hom in vyf minute verskeur - en die bobbejaan het geen bang haar op sy kop wanneer dit daarop aankom om sy wyfies en kleintjies te beskerm nie. Die tier het derhalwe al sy sluheid nodig om die gewenste prooi in die hande te kry. Hy lê die trop op een of ander ruie of bosagtige plek voor, soek 'n afgedwaalde middelslag-een uit en gryp dié onverwags. Dikwels het hy skaars tyd om meer as een byt te gee; maar hy kies die wondplek anatomies reg. Hy byt in die ruggraat, sodat, in die meeste gevalle, die ongelukkige bobbejaan totaal verlam is, maar nog vir ure lewe. By die eerste alarmkreet storm al die groot mannetjies met 'n ontsettende gebrul op die plek af. Hulle skyn altyd dadelik te weet wat gebeur het. Ná hy sy slagoffer hulpeloos gemaak het, vlug die tier sonder om weer om te kyk. Hy het alreeds tevore 'n vesting uitgesoek - meestal in 'n diep klipskeur waar hy veilig teen aanval is. En hier wag hy geduldig die verdere verloop van sake af. Die trop vergaar in uiterste opgewondenheid om hulle gekweste en hulpelose makker, maar maak nooit 'n poging om hom na die slaapplek mee te neem nie. Hulle skyn te weet wanneer sy toestand hopeloos is. Uiteindelik verlaat hulle hom om in 'n digte drom na die slaapplek te vertrek. In die donkerste van die nag kom die moordenaar terug na sy kermende slagoffer om hom uiteindelik die genadeslag toe te dien.

Onmiddellik na so 'n moord word die geluid van weeklag en rou waargeneem. Gedurende die hele nag dreun dit by tussenposes van die slaapplek, en in gevalle waar die gesneuwelde 'n volgroeide lid van die gemeenskap was, duur die klaaglied verskeie nagte voort. En aan die algemene rou moet die ongelukkige menslike bure onwillekeurig meedoen. Slaap was nouliks moontlik in sulke gevalle!

By een geleentheid was daar 'n dodelike kwaal onder die babatjies van ons

[p. 235]

trop. Dit het later geblyk gewone ‘menslike’ skeurbuik te wees, waaraan ons, deur toediening van vrugte, 'n einde gemaak het. Maar solank die sterfte voortgeduur het, was die nagtelike weeklag van die moeders ontsettend en ontroerend.

Ons was dus vertroud met die treurigheid van die bobbejaan en toe ons die geluid waarneem tegelyk met die algemene houding van neerslagtigheid by sonsondergang, was ons byna seker dat die hele gedragsvorm te wyte was aan 'n toestand van geestelike neerslagtigheid. Maar waarom? Dit het gereeld gebeur - selfs in tye toe alles met hulle voorspoedig en welgesteld was; toe daar geen sterfgeval was om te betreur nie.

Dit was derhalwe uiters interessant om van een van ons geselskap te verneem dat hy aan presies dieselfde neerslagtigheid altyd by sonsondergang ly. Hy kon - soos hy dit self uitgedruk het - altyd met die bobbejane saamhuil. By sonsondergang en skemer lyk die hele natuur vir hom na 'n begrafnis. Hy verlang en soek na menslike geselskap en afleiding. Om alleen te wees, word haas ondraaglik. 'n Weinig ondersoek het die bewys gelewer dat een uit elke tien mense in ons onmiddellike nabyheid aan dieselfde psigologiese toestand onderhewig was. Onder kinders (soos ons verwag het, ooreenkomstig die teorie van rekapitulasie) was die inval groter as by volwasse mense. Daarna het geleidelik duidelik geword dat hesperiese neerslagtigheid nog 'n aktiewe, en seker geen geringe, rol in die sielkunde van die mens speel nie. Alle nasies en rasse is daaraan onderhewig, waarskynlik in dieselfde eweredigheid as by ons. Hoe 'n groot element dit gewees het in die kuns van die mensdom, sal elke leser hom duidelik herinner. Daar is byna geen groot skilder wat nie by een of ander geleentheid uiting aan dié gevoel gegee het deur 'n droefgeestige nokturne te skilder nie. So het ook die meeste groot musikante, onder die invloed van die monument, treurige nokturnes in musiek weergegee. In die letterkunde van die wêreld duik hesperiese neerslagtigheid gedurig op. Nie onseldsaam is dit vir die lyer om sy eie onbenydenswaardige toestand te bewonder nie:

Ich weiss nicht was soll es bedeuten
Dass ich so traurig bin ...
Die Luft ist kühl und es dunkelt,
Und ruhig fliesst der Rhein,
Der Gipfel des Berges funkelt
Im Abendsonnenschein.

'n Engelse vriend het my goedgunstiglik sowat seshonderd aanhalings uit die Engelse letterkunde verskaf! Die meeste daarvan sal as populêre aanhalings bekend wees. Ek haal slegs 'n paar aan: Niemand, byvoorbeeld, sal twyfel onder watter gemoedstemming die alombekende Engelse himne geskryf is nie:

[p. 236]

 

Abide with me: fast falls the eventide ...

Nog minder die eerste reël van Gray:

The curfew tolls the knell of parting day ...

Of die skone vers van Milton:

Now came still evening on, and twilight gray
Had in her sober livery all things clad;
Silence accompanied ...

In die geval van die aapsoorte kan aangetoon word dat die toestand nut het. Wat ek reeds vertel het van die gewone gevare wat die bobbejaan bedreig, maak die natuurkundige voordeel van hesperiese neerslagtigheid, in sy geval, klaarblyklik. Sy moment van grootste gevaar is net wanneer hy, teen die einde van die dag, moeg en afgemat, op weg is na die slaapplek. Eers op die slaapplek, almal dig bymekaar - dan is hy veilig. Dit is die moment tussen lig en duister, wanneer sy grootste gevaar nader, wat die natuur soek deur psigologiese inwerking om vir hom te beveilig. En dit is ongetwyfeld die geval met al die aapsoorte - ook met boomape.

In geval van die antilope is die voordeel ook maklik te verstaan. Ook vir hulle is die moment van grootste gevaar net by die nadering van die donker. Dit is die tyd wanneer meeste dag-roofdiere hulle aanval maak. In die donkerste van die nag word al die sintuie van die trop antilope verskerp. Hulle hoor, sien en ruik beter as gedurende die dag. Behalwe die enkele gevaar van die leeu - en dié is slegs 'n klein aandeel van al wat hulle dreig - lewer die nag minder bedreiging op as skemer, wanneer al hulle sintuie tot die laagste peil daal.

Vrees vir die donker, wat so 'n oorheersende invloed in die siel van die aap het, is natuurlik 'n geheel ander verskynsel en het niks gemeenskapliks met hesperiese neerslagtigheid nie. Die voordeel wat donker-vrees bewerkstellig het by die ape, was natuurlik om die trop in die nag op die slaapplek bymekaar te hou en afdwalinge te voorkom.

By die mens (meer bepaald by die mensekind, deur rekapitulasie) woeker dit nog voort, nutteloos en ondoeltreffend, as 'n verskriklike psigologiese spook.

So ook het hesperiese neerslagtigheid enkel 'n nuttelose bron van lyding by die mens geword. Erfgenaam van al die eeue, dra hy nietemin in liggaam en siel eienskappe van sy aaplike afkoms. Net soos hy nog nuttelose en onbruikbare spiere dra om sy ore te roer, so ook, in die donker plekke van sy siel, dra hy nog nuttelose aaplike gemoedstoestande wat seker nooit tot sy psigologiese geluksaligheid bydra nie.

[p. 237]

In 'n latere artikel oor ‘Menslike Kranksinnigheid’ sal die leser gewaarword watter verskriklike rol die gevoelstelsel, wat neerslagtigheid as 'n psigologiese moment veroorsaak, in die menslike siel speel wanneer dit patologies optree.