Versamelde werke

7 Die Heuningvoëltjie

Die vraag of die heuningvoëltjie sy menslike agtervolger na slange en ander roofdiere lei, kan beslis bevestigend beantwoord word. Dit gebeur nie dikwels nie, maar dit kom ongetwyfeld voor.

Dit is miskien nie algemeen bekend dat die Suid-Afrikaanse heuningvoëltjie van besondere belang is in die vergelykende sielkunde nie. In der waarheid bestaan daar buite die primateklas geen interessanter diertjie nie - en dit om die volgende rede: in die hele organiese wêreld is daar geen bekende geval waar so 'n hoogs ontwikkelde instink onlangs ontstaan en oorerflik in die geslag geword het nie - ongetwyfeld geen instink wat met die mens, die aartsvyand van alle lewende dinge, in maatskappy beoefen word nie.

Dit is onmoontlik om die blykbare ‘skranderheid’ en volharding van die heuningvoëltjie te oordryf, hoewel vele Europese natuurkundiges nog glo dat stories omtrent dié voëltjies (net soos die stories oor ons spuwende kobras) volksoordrywings is. Geen begrip kan meer foutief wees nie. Elke natuurkundige wat vir die eerste keer met die heuningvoëltjie kennis maak, is geneë om uit te roep: ‘Die helfte is my nie vertel nie!’

Die voëltjie is ook van groot belang in die natuurkunde vanweë die stryd wat vir eeue gevoer is tussen stelselmakers oor sy korrekte klassifikasie. Die eerste Suid-Afrikaanse natuurkundige, Sparrman, wat eerste die voëltjie aan die wetenskap bekend gestel het, het dit as 'n koekoek (Cucullus indicator) bestempel; Layard, 'n ander Suid-Afrikaanse natuurkundige, het dit verhef tot die waardigheid van 'n afsonderlike soort - Indicator. Eersgenoemde skrywer meld dat

[p. 209]

die voël mense dikwels na slange en tiers lei. Altwee hierdie ou natuurkundiges beweer dat sy wonderlike instink oorspronklik beoefen is in verband met die ratel (mellivora). Die mens was 'n plaasvervangende vennoot.

Die heuningvoël is, net soos die koekoek, 'n parasiet. Hy maak nooit sy eie nes en versorg nooit sy eie kleintjies nie.

Ek weet van verskeie gevalle waar die heuningvoël sy menslike agtervolgers op slange afgelei het, en in een geval waar ek persoonlik by was, met byna dodelike gevolge vir die betrokkene. Voordat ek oorgaan tot die vertelling, sal dit goed wees om iets te sê oor die Waterbergse luislange. In die middel van hierdie distrik is vroeër reuse-luislange gevind; hulle was ongetwyfeld die grootste slange wat ek ooit die geleentheid gehad het om af te meet. Baie jare gelede het mnr. Jean Daly, broer van dr. Daly van Johannesburg, 'n reus geskiet. Dit was van besondere belang omdat dit 'n volgroeide duikerram met horings en al ingesluk het! (Algemeen word gesê dat die luislang gehoringde wild insluk deur by die agterlyf te begin en die kop en horings te laat uitsteek voor by die bek totdat die nek deur die natuurlike verrottingsproses afbreek.) Mnr. Niemand en ek het een op die plaas Buffelskloof, naby Naboomspruit, geskiet wat sewentien-en-'n-half voet lank was Hy het kort tevore twee honde ingesluk wat aanmerklik groter en swaarder was as die gemiddelde Airedale-terriër. Mnr. Cornelis Lambrecht van Naboomspruit is deur 'n heuningvoël na een gelei wat hy in 'n poel water geskiet het. Hy was agtien-en-'n-half voet lank. Die rekordslang is geskiet deur mnr. McClure, 'n Ierse boer, wat nog naby Naboomspruit woon. Syne was tussen negentien en twintig voet lank. Dit was die grootste slange wat ek ooit gesien het - en ek het die grootste deel van my lewe onder die wilde diere van Afrika gewoon.

Die voorval met die heuningvoël wat ek wil verhaal as synde van spesiale belang en waarvan ek persoonlik ondervinding het, staan in verband met een van hierdie reuse van Waterberg. Op 'n môre het drie swartes van die plaas Rietfontein 1638 - nou in die hart van die platinastreek - vertrek ‘om heuningvoëls te soek’. Twee van hulle was volwasse; die derde, 'n seun van 'n onderkaptein, was 'n klong van sestien jaar. Laasgenoemde, bekend onder die Sesoetoe-bynaam ‘Mafura’, was besonder vet, soos dit die seun van 'n kaptein betaam. Die twee mans het byle gehad, die seun was ongewapen. Hulle het die helling van 'n berg deur taamlik ruie doringkreupelhout beklim. Die twee mans was omtrent 100 tree van mekaar; die seun was buite gesig, daar hy 'n aansienlike afstand van hulle was. Plotseling hoor hulle hom roep: ‘Hier is 'n heuningvoël, en die bynes is naby.’ Hulle skreeu terug dat hy hulle moet laat weet wanneer hy die nes kry. 'n Paar minute daarna gee die seun 'n vreeslike angskreet gevolg deur aanhoudende geroep om hulp. Die twee mans hardloop so vinnig as hulle kan na hom en vind hom in die kinkels van 'n luislang vasgewoel. Die slang het drie kinkels om hom gehad en het die regterarm teen die liggaam vasgedraai.

[p. 210]

Die linkerarm was vry, en daarmee het die seun die slang aan die keel beetgepak. Net toe die twee mans op die toneel verskyn, laat die slang die onderste kinkel los en gryp 'n waterloot met die punt van sy stert. Die seun kon toe al nie meer praat nie en het vinnig begin lam word; hy verloor sy houvas op die keel en die volgende oomblik stort die slang 'n hoeveelheid slymagtige speeksel oor die hoof en skouers van sy slagoffer uit. Die oudste van die twee mans, 'n Christen en ‘geleerd’ en dus glo baie slim, het met hierdie onverwagse voorval getoon van watter stoffasie hy gemaak is. Hy het die jongere, wat die slang met sy byl wou aanval, beslis belet en hom vertel dat hy gehoor het dat die oumense en toordokters sê dat daar slegs een manier is om iemand onder dergelike omstandighede te red: 'n skerp pen moet gesny word van die hout van 'n spesiale boom en dan moet dié pen deur die stert van die slang in die grond geslaan word. Die ongelukkige seun was blykbaar sterwend onderwyl hierdie twee esels ernstig deur die towerformule gaan. Toe eers is die arme seun bevry en die slang stukkend gekap. Dieselfde aand is hy na my vir mediese behandeling gebring. Dit was duidelik dat hy 'n vreeslike druk ondergaan het. Daar was geen gebreekte ribbes nie, maar aansienlike inwendige bloeding. Ná 'n paar dae het hy beter geword. Hy sê dat die heuningvoël by 'n kol gras begin duik het - die gewone manier om 'n bynes aan te wys. Toe hy vinnig daarheen loop, val hy oor die slang, en meteens is hy gegryp.