Versamelde werke

[p. 182]

4 Verdubbeling van Persoonlikheid

‘Ek’, ‘myself’, ‘my persoonlikheid’ skyn iets baie standvastigs en onveranderliks te wees sover dit my bewussyn betref.

In watter hoekie van my liggaamstelsel dit 'n verblyfplaas het, is my volkome onbekend, maar ek handel altyd, ek praat en dink altyd asof dit iets werkliks is - asof dit die middelpunt is van die samestelling wat my 'n afsonderlike wese in die wêreld maak - die enigste iets wat werklik van duursame betekenis is. Ek glo dat dit iets met my kop te doen het, maar dié geloof het ek afgelei alleen van die feit dat organiese veranderings in die hoof deur siekte of verwonding teweeggebring, dikwels 'n eweredige storing van die persoonlike identiteit tot gevolg het - soms die volstandige vernietiging daarvan.

Natuurvolke, die swartmense byvoorbeeld (en ons ou voorvaders voorheen ook), glo vas dat die hart die setel is van die ‘ego’, alleen omdat die hart een van die liggaamsorgane is wat voelbaar geroer word deur ongewone aktiwiteit van die ‘ego’. My hart klop hard met haat en liefde, word swak met angs - daarom is die ‘ego’ aan die hart verbonde. As 'n feit word al die organe min of meer gestoor, maar ons voel dit nie.

Die vraag: ‘Waar is dit?’ is net so onbeantwoordbaar as die vraag: ‘Wat is dit?’ - en dit is vrae wat die mens van die begin van sy geskiedenis lastig geval het.

'n Ander feit wat by elke mens seker en vas staan, is dat daar maar een ‘ego’ aan elke liggaam kan verbonde wees. Net so moeilik is dit om die bewering van die wetenskap te begryp dat die persoonlike identiteit 'n onstandvastige vloeibaarheid is as dat dit moontlik is vir meer as een identiteit om in een en dieselfde liggaam sy verblyfplaas te hê - net so min verstaanbaar as dat 'n mens met reg meer as een naam kan hê of op meer as een plek gelyktydig teenwoordig kan wees.

In die laaste tyd is honderde gevalle van sulke abnormale persoonlikheidsverdubbelings openbaar gemaak, sowel in nuusblaaie as in deskundige geskrifte. Dié wonderlike verskynsel doen hom op verskillende wyse voor. Meestal word dit bekend as 'n geheueverlies. 'n Man verlaat byvoorbeeld skielik sy huis, sy woonstad, sy familie, om in 'n vreemde plek 'n besigheid te aanvaar. Hy gee homself 'n ander naam en weet hoegenaamd niks van sy vroeëre lewe nie. Ná jare miskien - as hy nie voor dié tyd ontdek word nie - is daar weer 'n skielike omwenteling. Hy is weer die persoon wat hy voorheen was, en weet van sy tussenlewe niks meer nie. Sy herinnering loop net tot die minuut waarin die oorspronklike persoonsverandering plaasgevind het.

Waar so 'n verandering net eenmaal in 'n gewone lewensloop plaasvind, is dit minder onuitlegbaar as die gevalle waar die persoonsverandering gereeld

[p. 183]

plaasvind. Sulke gevalle mag met reg beskrywe word as één menslike liggaam met twee afsonderlike siele wat met mekaar gereeld in besit afwissel.

Een van die eerste beskrewe gevalle van hierdie aard was dié van ‘Amalie’, 'n pasiënt in die Salpêtrière in Parys, die dokters van welke inrigting haar noukeurig bestudeer en beskrywe het. Amalie was 'n Franse boerevrou van goeie stand en omtrent vyftig jaar oud toe sy vir behandeling na die Salpêtrière is. In haar gewone persoonlikheid was sy 'n sedige en uiters godsdienstige vrou, waarheidsliewend en hardwerkend. Skielik en sonder enige voorafgaande teken vind 'n verandering in haar plaas. Daar is 'n paar minute van volstandige bewusteloosheid waaruit sy tot bewussyn raak as 'n geheel ander persoon. Die verandering is fundamenteel. Haar geheue, haar karakter, haar lewenswyse, haar handskrif - alles is dié van 'n ander persoon; sy noem haarself by 'n ander naam; sy weet alles van ‘Amalie’ af, maar praat altyd van haar op 'n bitter en vyandige manier. As sy iets verkeerds doen, gee sy die skuld aan Amalie, vir wie sy 'n huigelaar noem. Haar karakter is dié van 'n skelm, leuenagtige wyf, geneig tot allerhande misdadigheid. Met godsdiens dryf sy gedurig die spot. Haar handskrif verander ook so geheel dat die beroemdste handskrifdeskundiges in Frankryk die twee handskrifte vir dié van twee afsonderlike persone aansien.

Weer kom daar 'n oomblik van bewusteloosheid, en weer is sy ‘Amalie,’ sonder die minste kennis van die tweede persoonlikheid. Die tydperk wat sy in haar tweede persoonlikheid deurgebring het, was vir haar 'n tyd van slaap.

Die leser sal opmerk dat Amalie no. 2 alles van no. 1 wis (as van 'n afsonderlike persoon), terwyl no. 1 niks van no. 2 wis nie.

Later het by Amalie 'n derde persoonlikheid te voorskyn gekom; en dit is toe dadelik opgemerk dat no. 3 van die bestaan van beide no. 1 en no. 2 wis; no. 2 wis alleen van die bestaan van no. 1, maar niks van no. 3 nie, terwyl no. 1 van geeneen van die ander twee iets wis nie.

Wat kennis van mekaar betref, is al hierdie gevalle van persoonlikheidsverdubbeling nie van dieselfde aard nie. In die sogenaamde gevalle van geheueverlies dra die tweede persoonlikheid nooit enige kennis van die eerste nie. Daar is ook baie beskrewe gevalle van gereelde periodieke afwisseling van persoonlikheid waar geeneen van die twee afwisselende persone kennis het van die bestaan van die ander nie. Dit is asof twee volmaak aan mekaar vreemde siele beurtelings besit neem van die liggaam.

Een feit is egter in alle gevalle van dergelike verdubbeling opgemerk - en dit is dat die karakters van die twee persone in elke opsig in teenstelling met mekaar is. Waar die een sedig is, is die ander ligsinnig en opgeruimd; waar die een godsdienstig is, is die ander ongelowig; waar die een van poësie en musiek hou, dryf die ander die spot daarmee ens. Dit skyn of daar 'n polarisasie in dié opsig plaasvind.

[p. 184]

Een beskrewe Suid-Afrikaanse geval is van groot wetenskaplike belang, in die eerste plek omdat dit nie met enige teken van sielskrankheid gepaard gegaan het nie, en in die tweede plek, omdat hierin al die bekende verskynsels duidelik bespeurbaar was.

Mnr. A., toe sy geval eers bekend geraak het, was 'n jong Afrikaner van ongeveer agt-en-twintig jaar oud. Hy was destyds onderwyser op 'n groot buiteskool in Transvaal, wat egter ver van die naaste dorp was. Later het hy sy verblyf in 'n stad opgeneem, en met 'n geleidelike verbetering in sy toestand, was hy in staat om 'n aansienlike rol in die openbare lewe van sy volk te speel. Hy het 'n loopbaan gevolg wat vandag nog belowe van geen geringe nut vir Suid-Afrika te wees nie. Toe hy nog onderwyser was, was sy eienaardige sielstoestand so hinderlik dat hy verskeie maal sy toevlug tot deskundiges geneem het met die hoop op genesing. Op dié wyse het sy toestand bekend geraak.

Liggaamlik was hy gesond, sterk en fris gebou, 'n vermaarde voetbalspeler en fietsryer, en in sy ‘normale’ persoonlikheid was dit dadelik op te merk dat hy buitengewone begaafdhede besit.

Die eerste ongewoondheid in sy lewe was dat hy in sy kindsdae vir jare deur slaaplopery gepla is. Byna elke nag gaan hy aan loop, sodat sy ouers allerhande maatreëls moes neem om hom uit gevaar te hou. Dit was waarskynlik die eerste verskyning van die wonderlike tweede persoonlikheid wat later so 'n magtige invloed in sy lewe geword het.

Die ontwikkeling van die tweede siel het baie stadig voortgegaan. Die eerste wat hy herinner, is dat hy nou en dan skielik bewusteloos word of ‘aan die slaap raak’, dikwels te midde van 'n gesprek. As hy weer ‘wakker word’, vind hy homself op 'n ander plek, sonder dat hy weet hoe hy daar gekom het. Wanneer dit in die teenwoordigheid van ander mense plaasvind en hy later vrae stel, was dit meestal uit die antwoorde duidelik dat niemand iets van sy ‘insluimering’ opgemerk het nie. Wanneer die bewusteloosheid hom byvoorbeeld oorval onderwyl hy aan 'n gesprek deelneem, dan word hom later vertel dat hy aangehou praat het en miskien deelgeneem het aan ander redelike handelinge waarvan hy niks weet as hy wakker word. Hy het sy toestand natuurlik toegeskrywe aan 'n eienaardige soort somnambulisme. Hy dag destyds dat dit die voortduur van sy jeugdige slaaplopery was.

Maar mettertyd is hy gedwing om tot 'n ander gevolgtrekking te kom. Die nuwe inkomeling wat op dié wyse besit van sy liggaam geneem het, het spoedig ontwikkel, en met die toenemende ontwikkeling het die toestand aan toeskouers duidelik geword. Wanneer die verandering gedurende 'n gesprek plaasvind, kon die ander deelnemers sien dat die man 'n kort rukkie ‘wegraak’. Dit lyk asof hy vir een of twee sekondes aan die slaap raak; en as hy aan die praat was op die moment, breek die praat heeltemal af. Wanneer hy weer ‘bykom’, praat hy waarskynlik oor 'n geheel ander onderwerp.

[p. 185]

Skielik het 'n ander ontwikkeling ingetree. Dit was die totale karakterverandering wat op die oomblik van bewusteloosheid volg. Gewoonlik was mnr. A. 'n sedige, ernstige, godsdienstige jongman, maar ná sulke toevalle was hy 'n ander mens - soos sy kennisse dit beskryf het. Hy word skielik opgeruimd; ligsinnig; geneig om die spot te drywe met godsdiens; en met geen die minste gesag of respek vir ouderdom nie. Luidrugtig druk hy gevoelens en opinies uit wat vir hom in sy gewone lewe haatlik is - so haatlik dat dit in die begin moeilik was vir toehoorders om hom later te oortuig dat hy ooit sulke dinge gesê het. En van praat het die nuwe siel spoedig tot dade oorgegaan.

Gedurende die oorheersing van no. 2 het hy hom skuldig gemaak aan die ligsinnigste en dwaasste handelswyse - so het hy byvoorbeeld by geleentheid van 'n Dingaansfees in die aanddonker rondgegaan en al die tentlyne afgesny. Op 'n ander keer, onderwyl hy as gas in 'n vreemde huis slaap, het hy in die nag 'n mieliestronkvuur onder die venster van sy gasheer gemaak en 'n handvol Mauserpatrone daarin geplaas!

Maar dit sou bladsye neem om al die dwaashede te beskryf wat by hom tuisgebring is en waar hy niks van wis nie. Gelukkig het sy toestand algemeen bekend geword en is al die kaskenades aan slaaplopery toegeskrywe.

Maar hy self het spoedig tot die oortuiging gekom dat daar iets baie ernstiger verkeerd was as blote slaaplopery. Dit het hom onbetwisbaar duidelik geword dat hy twee afsonderlike lewens lei - met ander woorde, dat twee afsonderlike siele beurtelings beheer oor sy liggaam het. Dat hy diep gely het onder die toestand, spreek vanself.

Die bewys dat hy twee afsonderlike lewens lei, het hy in sulke omstandighede gevind: dat hy keer op keer op vreemde plekke wakker word - byvoorbeeld bo-op 'n koppie met 'n oop boek in sy hand. Hoe hy daar gekom het, weet hy nie, en van die boek weet hy ook niks. Ná 'n normale toestand wat miskien 'n paar dae duur, ‘raak’ hy weer ‘weg’, en ná 'n bewusteloosheid van enige dae vind hy homself weer op die koppie, nog met dieselfde boek besig, maar nou 'n ent verder. En dan ontdek hy ook uit gesprekke met vriende dat hy die boek geleen het in sy sogenaamde toestand van bewusteloosheid en die inhoud van tyd tot tyd met die eienaar bespreek het! Hy begin ook briewe en geskrifte te ontdek, klaarblyklik gedurende toestand no. 2 geskrywe, waarvan hy in sy normale toestand niks wis nie. Deur sommige van die briewe het hy selfs in groot moeilikhede geraak. Die handskrif was natuurlik geheel anders as sy normale.

'n Tydperk het nou aangebreek waarin die twee persoonlikhede so te sê ewe sterk was: dat hulle beurtelings ewe lank besit van die liggaam gehad het, en daar was die groot gevaar in die vooruitsig dat die haatlike no. 2 die wassende een was en eindelik no. 1 sou uitja en alleen besit en beheer van die liggaam hê! Sy daaglikse lewensloop word nou bestrooi met ondraaglike moeilikhede. So

[p. 186]

raak hy byvoorbeeld as no. 1 verlief op 'n meisie, om haar as no. 2 te bespot en uit te lag en deur naamlose briewe haar in minagting by al haar familie en bekendes te probeer bring!

Dit was gedurende dié tydperk dat mnr. A. vir 'n tyd daagliks bestudeer is. Ongelukkig was daar te min tyd beskikbaar om sy wonderbaarlike geval in alle besonderhede sielkundig te ondersoek. Van een ding was dit egter moontlik om seker te word, en dit was dat die toestand 'n werklike was -met ander woorde, dat daar geen sprake kon wees van aanstellery nie. 'n Ander merkwaardige feit, toe ontdek, was dat die verandering na no. 2 elke nag met intree van slaap plaasvind. Al die tyd dat A. in gewone slaap deurbring, was siel no. 2 in besit van sy liggaam. Die ondersoeker is vooraf vertel dat meneer die hele nag deur in sy slaap praat, en dit is die eerste nag besluit om sonder sy kennis by hom op te sit en aantekeninge van sy slaappraatjies te maak. Dit blyk toe dat al sy praat te doen gehad het, in chronologiese orde, met die gebeurtenisse van die vorige dag. As hy die dag as no. 1 deurgebring het, dan praat hy in sy slaap van no. 1 as van 'n tweede persoon, en altyd op 'n spottende en skimpende wyse. Dit is derhalwe duidelik dat, sodra hy aan die slaap raak, sy siel no. 2 presies dieselfde is as dié van Amalie wat kennis van no. 1 betref. Waarom die kennis in sy geval in 'n wakker toestand afgesny is, is onverstaanbaar.

Gelukkig het daar self 'n verandering ten goede gekom toe mnr. A. sy skoolwerk laat vaar en in 'n stad gaan woon het. No. 2 het stadigaan swakker geword en minder sy verskyning gemaak tot hy eindelik vir goed verdwyn het.

Nog een ding moet bygevoeg word: dat no. 2 oorspronklik in alle waarskynlikheid onbekend was met die naam van mnr. A. Daar is bewys dat hy die naam aangeneem het toe hy dit van die vriende van mnr. A. verneem het, en dat hy lank geoefen het om dit as handtekening te skryf. Mnr. A. het bladsye papier in sy lessenaar gekry waarop in die handskrif van no. 2 sy eie naam op verskillende maniere geteken was totdat die skrywer met één tevrede was, in die skrywe waarvan hy hom vir 'n lang tyd geoefen het. Dit was heeltemal anders as mnr. A. se gewone handtekening.

Die ondersoek van die toestand is uit 'n sielkundige oogpunt van besondere belang omdat hierdie toestand van afwisselende verdubbeling waarskynlik baie soorte kranksinnigheid verklaar. Vervolgingswaansin is byvoorbeeld presies dieselfde verdubbeling, met die onderskeid dat die verdubbeling van persoonlikheid gelyktydig is in plaas van afwisselend.

Ons weet vandag dat die meeste gevalle van menslike mismaaktheid en wangeboorte uit die onvolmaakte groei van 'n tweeling kom. Min of meer op dieselfde manier is 'n tweelingsiel, wanneer die twee gelyk besit neem van die liggaamstelsel, die oorsaak van kranksinnigheid.

Elkeen wat met die pasiënte in 'n gestig in aanraking kom, merk dadelik hierdie verdubbeling van persoonlikheid op. Die sogenaamde vervolgings-

[p. 187]

waansin word so genoem omdat die gelyktydige teenwoordigheid van die twee siele so duidelik te voorskyn kom. Die pasiënt is volkome redelik - dit wil sê hy kan heeltemal normaal oor alles redeneer. Sy ‘kranksinnigheid’ bestaan daarin dat hy gedurig 'n stem of stemme hoor. Meestal dryf die stem met hom die spot, beledig hom en probeer hom op alle moontlike maniere krenk. Slegs 'n weinig ondersoek is nodig om tot die oortuiging te kom dat die stem wat die pasiënt hoor, niks anders is nie as die gedagtes van die tweede persoonlikheid, wat niks met sy normale persoonlikheid te doen het nie. Dat hy dié gedagtes - buite sy eie persoonlikheid - as stemme hoor, is nie moeilik om te verstaan nie. Dat hulle aan sy gewone bewussyn as gedagtes sal verskyn, is natuurlik onmoontlik, omdat so iets volkome buite sy ondervinding is. Deur middel van sy normale rede reageer die gedagtes onmiddellik op die oor. Dit moet gehoor word, eenvoudig omdat hy op geen ander manier tot die kennis van woorde en sinne kan geraak wat buite hom is en waarmee hy nie deur lees (of enige ander sintuig) kennis maak nie.

Behalwe sulke gevalle waar no. 1 nog baas bly, is elke graad van die stryd tussen die tweeling-persoonlikhede gewoonlik in 'n gestig te vind. Die volgende stadium is waar die tweede siel in staat is om die liggaam te beweeg. In sulke gevalle voer die pasiënt 'n dubbele gesprek. Hy mag redelik met jou gesels, maar gedurig kom tussenin woorde en sinne (meestal skelwoorde) wat niks met sy gesprek te doen het nie.

In sulke gevalle merk die ondersoeker op dat die rede begin aangetas word. Die ongelukkige is ‘deurmekaar’. Dan is daar gevalle (soos 'n manie) waar die twee persoonlikhede gedurig 'n woedende stryd voer en altyd in gelyktydige besit van die liggaam bly. Wat daar nog oorbly van sy normale persoonlikheid, verskyn as vrees en angs. Dat die ongelukkige verbouereerd en beangstig word deur die onuitlegbaarhede wat binne hom plaasvind, is maklik te begryp; ook kan 'n mens verstaan hoedat die inwendige stryd op die uitwendige sintuie reageer, sodat hy dinge hoor, sien, smaak, voel, ens., as buite hom wat in werklikheid die inwendige gedagtes en herinneringe van die tweede persoonlikheid is.

En altyd is daar dieselfde vyandskap tussen die twee persoonlikhede soos in gevalle van afwisselende besit. No. 2 voer altyd stryd teen no. 1.

Die ou skrywers, wat alle kranksinnigheid toegeskrywe het aan besetting deur 'n bose gees, was dus nie so ver van die waarheid af nie.