Versamelde werke

8 Verstand van Ape en Laer Diersoorte

Vir my is dit altyd 'n bron van verbasing om te sien wat deur die meeste populêre ‘dierskrywers’ oor die sielkunde van diere vertel word en wat deur lesers as waarheid aangeneem word. Uiteindelik moet 'n mens tot die gevolgtrekking kom dat die populêrste skrywers nie 'n elementêre besef van die denkvermoë van diere het nie. Van die werklike verskil tussen die menslike en die dierlike verstand het hulle nie die minste begrip nie. Die toejuiging wat hul boeke geniet, is groter namate hulle die diere in hul boeke van 'n menslike denkvermoë voorsien. Die lesers weet minder as die skrywers en alles wat 'n beroep op die sentimentaliteit van die teetafel-oujongnooiens in Engeland en Amerika doen, skyn, wat die verstand en gedrag van diere betref, die hof van appèl te wees.

In die jongste uitgawe van 'n vername Engelse tydskrif, The Strand, is 'n reeks katstories wat vir die skrywer 'n aanduiding van die intelligensie van katte is. Hy gee onder andere te kenne dat die kat kunsies sonder onderrig en vanself doen, waar die aap o.a. soortgelyke toertjies alleen deur slae en met veel moeite geleer kan word. Hieruit moet die leser aflei dat die kat in sekere opsigte 'n meer menslike verstand besit as die aap! Hy vertel o.m. die volgende katstorie uit die mond van 'n hooggewaardeerde vroulike korrespondent: 'n Sekere kat het altyd sy kos op 'n bord op die vloer ontvang. Hierdie kat was uit 'n adellike ras in wie al die maniere en gedrag van die hoë adel aangebore was. In die huis langsaan was daar 'n kat uit die gewone burgerstand waarmee die ‘lord’ nooit iets te make wou hê nie. Daar was tussen die twee nooit die minste ge-

[p. 145]

meenskap of omgang nie. By een geleentheid sit die eienares van die ‘lord’ sy bord kos voor hom neer, maar hy het intussen iets geruik wat in die kombuis gebraai word. Dit wou hy liewer hê as die gewone kos. Hy sit die bord kos en aankyk sonder om sy mond daaraan te sit. Sy eienares wis dadelik wat in sy gemoed aangaan en sy sê aan die kat: ‘Jy sal niks anders kry tot jy alles wat nou voor jou is, opgeëet het nie.’ En wat doen die wonderlike kat? Hy bring dadelik 'n besoek aan die ‘straatkat’, wat hy vroeër altyd met die grootste minagting bejeën het en 'n paar minute daarna kom hy weer ingestap, gevolg deur die vreemde kat, wat nooit tevore in die huis was nie.

Hy lei die besoeker na die bord kos en in sy eienares se teenwoordigheid moedig hy hom aan om die ongewenste gereg te eet. En die besoeker doen dit.

Ek glo nie daar is 'n Afrikanerkind van tien jaar binne die Unie wat so 'n storie vir soetkoek sal opeet nie. Verbeel jou net hoe het die ‘lord’-kat geredeneer. ‘Ek ruik lekker kos in die kombuis; my eienares sal my niks daarvan gee tensy die kos in die bord opgeëet word nie; as ek dit self doen, sal ek nie meer plek vir die lekker kos hê nie; hoe sal ek dit regkry?

‘Daar is die ou vent hierlangs. Hy is altyd uitgehonger. Ek sal hom gaan haal om hierdie bord gewone kos namens my op te eet. Dan sal ek natuurlik van die lekker kos te ete kry.’

En dan moet 'n mens verder dink aan wat tussen die twee katte plaasgevind het. Daar moet natuurlik die een of ander soort uitnodiging gewees het. Die ‘lord’ moet aan die vent te kenne gegee het: ‘Jong, kom saam met my. Dis waar, jy was nog nooit in my huis nie, maar as jy nou saamkom, sal ek jou 'n lekker bord kos gee. Jy hoef nie bang te wees nie; ek sal by jou bly en die bord kos self aan jou aflewer.’

Daar was nog nooit 'n dier onder die uitspansel des hemels, benede die redelike gehalte van die mens, wat so kon redeneer nie. 'n Kat wat dit dan doen, kan maklik geleer word om te lees en te skrywe.

Alle huisdiere wat eeue lank op intieme voet met die mens omgegaan het, het 'n hoër en meer menslike verstand ontwikkel as hul wilde rasgenote van woud en veld. Maar die slimste hond in die wêreld kan nie so redeneer nie en die hond staan teenoor die kat in dieselfde verstandelike verhouding wat die mens teenoor die aap staan. Die mensaap kom na die mens in 'n redenering van hierdie aard, maar ek twyfel of selfs die slimste sjimpansee so 'n reeks oorsake en gevolge kan bemagtig. Van die bobbejaan sou ek nooit droom om so iets te verwag nie en om die verstand van 'n bobbejaan met dié van 'n kat te vergelyk, is om die denkvermoë van 'n universiteitsprofessor met dié van 'n Kalahari-Boesman op gelyke voet te wil stel.

Die Strand-artikel het my op die gedagte gebring om ook 'n paar aapstories te vertel en die redenering wat gewone aap- en bobbejaangedrag vertoon met die uiterste verstandsvermoë van die kat te vergelyk.

[p. 146]

Neem party van die eenvoudigste dinge - wat bobbejane in gevangenskap doen - dinge waarmee die meeste Afrikaners seker kennis gemaak het.

Daar is byvoorbeeld die geval waar 'n bobbejaan snags sy sak na sy slaapplek opdra om hom daarmee toe te maak. Elke bobbejaan doen dit vanself gereeld waar die omstandighede dit toelaat. Sou 'n kat ooit iets dergeliks kan doen, byvoorbeeld om 'n kussing van 'n stoel te trek om daarop te slaap, of enigiets van die aard? Deur net die vraag te stel, is dit voldoende om die onmoontlikheid van sulke gedrag voor die gees te roep.

Ek gaan nog 'n treetjie verder. In die tyd van dr. Gunning was die bobbejane in die Staatsdieretuin aan pale vas en daar was 'n stroompie water net binne hulle bereik, maar nie van almal nie. Party kon die water met hulle hande aanraak, maar nie met hul bekke nie. Elkeen het sy eie melkblikkie gehad en almal wat te kort geketting was, het vanself, as 'n saak van daaglikse gedrag, geleer om met hul blikkies water uit die voor te skep en so hul dors te les. Party ou nukkeriges het gewoonlik swart toeskouers bestook met enige voorwerp wat hulle in die hande kon kry, maar hul blikkies is nooit vir dié doel gebruik nie.

Maar 'n paar van hulle het 'n diep deurdagte plan uitgevoer. Hulle het die blikkies vol water by die hand bewaar en sodra 'n swartman naby kom, gooi hulle hom met die water nat. So iets is nooit teenoor 'n blanke gewaag nie. Verbeel jou nou 'n kat wat in die verste verte in staat is om so 'n eenvoudige ding uit te dink en uit te voer! Hy sou dadelik wêreldberoemd word.

Die sjimpansee, Joe, het ook 'n onversadelike wrok teenoor swartes getoon. Toe hy nog buite was, kon hy baie net met 'n klip gooi en hy het soms 'n klippie ure lank bewaar en eindelik 'n swartman daarmee gegooi. Naderhand was daar geen klippe in die omtrek van sy boom meer te kry nie en toe het hy stof en sandhopies bymekaargekrap en dit as ammunisie gebesig. Maar die swartes het hom leer ken en mettertyd gesorg om slegs van 'n veilige afstand af na hom te staan en kyk.

Met sand kon hy hulle nie langer onder skoot kry nie en toe het hy 'n ander plan uitgedink. Met die grootste geduld het hy met sy vingernael die gruis uit die harde grond gegrawe. Sodra hy 'n hopie bymekaar het, word die gemengde sand en gruis in altwee hande opgeneem en dan blaas hy stadig deur 'n opening tussen die duime. Op hierdie wyse blaas hy al die fyn stof uit, terwyl die growwe stof en klippies agterbly. Dié word dan in 'n afsonderlike hopie sorgvuldig bewaar. As die tyd daar is, soek hy noukeurig al die groter klippies van die hopie gruis uit, om dít weer afsonderlik bymekaar te maak. As dit hom dan deur 'n slimme skyn van afgetrokkenheid geluk om 'n naturel onder skoot te lok, was sy vreugde en gejuig buitensporig as hy die man met 'n hand vol growwe klippies in die gesig kon raak. Van agter sy sifdraadversperring gooi hy nog met water wat in sy drinkblikkie oorbly, soms swartes nat en soms benut hy as ammunisie 'n voorwerp wat onnoembaar, maar doeltreffend genoeg is. Dit is

[p. 147]

merkwaardig dat hy die genoemde voorwerp nooit gebruik as hy vooraf weet dat dit nie deur die taamlike fyn sifdraad kan gaan nie.

Vir hierdie doel moet die voorwerp vloeibaar of byna vloeibaar wees. Wat fatsoenlikheid en reinheid betref, laat sy gedrag veel te wense oor. As die nodige water te kort skiet in sy blikkie, vergaar hy op 'n ander wyse die nodige vloeistof om die een of ander nuuskierige swarte daarmee te begroet.

Dink nou aan 'n kat in verband met gedrag van hierdie aard en vergelyk dan die bewering van die Strand-skrywer dat katte vanself kunsies aanleer wat ape alleen deur slae geleer kan word. As jy duisend maal voor 'n kat of selfs 'n hond 'n blikkie aan 'n toutjie na andersins onbereikbare water laat afsak om op hierdie wyse drinkwater te kry, is daar ooit kat of hond gebore wat selfs sou probeer om dit na te doen?

Enige dier sou van dors langs die water beswyk en hy sal die eenvoudigste toestel wat binne sy bereik geplaas word, nooit vir dié doel aanwend nie. 'n Wilde bobbejaan sal die toutjie en blik dadelik gebruik sonder dat hy die gebruik daarvan ooit tevore gesien het.

Daar is geen verskil in aard tussen die verstand van die bobbejaan en die sjimpansee onderskeidelik nie; dit bestaan alleen in graad. In Europa het ek 'n tyd lank 'n jong sjimpansee onder my sorg gehad en ek kan maklik 'n boek van voorvalle saamstel wat die buitensporige kat-bewonderaar sal moet erken as bewyse van 'n verstandsvermoë ver buite die horison van die kat of enige ander diersoort benede die primate.

Een van die sjimpansee se slimstreke wat die leser 'n begrip sal gee van hoe ver haar rede gestrek het, skiet my hier te binne. Toe sy nog baie klein was, is sy in die huis vrygelaat solank ek self teenwoordig was. Sy kon ure lank stil op die vensterbank sit en oneindig veel genot uit die aanskouing van die verbygaande verkeer put. Ek het tegelyk die eerdergenoemde Suid-Amerikaanse apie gehad, een van die kleinste soorte in die wêreld. Spoedig het 'n groot geneentheid tussen die marmoset en die sjimpansee ontstaan en solank ek by was, het hulle ure aaneen gespeel en baljaar, nieteenstaande die sjimpansee haar klein maat byna binne een hand kon toevou. Maar die liefkosing en grappe van die sjimpansee was dikwels veels te grof vir die klein apie, sodat ek nooit kon waag om hulle gedurende my afwesigheid bymekaar te laat nie. Die marmoset is in die reël in 'n gewone kanariekou opgesluit waarvan die deur met 'n ingewikkelde toestel gesluit moes word.

'n Staalpennetjie aan 'n ketting moes eers uitgetrek word voordat die skuif beweeg kon word. Dan moes 'n mens die skuif self opdraai voordat dit na agter geroer kon word. Ek glo nie dat die sjimpansee die opening van hierdie ingewikkelde toestel vyf maal aanskou het voordat sy dit net so knaphandig as ek self kon oopmaak om die marmoset sodoende in vryheid te stel nie.

As beskerming vir die klein apie het ek sy kou van die plafon aan 'n ketting

[p. 148]

bokant 'n tafel gehang, maar buite bereik van die sjimpansee. Veiligheidshalwe het ek hulle egter deur 'n venster beloer, want ek was nie heeltemal seker dat die marmoset veilig was nie. En dit is wat ek aanskou het:

Die sjimpansee het 'n gewone hoë babastoel op wiele gehad, waarop sy aan tafel gesit het. Sy het eers op die tafel geklim en met uitgestrekte arms tevergeefs probeer om die kou te bereik. Toe het sy afgeklim, die babastoel tot by die tafel aangestoot en vreeslik gesukkel om die stoel bo-op die tafel te sleep, maar elke keer het die armleuning onder die tafelblad gehaak. Sy het die ding 'n tydjie bestudeer, toe afgeklim en die stoel met die rugkant na die tafel omgedraai.

Toe was dit taamlik maklik om die stoel op te sleep. Sy het gou ingesien dat dit haar nie help solank die stoel plat lê nie. Ná oneindige gesukkel het sy daarin geslaag om die babastoel op sy wiele te kry. En nog kon sy dit nie bereik nie.

Sy het net een maal probeer om een van die gewone swaar stoele bo-op die tafel te kry, om toe die saak oënskynlik as hopeloos op te gee. Daar het skaars ses duim geskeel, maar dit het haar 'n lang tyd baasgeraak en ek wou net vertrek toe ek die laaste bewys van haar sonderlinge vernuf moes aanskou. In my slaapkamer op die solder was 'n kissie, sowat twee voet hoog, waarin ek vir die apies beskuitjies gehou het. Ek het die sjimpansee die moeilike kunsie geleer om hierdie kissie met 'n sleutel wat sy eers uit 'n laai moes haal, oop te sluit. Nadat sy die poging met die groot stoel laat vaar het, verdwyn sy uit die kamer en 'n paar minute daarna hoor ek 'n gekletter op die trap en die sjimpansee verskyn met die beskuitkassie, wat sy beurtelings stoot en sleep. Sy het dit klaarblyklik die trap afgerol. En toe verrig sy die volgende reeks handelinge: Eers stoot sy die kissie op 'n gewone stoel langs die tafel. Toe klim sy self op die tafel en trek die kissie aan een hingsel tot by haar op. Toe word die kissie met veel moeite op die bodem van die babastoel gestoot en 'n minuut later is die marmoset op haar skouer!

Ontleed die redenering wat hierdie handeling vereis het, stap vir stap en dink dan aan die slimste kat of hond wat die wêreld ooit gesien het. Vra uself nou af of die denkvermoë van hierdie diererasse selfs van dieselfde soort is.

Maar dit is nie alleen omgang met mense wat ape in staat stel om denkvermoë van hierdie aard te ontwikkel nie.

Ons wilde trop bobbejane het in 'n menigte opsigte dieselfde aard van verstand getoon - seer seker in 'n mindere graad, maar wat die aard betref, was daar geen verskil nie.