Versamelde werke

5 Gedrag en Karakter van Bobbejaantjies

Wat algemene gedrag betref, is daar 'n groter onderskeid tussen klein bobbejaantjies en volgroeides as miskien in enige ander diersoort te bespeur. Alle klein diertjies is natuurlik meer geneig om te speel as die oueres van dieselfde ras. Maar by die bobbejaan strek die onderskeid veel dieper en skyn somtyds die fondamente van karakter en gedrag te raak. Driekwart van hul lewe bestaan uit speel en toestande wat onder die oueres van ons trop die diepste neerslagtigheid en weemoed kon veroorsaak, het die kleintjies nooit heeltemal van hul spelery weerhou nie. Dit ly geen twyfel dat treurtoestande hulle ook geraak het nie, maar ons kon dit alleen uit 'n mindere luidrugtigheid merk.

Sodra die bobbejaan volgroeid is, skyn hy gemelik en nukkerig te word. Al die vrolikheid en grapperigheid van sy kindsdae verlaat hom. Die druk van die lewe skyn hom meer en meer te oorskadu; kossoek en selfbeskerming teen die tallose gevare wat hom van alle kante bedreig, skyn al sy sorg in beslag te neem en die enigste aangeleentheid wat ooit die sonkant van sy gemoed te voorskyn bring, is sy omgang met die kleintjies van die trop. Soos ek tevore aangedui het, toon hy hier 'n verbasende mate van onselfsugtigheid en liefde, selfs teenoor die kleintjies van ander diere.

Toe ons die individue van ons trop eers leer ken het, het ons opgemerk dat 'n

[p. 128]

verbasende onderskeid in karakter tussen enkelinge bestaan. In hierdie opsig is daar geen dier waaraan die bobbejaan die toeskouer soveel herinner as aan die mens nie.

Sommige is ingetoë, stil, dikwels nukkerig en geneig om hulle van die trop af te sonder. Die uiterste graad van hierdie karaktertipe is die individu wat ewig in 'n slegte humeur verkeer en hom deur niksbeduidende omstandighede in 'n toestand van uiterste woede laat geraak. Hy is geniepsig en knou die kleintjies in sy nabyheid gedurig af, en dit weens gedrag wat by die ander ouers belangstelling skyn te wek. Dikwels word so 'n individu ten diepste gesteur deur die geraas wat die kleintjies gedurende hul baljaardery verwek. Hy storm met 'n geswets op hulle af, asof die hemel geval het, en wee die ongelukkige kleintjie wat hy dan in die hande kry.

Ons het dikwels gesien dat 'n paar leiers van die trop 'n kleintjie met geweld uit die hande van so 'n nukkerige ou mannetjie ontset, wat altyd geneig is om te swaar en dikwels vir niks nie te straf.

Die ander uiteinde van die karakterstreep onder die diere is die goedgesinde onselfsugtige wat alles van die kleinspan verdra en selfs geneig is om aan hul baldadigheid deel te neem. Dit is merkwaardig hoe gou selfs die kleinstes die goedgesindes herken en hul verdraagsaamheid op die proef stel.

Sodra die trop saans in die kloof op die rotswalle van die bergstroom vergaar, sal die kleintjies van alle kante hul moeders verlaat om so 'n oue toe te takel. Van agter en voor klim hulle op en probeer deur sy ruie haarbos sy gelittekende vel met hul melktandjies te byt. Daar skyn geen einde aan sy verdraagsaamheid te wees nie. Hy gee dikwels voor dat hy baasgeraak word, val agteroor op sy rug en trag tevergeefs om van sy aanvallers los te raak. Hy is in hierdie opsig 'n uitmuntende toneelspeler. Hy toon alle tekens van uiterste vrees en hulpeloosheid en tog sal hy nooit een van die klomp kleintjies anders as met die uiterste sagtheid behandel nie. Af en toe sal een van die groter kleintjies, as hy die versoeking nie langer kan weerstaan nie, ook aan die aanval deelneem. In sulke gevalle het die mensagtige grapperigheid van die bobbejaan dikwels op merkwaardige wyse te voorskyn gekom. Ons het verskeie male gesien dat hy, wanneer 'n geniepsige halfvolgroeide hom te seer byt of te lastig val, die kleintjie met een hand aan die nekvel optel, stadig na die wal van die rotskuil stap en hom kop en pote indompel.

Die kleintjies van ons trop was besonder geheg aan drie afsonderlike speletjies. Daar was in die kloof reg onder die slaapplek 'n groot vaarlandsvyeboom wat skuins oor 'n poel gegroei het. Die boom het uit 'n enkele stam, ongeveer dertig voet lank, bestaan en was so slap dat dit 'n uitmuntende skoppelmaai vir die kleintjies gevorm het, en vir dié doel het hulle dit gebruik. Die boom moes geslagte lank reeds as skoppelmaai diens gedoen het, want die bas was so glad soos 'n spieël gepoleer, en slegs aan die uiteinde is 'n paar groen takkies toege-

[p. 129]

laat om te groei. Daar was geen einde aan die vermaaklikhede wat die boom aan hulle verskaf het nie. Hulle het allerhande verbasende gimnastiektoere geleer. Die gewoonste speletjie was ‘volg die leier’, waarvoor mensekinders so 'n voorliefde het. 'n Ry kleintjies beklim van agterlangs die stam en sit die boom in beweging deur ritmies op en neer te swaai; dan los die voorstes een na die ander en word in alle rigtings deur die lug geslinger om op die kruin van die varingbome of op die rotsspitse wat die kuil omring, te lande te kom. Nooit het ons een in die water sien val nie, nieteenstaande aansienlike gevaar hiervoor bestaan het. Dit was buitendien 'n gewone ‘grap’ dat die tweede in die linie die voorste aan die stert gryp net wanneer hy los om sy lugsprong te begin. Dit was natuurlik 'n poging om sy maat in die water neer te ruk. Maar daarvoor was hulle altyd te rats.

Die pragtige rotskuil net onder die slaapplek het gedurig vermaak aan die kleintjies verskaf. Hier het die trop hulle aanddrank geniet voor hulle na die slaapplek vertrek het, en dit was die gewoonte, vernaamlik van die kleinspan, om hul gesiggies teen die watervlak te hou, om (soos Narcissus van ouds) langdurig hul eie skoonheid in die natuurlike spieël te bewonder. Baie het geleer om die neus net onder die oppervlakte te druk en borrels te blaas, wat hulle dan in hul hande probeer opvang. Hier het hulle mekaar ook 'n gewone poets gebak. Een van buite sal suutjies 'n maat bekruip sodra laasgenoemde volkome in sy eie beeld verdiep is en skielik en hard op sy rug spring. Die gevolg was altyd 'n indompeling van eersgenoemde. Somtyds - so gou en rats is die klein bobbejaantjie - het dit die aangevalle een geluk om die poetsbakker, nieteenstaande die verrassing en skrik, beet te pak en saam met hom die water in te sleep.

'n Ander speletjie is op 'n groot boomvaring in die kloof uitgevoer. Die stam was so glad dat dit selfs vir die bobbejaantjie uiters moeilik was om die kruin te bereik. Bo was die boom so ‘plat gesit’ dat daar slegs 'n oppervlakte van 'n paar duim in deursnee was wat 'n houvas verskaf het. Die speletjie het daarin bestaan om van die sitplekkie besit te neem en al die ander te verhinder om op te kom. Ons het ons dikwels verwonder hoe hierdie speletjie sonder groot beserings kon afloop, want hulle het op die boomvaring dikwels roekeloos te kere gegaan en daar was 'n moontlike val van minstens twintig voet.

Hierdie roekelose grapmakery van die kleintjies herinner my aan 'n voorval wat kmdt. Wessels en ek elke dag, weke agtereen, by 'n ander trop met onverslapte belangstelling aanskou het.

Dit was in die Middelveld tussen die Palala- en die Magalakwenrivier. Die Noorde was destyds heeltemal onbewoon en die plaasname wat ons geken het, was alleen die aanduidings van die ou jagters wat hier olifante geskiet het. Sandmansfontein was een van die ou staanplekke waar kmdt. Wessels en ek een winter uitgekamp het. Dit was 'n ronde kom met steil rande en slegs deur een poort toeganklik.

[p. 130]

Aan die oostelike kant van die kom was daar 'n krans van goed duisend voet hoog en 'n myl lank. Hierdie krans het so ver oorgehang dat wanneer die son loodreg bo was, daar 'n skaduwee van minstens twintig tree was.

Daar was geen bergdier - die bobbejaan ingeslote - wat so 'n rotsstapeling kon uitklim nie, en tog het die bobbejane op verbasende wyse van die krans gebruik gemaak.

Ons het 'n paar honderd tree van die voet van die krans gekampeer, sodat ons die hele uitgestrektheid van die krans kon sien. Daar was hier in die kom 'n trop van ongeveer tweehonderd bobbejane. Hulle het seker geslagte lank nooit met die mens op vyandelike voet in aanraking gekom nie, want die enigste tekens van mense wat ons teëgekom het, het uit die dae van die ou olifantjagters gedagteken. Daar was byvoorbeeld 'n reeks vanggate wat nog so diensvaardig was dat een van ons volk die eerste dag met perd en al gevang is.

Daar was by ons eerste besoek aan Sandmansfontein 'n menigte tiers wat gedurig op loer was om 'n bobbejaan in die hande te kry en die kleinheid van die trop moes ongetwyfeld aan die bedrywigheid van hierdie roofdier toegeskryf word. Die bobbejane het egter 'n vesting ontdek, wat hulle in alle geval snags teen alle aanvalle van die kant van hul erflike vyande beveilig het.

Die krans het aan die regterkant in 'n alleenstaande kop met 'n grot doodgeloop. Hierdie grot was die slaapplek van die trop wat - daarvoor het hulle gesorg - hulle elke aand voor skemer bereik het. Die enigste toegang tot die grot was langs die gelykte van die krans en 'n mens sou by die eerste aanskouing tot die onmiddellike gevolgtrekking kom dat geen dier sonder vlerke ooit die grot sou kon bereik nie. Maar die bobbejane het onder drang van doodsgevaar 'n weg gevind. Ongeveer in die middel van die krans en minstens vyfhonderd voet van die grond, was daar 'n lysie wat oor die hele wydte van die krans gestrek het. Die lysie was waarskynlik nêrens meer as 'n paar duim breed nie - so altans het dit ons deur die verkyker voorgekom. Langs die ontsettende weg het die bobbejane soggens en saans van en terug na die grot gereis en elke keer het ons van onder die verskriklike skouspel met ingehoue asem dopgehou.

Die gemoed van die mens werk op eienaardige wyse. Kmdt. Wessels en ek het 'n menigte bobbejane geskiet. Daar was alle rede om die vernieler te haat en te verfoei en onder gewone omstandighede sou ons seker nooit die dood van 'n bobbejaan betreur het nie. Nietemin het ons geys om die daaglikse reis van die bobbejane langs die ontsettende krans te aanskou. Ek is daarvan seker dat dit ons geweldig sou geskok het om een na onder te sien stort. Gedurende ons verblyf het dit egter nooit gebeur nie.

Daar was slegs een wyse waarop hulle die duiselende weg kon volg. Meer as 'n myl moes hulle voortgaan, met slegs hul vingers op die lys en hul voete teen die gelyk oppervlak van die krans. Daar was net die nou lysie en onder 'n val van meer as vyfhonderd voet.

[p. 131]

Die stoet het altyd op een manier die toer afgelê. Op die voorpunt was die groot mannetjies; dan volg die wyfies sonder kleintjies, daarna wyfies met babas op die rug en laaste kom die klomp kleintjies wat reeds van die moeders geskei is.

Dit was vir ons altyd 'n grillerige skouspel. Die geval van die moeders met taamlike groot kleintjies op die rug het ons besonder gevaarlik voorgekom. Deur die verkyker het dit ons dikwels voorgekom asof party die oorhangende gewig onmoontlik kon dra - en daar was hier en daar hoekies waar almal om 'n uitstaande punt in die krans moes gaan, waarvan hulle self die gevaar ingesien het, want hier het dit altyd uiters stadig en sorgvuldig gegaan.

Die bobbejaan is baie selde stil. Dit lyk asof hulle 'n lawaaimakery besonder geniet. Maar hierdie reis het hulle altyd in doodse stilte volvoer en ek dink dit het stellig daartoe bygedra om die skouspel vir ons indrukwekkender te maak.

Ons gemoedstoestand kan hieruit afgelei word: dat daar verskeie male sprake was van 'n skoot op die bobbejane te los net wanneer hulle op die gevaarlikste van die kransweg was; maar by ‘sprake’ het dit gebly. Geeneen van ons het ooit genoeg moed geskep om die geweer te haal nie.

En nog het ek die vreeslikste van die skouspel nie vertel nie. Selfs hier - te midde van die vreeslikste gevaar - kon die klein bobbejaantjies hul grapmakery nie 'n paar oomblikke prysgee nie. Een van hul geliefkoosde grappies was om een hand van die lys te los en, terwyl hy in die lug aan een hand bokant die ontsettende afgrond swaai, sy maat aan die stert te pak en 'n geweldige ruk te gee. Dit het ons dikwels voorgekom asof dit net 'n haar geskeel het of altwee kleintjies het in so 'n geval in die diepte afgetuimel.

Maar ons het waarskynlik die gevaar oorskat en die bobbejaantjies het dit beter bereken. In elk geval het ons nooit een sien val nie.

'n Besondere eienaardigheid in die karakter van klein bobbejaantjies is die liefde wat hulle vir alles wat klein is, toon. Dié wat by ons op die plaaswerf aangehou is, het elkeen 'n klein diertjie gehad, waaraan hy so geheg was dat dit altyd op 'n tragedie uitgeloop het wanneer, soos op 'n plaas onvermydelik is, 'n skeiding moes plaasvind.

Klein bok- en skaaplammetjies, klein varkies, hondjies, katjies en selfs kuikens, en klein eende en gansies is almal deur my aangeteken as geliefkoosde speelmaats van klein bobbejaantjies wat op die werf opgegroei het. Dit is natuurlik soortgelyk aan die aantreklikheid wat alle klein diertjies vir mensekinders het. Ons klein bobbejane het egter nooit die minste belangstelling in poppe of nagemaakte diere getoon nie. Dié is altyd onmiddellik aan stukke gebreek ‘om te sien wat binne is’.

Ek het in Europa jare lank 'n klein apie aangehou - 'n Suid-Amerikaanse marmoset wat tot die kleinste aapsoort in die wêreld behoort. My apie was so klein dat sy maklik in my onderbaadjiesak kon wegkruip. Sy was seker nie gro-

[p. 132]

ter as ons gewone streepmuise nie. Vir haar grootte en ontwikkeling was sy egter verbasend slim. 'n Jong dame wat haar 'n tyd lank gedurende my afwesigheid opgepas het, het haar 'n klein poppie gegee, waarvoor sy eers bang was. Nadat sy ontdek het dat die poppie nie lewend is nie, het sy dit egter dadelik as 'n speelding aangeneem. Dit was lagwekkend om die liefkosings te sien wat die poppie daarna ten deel geval het. Sy het nooit gaan slaap sonder om die poppie in haar arms te neem nie. Dit is die enigste van die ape wat, volgens my waarneming, die minste belangstelling in speelgoed of nagemaakte diere toon.

Wat my met die oog op die groot belangstelling wat ons mak bobbejane op die werf in diere getoon het, altyd verwonder het, was dat ons trop in die berge selde of nooit pogings aangewend het om klein bergdiere in die hande te kry. En daarvoor moet daar genoeg geleentheid gewees het. Die trop moet dikwels die kans gehad het om klein klipbokkies, dassies en rooihase te vang, en tog het dit - met een uitsondering - nooit voorgekom nie. Van die dassies het hulle eenvoudig geen notisie geneem nie, byna net so min as wat die dassies deur hulle gesteur is. Ons het enkele male gesien dat 'n bobbejaan dassies wat in die son sit en slaap, skrik maak deur skielik van 'n hoogte tussen hulle af te spring. Twee ander mannetjies het die gewoonte gehad om die dassies met klippe en gruis te bestook wanneer hulle die kans kry. Maar ons het nooit 'n poging gesien om 'n dassie werklik in die hande te kry nie.

Die eerste maal wat ek verneem het van die vang van 'n klein diertjie deur bobbejane is my deur dr. Zboril vertel. Hy was 'n neef van kaptein Zboril, wat jare lank aan die hoof van ons Staatsartillerie was. Dr. Zboril was 'n myningenieur van beroep en eenmaal in die Soutpansbergse Laeveld het sy werkvolk hom vertel van 'n trop bobbejane in die berge wat jare tevore 'n boklammetjie naby hul stat gevang en grootgemaak het. Volgens hul berig was die bok destyds nog by die trop. Ná veel moeite het dr. Zboril die trop binne gesig gekry en verskeie foto's van die sonderlinge voorval geneem, waarvan hy een aan my getoon het. Die gevangene was toe 'n volgroeide spierwit bokram met lang baard en horings en was altyd onder die trop. Die volk het vertel dat drie tot vier klein bobbejaantjies dikwels op die groot ram se rug gery het; maar dit het dr. Zboril self nooit gesien nie. Dit is egter hoogs waarskynlik as 'n mens daaraan dink hoe gou klein bobbejaantjies op die werf vanself leer om op honde, varke en ander mak diere te ry.

Dit spreek vanself dat daar min diere is wat in staat sou wees om by 'n trop bobbejane in die berge gedurende hul daaglikse rondreise te bly, sodat die kans om gevange diere groot te maak, gering is en slegs tot 'n paar soorte beperk is. Ook is dit onwaarskynlik dat die bobbejaan die nodige verstand besit om 'n klein diertjie van 'n pleegmoeder te voorsien waar die gevangene nog te klein is om homself te voed. Dit sou miskien kon gebeur waar 'n wyfie van die trop haar eie pasgebore kleintjie op die een of ander wyse gelyktydig met die vang

[p. 133]

van die vreemde diertjie verloor het. Maar dit is 'n toevallige sameval van omstandighede wat nie dikwels kan voorkom nie. Dit is hoogs waarskynlik dat dr. Zboril se bokkie gevang is nadat hy groot genoeg was om sonder sy moeder klaar te kom. Die swartes het egter verklaar dat die bokkie in die begin deur 'n bobbejaanwyfie in die arm gedra is. Dit is derhalwe moontlik (maar ook net moontlik) dat 'n bobbejaanwyfie wat haar eie kind kwytgeraak het, die bokkie as pleegkind aangeneem het. In so 'n geval sou sy hom in haar arms dra en selfs moeite doen om hom te leer om aan haar te drink. Gewoonlik kan boklammetjies maklik geleer word om ander vreemde diere as pleegmoeders aan te neem.

Ek het melding gemaak van een uitsondering by ons trop wat betref die afwesigheid van pogings om klein diertjies te vang. Dit het ons so sonderling voorgekom dat ons die voorval van begin tot end noukeurig bestudeer het.

Op 'n sekere middag het ons by die terugkoms van die trop 'n toestand van opgewondenheid opgemerk toe hulle nog op 'n aansienlike afstand van die kloof was. Hulle het gedurig op 'n klomp vergader, klaarblyklik om iets wat hul belangstelling gewek het. Ons het hulle tegemoetgegaan en toe ontdek dat die buitengewone gedrag veroorsaak is deur 'n klein pasgebore rooihasie wat 'n jong wyfie in haar arms het.

By die rooihaas is dit 'n gewoonte - net soos by alle ander haassoorte - dat die moeder haar kleintjie op die lêplek agterlaat, terwyl sy uitgaan om te wei. Dit gebeur meestal snags, maar kom tog ook bedags voor. Ek dink dat dit 'n wyse van beskerming is dat die moeder op 'n afstand van haar kleintjie 'n lêplek maak en hom besoek alleen wanneer hy gevoed moet word. Waarskynlik het ons bobbejaanwyfie so 'n enkeling-hasie ontdek en op hom beslag gelê.

Al die ander lede van die trop het die grootste belangstelling in die klein gevangene getoon en het gedurig pogings aangewend om aan hom te raak, maar die eienares het al die pogings afgeweer. Besitreg is een van die gemeenskaplike wette wat die bobbejane noukeurig eerbiedig, sodat daar geen gevaar was dat een van die grotes werklik sou probeer om haar hasie met geweld af te neem nie. Ons het dit destyds reeds geweet.

Teenoor ons was sy agterdogtiger. Wat haar metgeselle sou doen en nie doen nie het sy goed genoeg geweet; maar wat die mense in so 'n geval sou doen, was 'n ander saak. Sy het derhalwe die veiligste weg ingeslaan en haar hasie op 'n afstand van ons gehou en niks wat ons kon aanbied, was 'n sterk genoeg versoeking om haar binne ons bereik te laat kom nie.

Ons het dadelik gesien dat die hasie glad te klein en hulpeloos is om homself te voer, sodat 'n noodlottige uiteinde van die eksperiment 'n sekerheid was as ons geen plan kon beraam om die hasie te voer nie.

Ons was seker nog begeriger as die bobbejane om die hasie aan die lewe te hou en te sien wat later van die saak sou word. Maar dit was presies wat die jong eienares ons nie wou toelaat nie.

[p. 134]

Alle lekkernye is tevergeefs aan haar aangebied. Dit het net gedien om haar meer agterdogtig omtrent ons bedoelings te maak. Ons het met behulp van ons werkers selfs probeer om haar met 'n strik te vang, maar hiervoor was sy veels te slim.

Ons sou miskien 'n kans gehad het om die hasie gedurende die nag in die hande te kry en te voer, maar om die een of ander rede wat ons nooit deurgrond het nie, wou ons trop nooit toelaat dat ons snags op die slaapplek kom nie. Terwyl hulle nog in die kloof was, kon ons in die nouste aanraking met hulle kom, maar sodra hulle op die slaapplek was, mog ons nooit nader kom as die takke van die wildevyeboom wat toegang tot die vloer van die slaapplek self verleen nie. Daarvandaan kon ons alles sien wat op die slaapplek gebeur. Maar sodra een van ons sy voet op die vloer sit, is hy deur die groot mannetjies op 'n wyse bedreig wat by ons geen twyfel omtrent hul bedoelings gelaat het nie. Ons het dit derhalwe nooit gewaag om by hulle op die slaapplek af te klim nie.

Die klein wyfie het met die hasie in haar arms geslaap, en geen enkele oomblik is die diertjie buite haar besit gelaat nie. Dit het haar eie kosvinding belemmer en terwyl die trop op reis was, is sy meestal ver agtergelaat. Sy het die hasie meestal onder een arm gedra en op drie pote geloop. As sy iets kry om te eet, het sy die hasie tussen haar agtervoete vasgehou terwyl sy haar hande gebruik.

So het dit drie dae lank aangehou. Ons het skotteltjies melk in die kloof en op die vloer van die slaapplek gelaat in die hoop dat die hasie miskien toegelaat sou word om daarvan te drink. Die melk is egter dadelik as 'n spesiale gif aan die leiers aangeneem en die jongeres het dit nie gewaag om die skotteltjies te nader voordat die leiers alles geledig het nie.

So het dit drie dae voortgegaan. Ons kon die verswakking van die hasie daagliks sien toeneem en die derde nag van sy gevangenskap het hy op die slaapplek beswyk. Hy is gedurende die nag oorgegooi en die volgende oggend het ons die dooie hasie op die wal van die rotskuil reg onder die slaapplek gevind. Ons het vasgestel dat hy van honger dood is.

Dit is merkwaardig dat die jong wyfie die heengaan van haar hasie verskeie dae lank betreur het. Elke aand het sy haar van die trop afgesonder en bo op 'n spits rots het sy haar smart deur die bobbejaantreurigheid te kenne gegee. Dit het sy tot vervelens toe volgehou.

Behalwe die vang van die berghasie het ons nooit 'n soortgelyke geval by ons trop gevind nie. Maar ons het verskeie male voorbeelde gesien van vriendskaplike betrekkings tussen bobbejane en ander diere. Die sonderlingste geval van hierdie aard wat ek ooit persoonlik gesien het, het in die nabyheid van Bokpoort voorgekom. Dit het gepaard gegaan met 'n reeks merkwaardige gebeurtenisse en al het party daarvan regstreeks niks met bobbejane te maak nie, het dit nietemin aanleiding gegee tot die ontdekking van die bobbejaangebeurtenis. Die geskiedenis word daarom uitvoerig uiteengesit.