Versamelde werke

[p. 37]

6 Die Wording van 'n Saamgestelde Dier

Die afdeling groepsiel in ons lys van doelbewegings in die natuur is ongetwyfeld die moeilikste vir die menseverstand om 'n begrip van te vorm. Hoe verder ons van ons eie sielseienskappe afwyk, des te geheimsinniger en onverklaarbaarder lyk die verskynsel; en die reine groepsiel is seker die verste verwyder van die siel van onerflike, individuele, kousale omgewingsherinneringe ('n baie lang samestelling, maar moeilik om in minder woorde weer te gee!), d.w.s. die primêre siel.

Die mees volmaakte verskyning van die groepsiel is in ons eie liggame waarneembaar. Ons liggaam is saamgestel uit 'n aantal groot organe, elkeen deur 'n sigbare of 'n onsigbare draad aan die middelpunt - die brein - gekonnekteer. Elkeen is in gedurige beweging, met 'n afsonderlike doel - ten minste die doel lyk afsonderlik en onafhanklik; maar by nadere ondersoek blyk altyd dat die beweging op 'n eg gemeenskaplike einddoel gerig is. Die bestierende, gemeenskaplike invloed straal uit van 'n enkele middelpunt. In geeneen van die organe is daar 'n rein individuele doel waarneembaar nie.

Ná die saamgestelde liggaam van 'n hoogs ontwikkelde dier is daar geen beter voorbeeld van die werking van die groepsiel as 'n termietnes nie.

Die leser tree hier op grond wat sy goedgelowigheid ten hoogste sal toets - daarom is dit nodig om stappie vir stappie te neem en om seker te wees van een voor jy 'n tweede neem. Een ding beloof ek vooraf: geen bewering sal gemaak word wat nie eksperimenteel gestaaf kan word nie; en waar die feite baie moeilik en wonderlik lyk, sal die eksperimente self weergegee word om die leser in staat te stel om hulle te herhaal en miskien te verbeter.

By elke mens wat die termiete noukeurig gadeslaan, moet vroeër of later een vraag opkom: Waarom werk hulle? Wat is die dryfveer van al die rustelose aktiwiteit? Rusteloos is geen oordrywing nie. Weet die leser dat van alle lewendige diere van hierdie graad van ontwikkeling die termiet waarskynlik die enigste is wat nooit rus of slaap nie? Die bewys hiervan is altyd negatief, maar uiteindelik oortuigend. Nooit sal die ondersoeker, hoe sorgvuldig hy te werk gaan, die miere in 'n toestand van rus of slaap verras nie. Ek wonder of Salomo dit geweet het toe hy die luiaard ongenadiglik na die miere verwys het!

Waartoe al dié oneindige werk en strewe? By ander enkeldiere verskaf die natuur magtige, onweerstaanbare dryfvere: die seksuele en ouerlike kompleks, selfverdediging, die moeilike stryd teen honger en dors. Dié dinge maak die siel van die enkeling uit en bestier al sy bewegings. By die termiet bestaan geeneen van hulle as 'n dryfveer vir die individu nie.

Die antwoord op die gestelde vraag is in werklikheid die definisie en beskrywing van die reine groepsiel. Dit vereis ongelukkig omslagtigheid; en om

[p. 38]

dit duidelik te maak, is dit wenslik om ons eerste lyn van ondersoek in die vorm van teses weer te gee. En eers moet ek die leser waarsku dat wat ek nou gaan sê, geen beeldspraak is nie: dit is werklike feite so duidelik bewysbaar as wat sulke dinge maar bewysbaar is:

(1) Al die bewegings van die termiet word van buite hom bestier. Hy besit self geen spoor van eie wil, van keuse nie. Die enigste sielsvermoë wat hy besit, is outomobiliteit - selfbeweging. Hy sit sy liggaamlike dele self in beweging; maar wanneer dié beweging moet plaasvind en wat hy daarmee moet doen, word van buite hom op tou gesit en bestier. Deur omstandighede mag sy werk nutteloos en ydel wees; waar die eenvoudigste van enkel-insekte vir die noodlot sou terugdeins, kan die termiet dit nie doen nie. Op die pad waarlangs die onsigbare beheerser van sy lot hom dwing, moet hy voort.

(2) Die hele gedrag van die termiet word van buite hom gedetermineer deur 'n invloed - ons kan dit maar 'n draad noem wat hom vasknoop aan die paleisholte. Dié onsigbare invloed straal uit die organisme van die koningin alleen. Dit is natuurlik buite bereik van ons sintuie; dit kan alle gewone materiële voorwerpe deurdring; dit gaan maklik deur dun staal of ysterplate.

(3) Dié invloed word deur afstand verminder. Dit werk net tussen bepaalde limiete.

(4) Die somatiese dood van die koningin vernietig dié invloed dadelik. Letsels en verwonding van die koningin verswak dié invloed eweredig met die grootte van die letsel.

(5) Die miershoop is 'n afsonderlike, saamgestelde dier in 'n sekere staat van ontwikkeling waar slegs gebrek aan outomobiliteit die organisme van ander diere onderskei (nie in alle gevalle nie).

(6) Die termiet is afkomstig van 'n gewone vlieënde enkel-insek. Die samestelling en ontwikkeling van gespesialiseerde groepe kom laat in die rasgeskiedenis voor.

(7) Die termietnes is 'n voorbeeld van die samestelling en wording van hoogs ontwikkelde en komplekse diere soos die soogdiere.

(8) Die grootorgaanstelsel van die soogdiere is 'n samestelling van afsonderlike diere. Hoe groter die ontwikkeling, des te hoër die spesialisasie.

(9) Die daadwerklike samestelling van 'n dier en spesialisasie van groepe van enkelinge tot enkele organe kan nog in die natuur waargeneem word.

Die groepsiel, seker die wonderlikste psigologiese verskynsel in die hele natuur, en een wat die sterkste bewys lewer dat dit moontlik mag wees vir psigologiese invloed om 'n uitwerking op 'n organisme op 'n afstand te hê, is die gevolg van hierdie samestelling; en daarom is dit van belang om die organiese samestelling gade te slaan en te probeer verstaan.

Ons skryf hier spesifiek oor een van die mees gewone termietspesies, waarmee elke leser in staat is om kennis te maak. As jy 'n wond in enige veldmiers-

[p. 39]

hoop maak, is die kanse dat dit van hierdie spesiale soort termiet sal wees. In die wond sal jy twee soorte insekte sien, so verskillend dat, as jy niks van termiete weet nie, niemand jou ooit sou oortuig dat hulle van een en dieselfde moeder en vader afkomstig is nie. Die een is 'n witagtige, gewone insek met sterk kake, voelhorings en twee swart kolletjies wat vir oë sal deurgaan. Die ander, onder lae vergroting, lyk soos 'n skrikgevaarte uit 'n nagmerrie. Die algemene kleur is rooi-geel; in massas is die rooi kleur oorheersend. Die lyf eindig in 'n massiewe, driekantige kop wat uitloop in 'n lang, swart, horingagtige naald. Onder die keel is daar vier byna rudimentêre pote behalwe die gewone funksionele pote. Die groot kop is blink gepoleer soos 'n geel-rooi edelgesteente. Binne is 'n groot reservoir vloeistof waarmee die genoemde naald in direkte verbinding is. Nooit, in jou verbeelding, kan jy 'n dier skep wat oënskynlik meer totaal van die buitewêreld afgesny is nie. Buiten die twee voelhorings is daar geen spoor of teken van 'n sintuig nie. Hoe en wat die dier eet, is 'n raaisel. Die enigste moontlike voedsel moet 'n dun vloeistof wees. Die gewone voedsel wat die nes inkom, moet reeds in die liggame van ander termiete 'n groot verandering ondergaan het voordat hierdie horingman daarvan gebruik kan maak. Vir ons doel is dit nie nodig om oor al die waarskynlike funksies van die insekte te teoretiseer nie. Met 'n taamlike sterk vergrootglas sal die toeskouer dadelik opmerk dat die gedrag van die twee soorte termiete in die wondopening verskillend is. Die naalddraers verskyn in toenemende massa en vorm spoedig 'n ring om die opening, met die naalde almal na buite gerig. As jy een met 'n skerp, stywe haar tergend aanroer, raak hy in 'n soort van stuipbeweging, terwyl met die naald vinnig vorentoe en agtertoe gesteek word. Uiteindelik maak 'n kristalhelder druppel klewerige vloeistof sy verskyning langs die naald af. Dié stof bevat 'n hoeveelheid bytende suur. Daar kan min twyfel wees dat die spiesdraers verdedigend optree om die indring van vyande te verhinder, meestal deur skrikaanjaging. Anders doen hulle niks.

Onder beskerming van hierdie kordon is die ander soort spoedig aan die werk. Hulle herstel die wond. Uit die diepte kom elkeen met 'n klippie tussen die kake. Met behulp van die rudimentêre pote (in die ander soort beskrywe) word die klippie 'n paar maal omgerol. Onder die mikroskoop sien jy dat die doel is om dit met dieselfde soort klewerige vloeistof te bevogtig. Êrens in die wondrand word die klippie vasgedruk. Val kan dit nie. As jy die nuwe werk aantas, word jou vingers klewerig asof jy aan stroop geraak het. Die vloeistof het die eienaardigheid dat dit gou verdamp, en met die verdamping verdwyn al die klewerigheid aan jou vingers.

Een van ons teses is dat die miershoop 'n afsonderlike en volmaakte dier is wat egter nie kan beweeg nie. Ons moet die bewyse daarvoor stukkie vir stukkie aanvaar, en dit sal tegelyk dien om die wording en ontwikkeling van die groepsiel duidelik op die voorgrond te stel.

[p. 40]

Tot dusver het die leser kennis gemaak met 'n verwonde miershoop. Laat ons ons aandag nou 'n bietjie by 'n baie meer ontwikkelde, saamgestelde organisme bepaal; dan sal ons terugkom na die miershoop.

Ek veronderstel dat elke leser ten minste 'n algemene begrip het van hoe sy eie liggaam inmekaarsit en hoe die masjien werk. Hy weet dat sy liggaam uit miljoene selle bestaan waardeur 'n vloeistof wat ons bloed noem, gedurig stroom. Dié vloeistof bestaan grotendeels uit twee afsonderlike soorte organismes, rooi- en witliggaampies, waarvan elkeen lewend is en sowel 'n afsonderlike as 'n gemeenskaplike siel besit. Deur hierdie liggaampies word die groot liggaam opgebou, wonde gesond gemaak en ander indringende ‘goggatjies’ (organismes) beveg. Die waarneminge van Metsjnikof in hierdie rigting, ofskoon nie van alle twyfel ontbloot nie, is seker waar wat die algemene strekking betref. Die indringende mikrobe word gepak en verslind by die wond of natuurlike foramina, of, as hulle inkom, word die stryd binne-in die selle en gange voortgesit. Elke wond word dadelik toegepak deur beskermende witliggaampies. Beide groei en heling van die liggaam vind altyd van binnekant af buitentoe plaas. Buite-om is die vel, wat lig en lug grotendeels uitsluit, taai, ondeurdringbaar. Die bloedstroom-liggaampies is vreeslik lig- en lugsku.

Die groei van die liggaam (selfs geheel van buite beskou) is baie wonderliker en geheimsinniger as wat dit lyk. Ons is baie geneig om gewone verskynsels in die natuur aan te neem as 'n soort aksiomatiese voorval wat geen uitleg nodig het nie - soos die val van die appel. Dink nou net 'n bietjie hoe die liggaam groei, meer bepaald met die oog op die vel. Die groei geskied altyd van binne na buite; maar daar word nie 'n stuk vel weggeneem en dan 'n stuk liggaam gebou en 'n nuwe vel weer oorgetrek nie; o nee, die groei geskied onder die ou vel. Jy sou dus geregtig wees om te verwag òf dat die vel rek, òf dat die nuwe stuk liggaam bo-op die ou vel groei en dan 'n nuwe vel buite-om; sodat as jy in die liggaam insny, jy 'n reeks opmekaargestapelde velle behoort deur te gaan. Geen van beide gebeur nie: die vel rek nie, en daar word geen nuwe vel oorgetrek nie. Nou ja, sê die leser, dan groei die vel saam met die inwendige groei van die selle wat die liggaam uitmaak. Baie maklik om te sê, maar die bewyse is alles daarteen. Ons weet verseker dat alle groei bewerkstellig word deur die stroom lewende liggaampies wat ons die bloedstroom noem. Maar ons weet ook dat hierdie lewende stroom diertjies een deel van die vel - die heel buitenste - nooit bereik nie: daarin sirkuleer hulle nie. Hoe die buitenste vel saam met die inwendige liggaamsdeel groei, is onuitlegbaar. Elke leser weet ook dat die liggaam in sekere groot sentrums verdeel is wat elkeen afsonderlik werk. Volgens ons psigologiese rangskikking is elke sodanige deel van die liggaam 'n afsonderlike dier met 'n afsonderlike psige. Dan het jy een sentrum waar die gemeenskaplike siel gehuisves is - die brein - die middelpunt van die gemeenskaplike lewe van die liggaam.

[p. 41]

Die leser het by dié tyd al ingesien dat siel en lewe een en dieselfde ding is. Enige gegronde definisie van siel sal altyd toepaslik wees op lewe, en die teenoorgestelde. Daar is geen enkele hoedanigheid deur ons waarneembaar wat strek om te bewys dat daar twee afsonderlike dinge, lewe en siel, is nie. Hulle is een en dieselfde ding. Al onderskeid is die twee name wat ons die een ding gee.

'n Klein letseltjie aan hierdie middelpunt - die brein - is voldoende om die onmiddellike dood van die hele liggaam te veroorsaak. Die groei en aan die lewe bly van die liggaam kan alleen geskied deur bemiddeling van die rooi en wit organismes van die bloedstroom. Voedsel word deur een foramen ingeneem en deur die liggaampies opgeneem ná dit deur sekere groot organe verander is. 'n Klein deel daarvan gebruik hulle vir die voer van hul eie liggaampies. Negentig persent word na verskillende dele gedra en gebruik om selle te maak en aanmekaar te las as vleis, sening en been. 'n Ander deel van die ingenome voedsel bestaan uit onbruikbare materiaal. Maar dit moet deur die liggaampies opgeneem word, omdat dit deel uitmaak van die saamgestelde stowwe wat ook die bruikbare elemente bevat. Deur die masjinerie van hulle eie liggaampies skei die liggaampies die bruikbare van die onbruikbare dele en laasgenoemde word uitgewerp deur verskillende foramina en groot dele.

Ons het so-ewe gesê dat 'n klein letsel aan die middelpunt - die brein - voldoende is om die dood van die liggaam teweeg te bring. Laat ons nou 'n paar eienaardige en geheimsinnige dinge opmerk omtrent die toestand wat ons liggaamlike dood noem. Dit is ook almal dinge wat die gewone uitwendige toeskouer waarneem, maar waarin hy geen belang stel en waarvoor hy geen uitleg soek nie.

Ons weet verseker dat 'n lewende mens vir tien dae in die water kan lê sonder dat sy vel of enige deel daarvan opgelos word. Die Kanaalswemmers bly vier-en-twintig uur in die see en kom uit met hul hele vel onbeskadig. Nie die dunste lagie sal die water ooit van 'n lewende mens afspoel nie. Die vel van 'n lewende mens is net so onoplosbaar in water as gomlastiek. En die hele liggaam van 'n lewende mens is vol elastisiteit en besit groot weerstandsvermoë teen die indring van growwe voorwerpe - soos 'n piksteel. Onthou nou hierdie twee eienaardighede:

(1) Onoplosbaarheid van die vel; en

(2) algemene weerstandbiedende taaiheid en elastisiteit van die hele lewende liggaam.

Verbasend is die verandering in hierdie opsig wat intree met die dood. Het die leser al 'n verdrinkte mens gesien wat enige ure in die water gelê het? Hy sal hom die afsigtelike verandering herinner. Wat veroorsaak dit? Sodra die lewe ophou, word die buitenste vel in 'n toenemende graad oplosbaar in water; en dadelik begin die liggaam sy weerstandbiedende elastisiteit verloor, totdat 'n kind in staat is om 'n piksteel deur die liggaam te forseer. Om dit grof uit te

[p. 42]

druk: alles word voos en val in duie. Die fisioloog druk die ding in ander woorde - gewoonlik lang Griekse en Latynse - uit, maar die betekenis bly dieselfde. Hy sê: Sodra die dood intree, begin die meer gekompliseerde bestanddele op te breek in meer eenvoudiges. Kieme maak hul verskyning om die proses te verhaas. Hierdie wetenskaplike uitleg help ons niks meer om tot 'n redelike uitleg te geraak nie as die eenvoudiger wyse waarop ek die saak verklaar het, om die volgende redes: Die liggaam bestaan grotendeels uit dooie materiaal. Al die selmure en die hele buitenste vel is gewone, dooie aarde. Wat doen die liggaampies om die oplosbaarheid van die dooie materiaal te verhinder en die elastisiteit en instandblywing van die liggaam te bewaar? Geen mens weet nie! As ons 'n antwoord op dié vraag kon gee, sou ons meesters wees van die groot geheim van lewe en dood. Hul blote teenwoordigheid of afwesigheid maak die verbasende onderskeid wat ons reeds beskrywe het. Die leser het miskien gehoor van 'n sekere misterieuse werking in die skeikunde: hoedat slegs die teenwoordigheid van een element die skeikundige hoedanighede van 'n ander element geheel verander. Net so is dit met die teenwoordigheid van die lewende liggaampies in die bloedstroom. Die geheimsinnige, onuitlegbare invloed wat hul blote bysyn op die chemiese en fisiese hoedanighede van dooie materie uitoefen, is die geheim van die lewe. En die geheim raak hul eie liggaampies ook. In die eenvoudigste lewende sel (soos 'n bloedliggaampie) sien ons dat daar iets is wat nie alleen die doel-outomobiliteit veroorsaak nie, maar wat tegelyk die chemiese opbreek van die sel-materiaal verhinder. Die vyandige natuurkragte staan altyd klaar om die sel op te breek. Hier begin die bestaanstryd van die lewe: om die aanval van die vyandige natuurkragte die hoof te bied. Die eerste doelbeweging is 'n stryd van die lewe of siel teen die swaartetrek van die aarde.

Hierdie invloed-op-'n-afstand deur sekere stowwe wat die liggaam vir dié doel afsonder, is goed bekend as 'n algemene biologiese verskynsel. Oral in ons gestel is buislose kliere wat klein hoeveelhede van sekere stowwe fabriseer. Die blote teenwoordigheid van so 'n stof in die liggaam het 'n magtige uitwerking deur die hele gestel sonder dat dit ooit in direkte aanraking met die vloeistofsirkulasie kom. Die sogenaamde klein niertjie, byvoorbeeld, vergaar 'n stof, adrenaline, wat verantwoordelik is (o.m.) vir die geheimsinnige bloeddruk. Die klier self is geheel afgesluit van die res van die liggaam. Die werking moet hier dieselfde invloed-op-'n-afstand wees.

Ná hierdie lessie in die fisiologie en die biologie kan ons die opgedane kennis toepas op die miershoop soos ons dit reeds min of meer leer ken het. Ek verbeel my dat ek die leser ongelowig hoor sê: Hoe kan jy ooit van 'n dooie hoop grond as 'n lewende dier praat? Vergeet asseblief nie dat die miershoop niks dooier is as die dooie stof en selmure wat nege-tiendes van jou eie liggaam uitmaak nie. Ons is niks anders as dooie miershope waarin 'n lewende stof sirkuleer nie.

As jy 'n miershoop stukkend maak, vind jy eers 'n taai, ondeurdringbare vel

[p. 43]

buite-om. Onder hierdie vel bestaan alles uit selle waardeur 'n lewende stroom gedurig sirkuleer. As jy afsak, vind jy groot passasies en uiteindelik 'n holte, geheel of gedeeltelik opgevul met meer selwerke, maar van 'n ander soort stof as die miershoop self. Dit is nie meer grond nie en is van binne en buite oortrek met 'n soort skimmel. Hierdie koeke word dikwels in ons land gebruik om suurdeeg van te vervaardig. As die ondersoeker diep en sorgvuldig genoeg te werk gaan, sal hy onder alles een skag vind wat reg in die aarde afgaan. As dit 'n ou miershoop bo-op 'n droë kop is, gaan hierdie skag tot op ongelooflike dieptes. Dit is die skag waarlangs die miere hul voorraad vogtigheid kry. Hulle sink altyd dieper tot hulle in standhoudende, klam aarde kom. Op die plaas Rietfontein (1638), Waterberg, had ons geleentheid om so 'n skag in die wal van 'n mynskag tot op 'n diepte van vyf-en-sestig voet deur rotsharde aarde te volg. Die miere het natuurlik baie vogtigheid nodig. Meer as negentig persent van hul liggaampies is skoon water en die hele nes is altyd klam en met water-wasem gevul. Dit sou 'n donker geheim wees waar hulle gedurig al die water vandaan kry in ons dor streke as 'n mens niks van die vertikale diepteskag wis nie.