Versamelde werke

5 Die Ligstraal in die Dierewêreld

In die voorgaande oor die verskillende seine wat in die natuur aangetref word, is daar een wat vergeet gebly het. In die nagaan van my aantekeningboeke het ek iets gekry oor die gebruik van lig as 'n sein onder lewende diere; en dit is miskien wenslik om 'n paar woorde daaroor te skrywe.

Die gewone aanwending van lig deur die ligwurmpie en die vuurvliegie sal aan alle Afrikaners goed bekend wees. Hier in Transvaal maak die vuurvliegies in sommige dele 'n verbasende vertoning. Langs die afsak van die Hoëveld verskyn hulle somtyds in sulke getalle dat die rivierlope soos strome lig die nag deur strek so ver as die oog kan sien. Ek moet dadelik sê dat ek met g'n sekerheid die doel van die ligseine kan verklaar nie. Ondanks langdurige en noukeurige waarneming het ek nooit met eie oë die gevolg van die sein (as daar een is) gesien nie. Dit lyk asof die insek met opset die doel van haar seine wegsteek sodra sy gewaar word dat sy waargeneem word. Die vuurvliegie het my in hierdie opsig baie herinner aan die bevrugting van sekere van ons grassoorte (aristida). As die leser ooit 'n wanhopig hartbrekende ondersoek wil instel, dan moet hy probeer om ooggetuie te wees van die bevrugting. Ek onthou hoe ons die heeldag deur en tot lank na middernag die wag gehou het by onbevrugte plante. In die nag was 'n sirkel van honderd tree deursnit om die bewaakte plant verlig deur asetileen-mynlampe so lig as die dag self. En dan, wanneer ons uiteindelik uitgeput en vermoeid 'n paar uur gaan slaap, dan word ons wakker om te ontdek dat die geheimsinnige wonder in ons afwesigheid plaasgevind het - want die bevrugting vind plaas net wanneer jy dit nooit sou verwag nie: 'n uur of twee voor dagbreek! Die vuurvliegie het ek baiemaal deur slaaplose nagte opgepas en nooit kon ek my oortuig van die werklike doel van die sein nie. Ek dink dat dit seksueel van aard is. As daar 'n twyfel is, dan ontstaan dit uit die feit dat die ontmoeting van die geslagte seker nie alleen deur die lig bewerkstellig word nie.

Daar is verskeie van ons landdiere wat periodiek lumineus word. Die wonderlikste, en seker die verruklikste, is die groot groen oorkruiper wat in die tropiese dele van ons land aangetref word. Hierdie reuse-honderdpoot veroorsaak meer skrik en afgryse by mense ongewoond aan die hantering van goggas as

[p. 35]

miskien enige ander insek. Om een of ander rede - my onbekend - word dié reuse-insek somtyds liggewend. Dié verskynsel is 'n seldsame. Ek het dit self slegs twee maal gesien. Dit is iets wat die gelukkige toeskouer nooit sal vergeet nie. As jy die insek in 'n donker nag aantref, terwyl die illuminasie aan die gang is, is jou eerste indruk dat dit 'n halssnoer van die pragtigste juwele moet wees. Wat sou 'n skone vir so 'n halssnoer nie gee nie! Dié dier is ongeveer twaalf duim lank - in altwee my gevalle was dit wyfies - en solank die verligting duur, verkeer die gewoonlik ratse en sluwe dier in 'n toestand van kataleptiese verlamming. Dit skyn asof die gehele lewenskrag van die dier verbruik word in die vervaardiging van die reuse-ligstroom. So helder is dit dat die fynste druk maklik op 'n afstand van ongeveer twee voet van die dier in 'n stikdonker kamer gelees kan word. Wat veroorsaak die illuminasie? Ek het geen gedagte nie. 'n Skeikundige vriend het later die liggaam van een van die lumineuse oorkruipers ondersoek, maar kon geen spoor van enige bekende liggewende element onderskei nie.

Onder 'n lae vergroting van die mikroskoop blyk dit dat die lig uitstraal van twee lumineuse vlekke naby die uiteindes van elke segment. Die lig is in gedurige beweging - 'n onreëlmatige verheldering en verduistering wat in konsentriese sirkels uitstraal en inkrimp van 'n klein middelpunt van intense wit lig. Die ligvlekke werk onafhanklik van mekaar. Gelyktydig met die intensiteits-verandering vind daar 'n gedurige en verbasende kleurverandering in die sirkels plaas. Van die middelpunt (wit lig) verskyn die kleure in die volgende orde: liggeel, liggroen, smaraggroen, donkergroen, blou, donkerblou, rooi, purper, violet. (So is die kleurverskynsels deur 'n dame aangeteken wat besonder kleurgevoelig was.) Die bron van die lig lê binne die liggaam van die dier en straal uit deur die huid. In die geval van die ligwurmpie skyn die oorsprong van die lig buite die vel te wees.

Uit die vorige hoofstukke sal die leser seker die gewaarwording opgedoen het dat daar nog 'n groot onverkende veld is wat seine in die dierewêreld betref, en elke stap is uiters interessant. Daarom het ek deur hierdie skrywe getrag om ons lysie van seine volledig te maak. En ek skryf graag van ons vuurvliegie, juis omdat dié diertjie in intrigerende geheimsinnigheid gesluier is.

Wat is die doel van die lig? Wat is die lig? My antwoord op die vraag bestaan ongelukkig net uit ontkennings. Ek kan baie mooi vertel wat dit nie is nie, terwyl die positiewe kant van die balansstaat byna skoon papier is. Dit is die geval met al ons diere wat hulle bedien van bekende natuurkragte. Die Suid-Afrikaanse drilvis, byvoorbeeld, maak defensief gebruik van 'n skokstroom elektrisiteit wat hy onder water deur die punt van aanraking in die lyf van 'n mens skiet. Ek weet nie te veel van elektrisiteit nie, maar dit weet ek dat die hele liggaam van die drilvis met vloeistof gevul is; dat dit 'n volmaakte afleier is sonder enige isolering; dat dit omring is deur seewater wat 'n baie meer vol-

[p. 36]

maakte afleier is as die menseliggaam. Onder sulke omstandighede is dit 'n volstandige onmoontlikheid vir die dier om 'n lading elektrisiteit op te gaar en nog baie onmoontliker om dit deur die vel van 'n mens te stuur. Die dier kan dit eenvoudig nie doen nie!

In verband met die vuurvliegie en ligwurmpie wil ek ook 'n negatief konstateer - met groot huiwering. Die groot Fabre het gesterwe onder die vaste indruk dat hy die geheim van die lig ontdek het. Op die vel van die dier is daar 'n wit stof (wat baie na 'n fosforsamestelling lyk - wat dit nie is nie). Op hierdie stof rig die dier - so lyk dit - twee ligstrale; ook blyk dit dat sonder suurstof die lig verdwyn. Daaruit het Fabre afgelei dat die verskynsel niks anders as oksidasie is nie. Geen verdere twyfel het ooit weer by hom ontstaan nie en sy bewering is deur honderde skrywers herhaal. Ek wil graag net dit sê: As dit oksidasie is, dan is dit 'n soort oksidasie wat nêrens anders in die natuur aangetref word nie; wat die slimste skeikundige nie kan namaak nie en wat 'n hersiening van al ons begrippe omtrent die eienskappe van suurstof sou noodsaak. Oksidasie veroorsaak altyd hitte. As dit baie stadig voortgaan - soos die verroes van 'n metaal - dan is die hitte so uitgesprei in duur dat dit nie waarneembaar is nie - maar die hitte word vrygestel. As die oksidasie vinnig plaasvind, dan word die vrystelling van hitte eksplosief. As oksidasie vinnig genoeg plaasvind om lig te veroorsaak, dan moet daar 'n voorafgaande en voortdurende (terwyl die lig duur) verhoging van temperatuur wees. Oksidasie sonder hierdie verskynsel is net so onmoontlik as 'n houtvuur sonder hitte of lig. Dat suurstof nodig is vir die ontstaan van die lig, is nog glad geen bewys dat dit 'n proses van oksidasie is nie - soos Fabre vermoed het. Neem 'n bondel vuurvliegies en toets hulle met 'n gevoelige termometer: die lig veroorsaak geen waarneembare temperatuurstyging nie. Dit is meetbaar dat, om die lig van een vuurvliegie vir een uur deur oksidasie te verskaf, die liggaampies van meer as agtienhonderd vuurvliegies opgebrand sou moet word. Ek dink stellig dat Fabre se vermoeding ongegrond was.

Nog een woord oor die lig. Enkele jare gelede is wêreldkundig gemaak dat 'n Japanse natuurkenner ontdek het dat die vuurvliegie strale afgee wat 'n fotografiese plaat deur die swart verpakking vlek. Die strale is natuurlik onsigbare strale en nie die sigbare lig wat die diertjie afgee nie. Ek moet erken dat ek self nog nooit geleentheid gehad het om die bewering te toets of om uit te vind of die Afrikaanse vuurvliegie ook strale afgee nie.