Logo DBNL
Het schilder-boeck (1969)

Het schilder-boeck

(1969)–Karel van Mander–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

T'leven van Henricus Goltzius, uytnemende Schilder, Plaet-snijder, en Glaes-schrijver, van Mulbracht.

De grootdadige en werckende Natuere in de Ieught, die sy tot de Schilder-const gantschlijck voorgeschickt en vercoren heeft, is al dringende en voort drijvende so crachtigh, dat sy t'zaedt, datse in sulcken boesem heeft gestort, na gelijcke mildtheyt met wasdom en vruchtbaerheyt, sonder verborgen laten, doet heel vroegh voortcomen, en openbaerlijck beclijven. Dit sal betuyght worden warachtich te wesen met het leven van Hendrick Goltzius, den welcken van treflijcke eerlijcke Ouders afcomstigh, was geboren te Mulbracht, een Dorp in't Landt van Gulick, niet wijt van Venlo, in't Iaer ons Heeren 1558. in Februario, eenighe daghen voor Pauli bekeeringe dagh. Sijn oude hercomst is van een ander Dorp, ghenaemt Heynsbeeck, daer zijn over Groot-vader den naem Goltz van ouder tijt, en over veel Iaren herwaerts behouden hadde. Desen Groot-vader woonde tot Venlo, wesende een constigh Schilder, Hubrecht Goltz ghenaemt: had een broeder Sybrecht Goltz, een fraey Beeldt-snijder. Nu Hubrecht had een soon en twee dochteren, welcke dochters beyde Schilders tot Mannen hadden: eene deser was de Moeder van Hubrecht Goltz, uytnemende geleert Histori-schrijver, die andersins was van Weertzburgh* ghenaemt. Desen hiel hem veel te Brugge in Vlaender, ghelijck voorhenen in zijn leven verhaelt is: En hadde den naem Goltz ghenomen van de Moederlijcke sijde. Nu den soon van den ouden Hubrecht, genaemt Ian Goltz, was een redelijck fraey Schilder, woonende te Keysers Weert, daer hy Borgermeester en anders in de regeringe was. Desen, neffens verscheyden dochters, hadde twee sonen, waer van den jongsten was gheheeten ghelijck zijn Vader, Ian Goltz, welcken nae t'overlijden zijns Vaders werdt een Glaes-schrijver: en also hy door quade avontuer tot weynigh con comen, trock in't verhaelde Dorp Mulbracht, hem vroegh in't Houwlijck begevende. Sijnen oudtsten soon was onsen voorghenomen Hendrick Goltzius, dat een vet, wildt, en lustigh kindt was, niet tegenstaende dat hem de Moeder door veel sieckten weynigh met haer melck con te hulp comen. Maer also hy een geestigh en levendigh kint was, is hem vallende niet alleen een stocxken door zijnen neus ge-

vallen, en hem veelmael uyt t'water laten trecken: maer was oock so tot den vuyre gheneghen, dat hy een Iaer oft meer oudt wesende, alleen gaende, op t'vier viel, met t'aensicht boven pan met ghebranden Oly, verbernende in de gloeyende colen beyde zijn handen, welcke hem zijn Moeder vlijtigh pooghde wel te ghenesen, met spalcken, smeeren, en anders, in groote smerten nacht en dagh, tot dat een neus wijse buyr-vrouw quam de spalcken ontbinden, segghende: sy soudet beter beschicken, windende slechs de rechter handt in eenen doeck, waer door de senuwen der selver aen den anderen groeyden, in voegen dat hy zijn leven de handt noyt recht open doen con. Neffens dit ongheluck, jongh kindt wesende, gheschiedet dat zijn Vader door ongeluck oft onbewist hem hiet steken in de mondt Orpriment, oft Aurapigmentum, het welck den Vader ten besten hy mocht weder uyt crabde. Doe nu Goltzius oudt was ontrent dry Iaer, is den Vader Ian Goltz, uyt t'voornoemde Dorp Mulbracht vertrocken, en quam woonen te Duysburgh, een stedeken in't Lant te Cleef, daer Goltzius t'zijnen vier Iaren ter Schole gingh, en begost leeren A.b.c. en soo voorts spellen en lesen: maer alsoo de Natuere niet langher wou verberghen, wat sy over hem voorgenomen en voorsien hadde, en gelijck men seght van de Catten, datse het muysen niet en connen ghelaten, saghmen wel haest waer toe de gheneghentheyt zijns gheests was streckende, te weten, tot de Teycken-const, met veel Mannekens met der Pen in plaets van letteren te maken. Des den Vader van sin werdt hem te stellen op t'Conterfeyten en Glaes-schrijven, hem nemende van de Schole. Doe Goltzius oudt was ontrent seven oft acht Iaren, heeft hy over al in huys oft elder plancken en muyren vervult met teyckeninghen. Hy was oock meer gheneghen yet te doen uyt zijn eygen vindinge, dan dat hy met gedult eenigh heel stuck soude hebben nae ghemaeckt. Dus heeft hy hem van jongs aen in de Const bevlijtight, en sich stadigh aen den arbeydt ghehouden, in Glaes-maken, en schrijven. My ghedenckt te hebben ghesien eenighe teyckeninghen van zijn eerste oft kindtsche dinghen, daer men con sien uytnemende cloeckheyt en behendicheyt, om de meeninghen zijner Historien claer en volcomelijck uyt te beelden, en met groot opmerck. De veel sieckten zijner Moeder veroorsaeckten, dat hy veel tijt d'ander kinderen, knechten, en t'huys heeft moeten dienen, tot groot naedeel van zijn toegheneyghde voornemen: doch was in hem den lust vyerigh, dat hy alle Heylighe daghen hem beneerstighde op mueren en anders te teyckenen, Kemelen, Elephanten, en ander groote dingen. T'welck den Vader siende, liet den Iongen teyckenen, schilderen, en cladden, al wat hy wilde, behoudens hy des Vaders saken niet en versuymde, oft verachterde: want den Vader t'gheluck niet al te gonstigh was, dat hem veel teghen liep. Goltzius dit merckende, dat hy met neerstighe handt t'huys most te hulp comen, heeft hem dickwils bedroeft, dat hy niet en mocht van zijn Ouders comen, en wesen ter plaetsen, daer hy der Consten halven yet fraeys hadde moghen sien: doch heeft hem tot der lijdtsaemheyt begheven, en door groote Const-liefdicheyt is gheraeckt aen het etsen in't coper, en versocht oock met zijn lamme handt in't coper te leeren snijden, t'welck hem soo in't beginsel gheluckte, dat Cornhardt doe ter tijt vier mijlen van daer woonende, hem begheerde aen te nemen te leeren Plaet-snijden: want hy alree veel percken hadde geteyckent voor Cornhardt, die hy selfs voor hadde te snijden. Den Vader was daer

haest willigh toe, makende een accoort van twee Iaren by Cornhardt te wesen: maer als Goltzio de conditien oft bespreken van dit verdragh niet bevielen, soo was dat te nieten. Waer door Corbhardt seyde, hy soudet by hem een maendt oft twee beproeven, en soo het hem niet beviel, hy mochter dan uytscheyden. Dit heeft Goltzius geern bewillight, op dat hy de handelinghe sien mocht. Doch Coornhardt seyde: soo ghy dan daer uyt scheydet, sult my beloven, by geen ander Meester, noch by u selven u leven niet te leeren, des heeft Goltzius alles afgheslaghen, behoudende zijn vrijheyt, en is met zijn Vader naer huys ghetrocken, niet aflatende daeghlijcx in't Plaetsnijden hem te oeffenen. Coornhardt dit merckende, heeft hem terstont werck gegeven, en daerenboven gheraden hem in Hollandt te volghen, t'welck hy dede, bewilligend[e] zijnen Vader oft Ouders mede te trecken: want sy hem anders geen verlof wouden gheven. Goltzius quam te Haerlem woonen corts naer den grooten brandt, ontrent S. Ians dagh. Coornhardt ghenoechte hebbende in Goltzij leeringh en begin, heeft hem dickwils op de beste wijse (zijns bedunckens) onderwesen, nae zijn uyterste vermoghen. Goltzius dus te Haerlem woonende, heeft voor Coornhardt en Philips Galle eenen tijt lang gesneden, ondertusschen zijn zijne Ouders van daer naer Duytslandt vertrocken, en hy te Haerlem blijvende, begaf hem in Houwlijck met een Weduwe aldaer, die een soon hadde, dien hy van jongs aen vlijtigh heeft onderwesen, en door groote neersticheyt tot Plaet-snijden gebracht, te weten, Iacob Mathan. Goltzius nu gehouwt wesende, en maer oudt 21. Iaer, begon te comen in bedencken van zijn eygen leven, en allen anderen hun gheleghentheyt, en heeft sulcken swaermoedicheyt ter herten toegangh laten hebben, dat hy schier geen ghesonde daghen hadde, en is eyndlingh in een uytteerende sieckte oft teeringhe gheraeckt, spuygende uyt de lose bloedt wel dry Iaren langh. De Doctoren deden wel vlijt hem te helpen, doch was al vergheefs, dewijl dese swaermoedicheyt te seer in hem was ghewortelt, te meer dat hem noch eenighe quellinge is wedervaren. Hy nu siende zijn leven (soo men seght) aen eenen sijden draet ghehanghen, en geen Medecijn-meester vindende, die moet hadde hem te helpen, maer gelijcklijck seyden, dat het te verre was gecomen, heeft Goltzius sluytlijck voorgenomen (nochtans swack wesende) naer Italien te reysen, hopende also eenighe beteringhe te becomen, oft ten minsten voor zijnen sterfdagh de fraeyicheyt oft schoonheyt der Consten van Italien te sien, t'welck hem neffens ander saken door Houwlijck was soo langh gheweest belet. Heeft dan te dien eynde zijnen knecht mede genomen, en latende t'huys verscheyden Discipulen, en den Drucker, is Ao. 1590. in't lest van October vertrocken, van Amsterdam varende op Hamborgh, in groot onweder en storm, doende een langhe reys versoeckende voorts te voet te gaen, en is met desen zijnen knecht gereyst door heel Duytslant, door vorst en coude, hem vindende hoe langher hoe beter te pas, te meer door de groote ghenueght van t'ghesicht der verscheyden Landouwen, als veranderinghe van volck: besonder oock nemende groot vermaeck in boerderijen, die hy onder weghen op verscheyden plaetsen aenstelde, te weten, daer hy by Schilders, Plaet-snijders, en ander Constnaren comend in gheselschap te logeren, dat hy den knecht liet den Meester spelen, hem houdende gantsch onbekent, vernemende in deser voeghen al t'ghene sy in't herte hadden, hoorende hem en zijn werck lasteren, som dit doende uyt afgonst, som uyt cleen verstant,

ander met goede redenen, welcke dinghen Goltzio so vermaeckten, dat hy heel ghesondt is geworden. Dan was den knecht te gast, oft werdt in de Herbergh vergast, hebbende die van der Const genoodight uyt begheerte van zijn Meester, die (hem heel cleen houdende) qualijck plaets om sitten hadde, en den knecht boven aen, wordende seer bedanckt van het goet onthael dat hy hun dede. Te Munchen, als zijn knechts reysgeselle wesende, was hy genoodt tot den Constrijcken Hans Sadeler, en gehouden voor een Kaes-cooper, oft een die met Kaes omgingh, belovende Sadelers Vrouw uyt Hollandt kaes te doen hebben, het welck door schrijven nae huys oock soo geschiede. Hier vielen oock verscheyden redenen over de Printen Goltzij, als van zijnen grooten Hercules, en ander dinghen: waer op den knecht bescheydlijck antwoordende, alles maetlijcker verstaen, en beter afghenomen is geworden. Doch ist ter Weerelt veel een ghebruyck, oft misbruyck, datmen van yemant in't afwesen wat vryer, en met minder aensien oft beleeftheyt spreeckt, dan in teghenwoordicheyt, door dat des Persoons bywesen meer oft min doet schromen: oock is de smeeckerije oft vermoghende Vley-const te seer ghemeen onder den Menschen. Nu mocht by sommighen oock verstaen worden, niet voeghlijck noch betaemlijck te wesen, dat yemant hem by die van zijner Const, oft ander goede gheesten, soo vreemdt en onbekent houdende is, en beschuldighen hem eenichsins van beveynstheyt: Dan ick weet wel, dat Goltzio ghenoechsaem oorsaeck hier toe heeft beweeght, dat hy derhalven wel te veronschuldighen is, gelijck hy hem naemaels ghenoech en opentlijck verclaert heeft. Aldus dan is Goltzius, met grooten lust gedreven, gecomen in Italien, te Venetien, Bolognen, Florencen, en eyndlinge den 10en Ianuarij 1591. in zijn gewenschte Room, alwaer hy hem oock etlijcke Maenden hiel stil en onbekent, wat boerigh op zijn Hooghduytsch vercleedt, liet hem noemen Hendrick van Bracht, zijn selven schier verghetende, om dat zijnen gheest en gedacht door het sien der uytnemende constige wercken waren als den lichaem ontschaeckt en benomen, daeghlijcx de begeerde nieuwicheyt zijnen lust vernieuwende, begaf hem als eenighe slechte leer-jonghers, stadigh en vlijtigh te conterfeyten de beste en besonderste Antijcken. De Ionghers, die veel te Room gaen teyckenen, hem in sulck ghestalt siende, saghen t'somtijt over op zijn Papier, belust om weten wat desen Todesco doch voor handelinghe mocht hebben, meenende veel eer yet belachlijcx als verwonderlijcx te sien. Dan voeren (by ghelijcknis) gelijck den Roomschen Raedt met den Danubischen Boer, ten tijde van den Keyser Marcus Aurelius: want sy malcander genoech te seggen hadden van de handelinge van den Duytsch, daer sy Goltzium voor aen sagen, en begonden met hem wat ghemeensaem wesen, dewijl hy hem vriendlijck bewijsende hun oock onderwees. Dit is oock aenmercklijck, dat doe Goltzius te Room was, een uytnemende duyrte was in gantsch Italien, en in Room een jammerlijcke benoutheyt, en smetlijcke doodlijcke sieckten, datter menigh duysent Menschen in corter tijt storven en vergingen: oock te Room over al op de straten en ghemeen plaetsen lagen d'ellendige siecke Menschen en storven: oock te som plaetsen daer Goltzius neffens was doende met d'Antijcke beelden te conterfeyten, daerom niet aflatende zijnen lust te voldoen, niet teghenstaende den vuylen stanck die daer seer groot was, en hy seer snel en uytnemende van yet te riecken. Ondertusschen had hy oock zijn tijtverdrijf, comende daer zijn

Printen te coop hingen, met te hooren also onbekent en heymelijck over dese het oordeel der Constnaren van aldaer: welcke dingen met opmercken waernemende, comen voorderlijck wesen. Ontrent het lest van April des selven Iaers, trock hy van Room nae Napels, met zijn vriendlijck reysgheselle Ian Mathijssen Silversmit, en een gheleert jongh Edelman van Bruyssel, geheeten Philips van Winghen: dese dry hadden hun heel slordigh en slecht vercleedt, om het groot ghevaer datter was van den ghebannen, die in groot getal waren, en den wegh heel onveyl te bereysen maeckten. Desen van Winghen, wesende een groot Antiquarius, die alles beschreef en opteyckende, wesende grootlijcx kennis van den vermaerden Landt-beschrijver Abraham Ortelius t'Antwerpen, van welcken Goltzio op de reyse door desen van Winghen waren ghetoont etlijcke brieven die hy had ontfanghen, welcker inhouden was, dat Goltzius in Italien was, daer by oock eenighe litteeckenen van zijn gestaltnis en persoon, oock van zijn creupel rechter handt: dit was belachlijck, dat een soo belust was te sien, dien hy daeghlijcx sagh, en daer hy van te vooren eenighe Maenden mede had omghegaen. Eyndlijck begint Ian Mathijssen t'antwoorden: Dit is Goltzius. Van Winghen sich selven verghetende, en aensiende Goltzium in soo slechte cleedinghe, en onnoosel staen, gelijck sy (als geseyt is) alle dry waren, heeft gheseyt: Neen Heyndrick, ghy en sijdes niet. Ick meen dien fraeyen Plaet-snijder van Hollant, t'welck Goltzium dede lacchen, dat van Winghen den Man nae t'cleedt oordeelde, daer hy self soo toeghemaeckt was, en antwoorde: t'waer boerdigh Sr. van Winghen, dat Goltzius hier by u ginghe. Neen seyde hy, ghy en sijdes niet. S'avonts tot Viletry comende, wast weder aen, dat hy soo seker schrijven hadde. Waer op Ian Mathijssen seyde: Hoe light ghy dus en raest met u brieven? Dit is Goltzius. Van Wingen quaet wordende, geloofdet niet. Ia al seydet Goltzius self op den wegh, soo wast noch: bey Heyndrick, ick en gheloofs niet. Comende te Terracina, daer wast weder als vooren. Maer Goltzius siende, dat hy't niet gheloofde, en dat van Winghen een goet Compagnon met eeren was, en dat hy nu wel behoorde bescheyt te weten, stack zijn rechter cromme handt uyt, toonende met eenen zijnen Neusdoeck, ghemerckt met het teycken dat op zijn Printen staet, te weten, H. en G. in een. Van Winghen dese soo claer litteeckenen siende, werdt stom, en bleeck, en is haestlijck opghevlogen, omhelsende Goltzium met een vriendlijcke en hertlijcke maniere, droef wesende hem niet eer te hebben gekent. Sy hebben voort hun reys tot Napels voleynt, de Const aldaer ghesien, als oock te Puzziola de vremdicheden in der Natuere. Te Napels heeft Goltzius, ick meen in't Paleys van den onder Coningh, gheconterfeyt een uytnemende Antijck, eenen sittenden en jeughdighen Hercules, en is met zijn gheselschap weder gekeert nae Room, in de Galeyen van den Paus, om dat Goltzius hadde lust den naeckten slaven te sien roeyen, en zijn om den stercken wints wille aenghecomen te Gaieta, en voorts te voet te Room, daer hy van den Paters den Iesuiten is bekent geworden, oock van den Constnaren aldaer, de meeste van naem met den Cryons conterfeytende, ghelijck hy oock dede te Florencen, Venetien, en in Duytschlandt, en is den derden Augusti 1591. gecomen uyt Room, niet ledigh keerende: want ick acht dat noyt yemant van allen Nederlanders in soo weynigh en ongheleghen tijdt daer soo veel en wel ghedaen dinghen heeft uytghebrocht, met zijn ghesel Ian

Mathijssen, quam hy te Peerdt tot Bolognen, blijvende eenighe daghen te Venetien, by eenen zijnen goeden vriendt, Dierick de Vries. Hier gheschiede ooc een soete clucht van een Schilderm die wist Goltzij comst te geschieden, en had gheseyt, dat hy aen t'ghedaent hem kennen soude, t'welck Goltzio gheseyt wesende, liet Ian Mathijssen de voorbaerste wesen: en also Ian lang en van stadigh aensien is, werdt van desen voor Goltzio ghewelcomt, en den Iuppiter in de Const gheheeten, en begheerde yet van Ian te hebben geteyckent, die liet zijn gheselle wat doen, welcken daer op stelde Goltzij naem: des den anderen in zijn meeninghe, van by de ghestaltnis yemandt te oordeelen, hem vondt bedroghen, daer seer om ghelacchen, en hy niet te wel te vreden was, wesende doch maer ghenoecht, oft cortwijlicheyt. Van Venetien quamen sy op Trenten, en voorts te Munchen, versoeckende weder de ghene, daer hy te vooren onbekent by was geweest, tot groote beschaemtheyt van sommigen. Van daer voorts over al de vrienden en constighe gheesten besoeckende, is t'huys ghecomen fraey en gesont. Doch weynigh tijts t'huys zijnde geweest, ick weet niet door wat oorsaeck, is hem de voorgaende sieckte weder aengecomen, welcke hem heel t'onder heeft ghehouden, dat hy gantsch uytdrooghde, soo dat hy etlijcke Iaren Geyten-melck heeft ghedroncken, en heeft moeten suyghen Vrouwen borsten, verhopende also beterschap: en is ten lesten, nae veel groote sieckten, met Gods hulp, teghen yeders ghevoelen oft meeninghe, ghenesen geworden: dan most veel tijt en zijn saken versuymen, met daeghlijcx om hem verlustighen te wandelen, so dat hy nu weder wel te pas, en met grooten lust in de Const is doende. Dit is nu in't cort Goltzij leven. Aengaende zijn wercken, alvooren zijn Printen die ghetuyghen over al ghenoech zijnen verstandighen gheest in de Teycken-const. My ghedenckt dat ick te Brugghe, ontrent t'Iaer 1580. heb ghesien van hem eenighe dinghen, van hem ghesneden nae de teyckeninge van Adriaen de Weerdt, die so vroegh van hem ghedaen seer wel stonden, en fraey waren: besonder had ick groot behaghen in eenighe Historikens van Lucretia, die hy selfs gheinventeert en gesneden hadde. Daer was onder ander een bancket, waer in hy seer aerdich had te weghe gebracht eenige Moderne cleedingen, dat grootlijck den welstandt verbeterde, en nae mijn duncken was het wat anders, als ghemeenlijck by onse Nederlanders in ghebruyck was. Doe ick Ao. 1583. te Haerlem quam woonen, maeckt ick met hem kennis, hem toonende eenighe teyckeningen van Spranger, daer hy grooten sin toe hadde: En dit heb ick van hem te segghen, dat hy van jongs aen niet alleen en heeft de schoonheyt oft verscheyden ghedaenten der Natueren gesocht nae te volghen: maer heeft oock seer wonderlijck hem ghewent verscheyden handelingen der beste Meesters nae te bootsen, alsnu Hemskercken, Frans Floris, Blocklandts, dan Fredericks, en eyndlinghe des Spranghers, welcx geestighe maniere hy seer eygentlijck volghde: en sneet oock corts nae desen dat heerlijck stuck, t'Hemelsche bancket van Sprangher, overvloeyende van soeten en bevallijcken Nectar, den Teyckenaer en Snijder toelanghende ghelijcke onsterflijckheyt. Ick sagh ooc in zijn voorhuys, doe ick eerst t'Haerlem quam, op groote doecken, in de hooghte, van Goltzij vindinge geteyckent, met gheolyde kool oft swart crijt, seven Planeten, seer uytnemende ghehandelt, en de naeckten wel verstaen, en gheleken gheschildert van wit en swart. Doe ter tijt sagh ick oock

van hem eenen grooten langwerpighen doeck van wit en swart, van Oly-verwe, en was daer den Romeyn zijn handt verbrandt, wonder wel gheordineert en ghehandelt, en was gemaeckt nae een plaets in een Camer van een groot heerlijck huys, doe ter tijt den Borghermeester Gerit Willemsen te Haerlem, dan teghenwoordich Goltzio toecomende, en is als ick meen daer noch te sien. Veel zijner Printen mocht ick hier ghedencken, onder ander vroegh ghedaen de Roomsche Helden, die ghenoech de heldighe cracht der Teycken-const, en t'vermoghen des Graef-ijsers ghetuyghen: maer ick sal om cortheyt veel overslaende, verhaelen van ses stucken, die hy uyt Italien gecomen wesende dede: want bedenckende wat hy over al voor handelingen hadde ghesien, heeft met een eenighe handt verscheyden handelinghen van zijn inventie ghetoont, en dat verwonderens weert is, binnen seer corten tijt sulck te weghe ghebracht, willende reedt wesen tegen een Franckfoortsche Mis oft Marct. Dese dinghen veerdich wesende, en van niemant schier gesien, heeft laten aenrichten seer aerdighe bootsen, besonder met de Print der Besnijdenis, op de manier van Albert Durer gesneden, waer in comt Goltzij conterfeytsel: dit en zijn teycken liet hy met een gloeyende kool oft yser uyt branden, en weder lappen, de Print beroockende, en toemakende, ofse heel oudt en veel Iaren op de Weerelt hadde geweest. Dese Print dan dus gaende vermomt en in mascarade, te Room, Venetien, Amsterdam, oft oock elder, was by den Constenaren en verstandighe Liefhebbers met groot verwonderen en behaghen geern ghesien, oock van eenighe om grooten prijs ghecocht, wesende verblijdt te hebben becomen van den constighen Norenbergher sulcx stuck, datmen noyt meer ghesien hadde. Het was oock wis te belacchen, dat den Meester hoogh boven hem selven over al is ghepresen geworden: want doe geseyt, oft ghevraeght was, of Goltzius sulcx wel mocht hebben ghedaen, werdt gheantwoort van eenighe, die niet slecht zijn in de Const, dat het wijt daer van was, dat Goltzius zijn leven soo goet en soude connen doen: jae was wel t'beste, dat sy van Albert Durer hadden gesien. Eenige voeghden noch daer by, dat Albert had ghesneden een besonder plaet, die hy in zijn overlijden beval verborghen te houden een hondert Iaren nae zijn doot: en indien dan zijn dinghen noch in achtinge waren, datmense drucken soude, en anders niet, en dit most enckel dese Print wesen. Doe dan, na veel meer roems en snappens, de Print in haer geheel, en versch ghedruckt ghetoont wesende, dese luyden quam voor de neus, stonden (als men seght) met langhe neusen, over hun neus-wijsheyt beschaemt en ontset wesende: eenige werden quaet en spijtigh op de ghene, die de bootse hadden aenghericht. Desghelijcken gheschiede oock met het stuck der dry Coninghen, op de manier van Lucas dan Leyden. Het vreemdste was noch, datter Plaet-snijders, die hun op de handelinghen en snede der Meesters wel meenden verstaen, mede bedroghen waren. Aen dese dingen is te mercken, wat onder den Menschen gonst en afgonst vermoghen, oft oock de waensucht: want sommighe die Goltzium in zijn Const meenden versmaden oft verachten, hebben onbewist hem boven de oude beste Meesters, en boven hem selven ghestelt. En dit deden oock de gene, die gewent waren te seggen, dat geen beter Plaet-snijders, als Albert en Lucas, te verwachten waren, en dat Goltzius by hun niet te gelijcken was. Summa, dese ses stucken waren ghenoech, om te ghetuyghen,

wat hy in dese Const vermach. My dunckt oock dese stucken gedebi[t]eert waren aen den doorluchtigen Hertogh van Beyeren, den welcken Goltzio vereerde met een gouden Keten, met daer aen een gouden schoon Medaglie, waer in staet des Hertoghen Conterfeytsel oft tronie. Nae dese dinghen heeft hy in't Iaer 1597. van hem laten uytgaen een heel Passie, die wonder behaeghlijck is, en gantsch op de manier van Lucas van Leyden, gebruyckende doch in de stellinghen der beelden en anders een seker wijse, die niet verachtlijcker oft argher en is. Ick behoorde oock niet te swijghen van een Maria, met den dooden Christum op den schoot, een cleenachtigh stucxken, ghesneden eygentlijck op de manier van Albert Durer, welcke plaet berust onder den Const-liefdighen Heer Berensteyn te Haerlem. Al dees verhaelde dinghen t'samen bewijsen, Goltzium eenen seldsamen Proteus oft Vertumnus te wesen in de Const, met hem in alle ghestalten van handelinghen te connen herscheppen. Daer zijn van hem heel vroegh ghedaen eenighe dinghen seer verwonderlijck, te weten, een Vrouken met Slanghen en Duyfkens, in't verschiet Christus voor Pilatus, wesende een sinneken op de reden Christi, van te wesen eenvuldigh als Duyven, en voorsichtigh als Slanghen: dit stucxken gaet alle dinghen in netticheyt te boven, bewijsende de scherpheyt des gesichts. Wat hy nu met teyckenen oft handelen metter Pen vermach, dat mogen de verstandighe oordeelen. Ick (nae mijn oordeel) heb geen beter, noch soo goet gesien, en de Hope en troost my niet meerder wonder derhalven toecomender tijt van anderen te sien. Op Pergamijn heeft hy verscheyden stucken ghedaen, cleen en groot: Onder ander eenen Bacchus, Ceres, en Venus, waer in eenen Cupido t'vyer stokende, een reflectie comt gheven op den beelden: dit is te Room, als ick meen. Een ander van hem seer constigh ghedaen, is by den Keyser, wesende eenen jonghen Faunus, met Fauna. Een heel uytnemende is by den Heeren Fouchers van Ausborgh, wesende een Pieta, oft noodt Gods, daer Christus van den Cruyce ghedaen light voor Maria, welcke met een inghetoghen ghemoedt sonder weenen, toont een uytnemende droefheyt in haren gheest te hebben: hier in comen oock verscheyden Engelen: in't verschieten is de Graf-legginge. Dit stuck is niet te verbeteren van ordinantie en handelinghe: en was ghebracht in Spaengien voor den Coningh, die op den selven tijt overleden is. Hier nae quam Goltzio in den sin, op gheprimuerde oft van Oly-verwe bereyde doecken metter Pen te teyckenen: want hoe groot de Pergamenten waren, sy vielen hem nae zijn groot voorneem en gheest noch veel te cleen. Des gingh hy toe, en teyckende met de Pen op eenen paslijcken grooten gheprimuerden doeck een naeckt Vrouwen beeldt, met eenen lacchenden Satyr daer by, seer aerdigh en versierigh ghedaen, en heeft daer oock op gehooght, en een weynigh de naeckten t'som plaetsen met verwe aengheroert, en daer op vernist: desen hadde van hem Franciscus Badens, Schilder t'Amsterdam. Na der handt creegh hem den Keyser, die over desen handel hem heel verwonderde, doe dit gedaen was, roepende daer over eenige van der Const, die oock verwondert waren: want het heel seldsaem en wercklijck te sien is. Noch voor den selven Badens heeft hy ghedaen een naeckte liggende Venus met Cupido: in't verschieten, daer Venus en haer soon Cupido om meest bloemen te lesen ghewedt hebbende, Peristera een Nymphe haer te hulp quam, waerom sy van Cupido in een Duyf wort verandert: dit stuck is

uytnemende in ordinantie, actien der beelden, steldsel, en handelinghe, met gladde langhe artseringhe, gantsch loflijck en onberisplijck, en is noch tot Badens te sien. Noch heeft hy onder handen, daer hy nu langen tijt over doende is gheweest, eenen heel grooten doeck, daer eenighe groote naeckten in souden comen, en soude alle zijn voorgaende Pen-wercken te boven gaen, als ick gheruchts wijse eenichsins can vernemen: doch ick hebber geen begin af ghesien, als ick wel behoorde, om yet sekers daer van te schrijven: dan hy laet noode zijn dinghen onvolmaeckt yemant sien, dan voldaen zijnde geern yeghelijcken wie wil: in dat en anders ghelijckende den uytnemenden Michael Agnolo. Ick acht niet, dat yemant so vast en veerdigh is, een beeldt, jae een gantsche Historie, uyt der handt, sonder yet te bootsen, te trecken ten eersten met de Pen, met sulcken volcomenheyt, en suyverlijck te voldoen, en met so grooten geest. Hier mede laten wy zijn constige Pen berusten, en den Monarch in haer te handelen blijven, en moghen van zijn schilderen verhalen. Goltzius comende uyt Italien, hadde de fraey Italische schilderijen als in eenen spieghel soo vast in zijn ghedacht ghedruckt, dat hyse waer hy was noch altijts gestadich sagh: dan vermaeckte hem de soete gracelijckheyt van Raphael, dan de eyghen vleesachticheyt van Corregio, dan de uytstekende hooghselen, en afwijckende verdreven diepselen van Tiziaen, de schoon sijdekens en wel gheschilderde dinghen van Veroneso, en ander te Venetien, dat hem de Inlandtsche dinghen soo heel volcomen niet meer conden voldoen. Het was den Schilders eenen lust en voedsel, hem hier van te hooren spreken: want zijn woorden waren al gloeyende carnatien, gloeyende diepselen, en derghelijcke onghewoon oft weynigh meer ghehoorde verhalinghen. Teyckende hy yet, de naeckten sonderlingh mosten met den cryons hun verwen hebben: soo dat hy eyndlijck tot den Pinceelen en Oly-verwe hem heeft begheven, doe hy maer twee Iaer van het suyghen oft borst ghewendt oft gespeent was, doch zijns ouderdoms 42. Iaer, Ao. 1600. Sijn begin was voor Gijsbert Rijckersen te Haerlem, een cleen stucxken op coper, eenen Christus aen t'Cruys, met Maria, S. Ian, en Magdalena: het naeckt van den Christus seer doodlijck, doch aerdigh gecoloreert, wonder wel gestudeert, en verstaen wesende, en is geheel suyver en schoon van verwe. In't verschieten comt Ierusalem: op den voorgront wat in't verschieten sit een Clock-hen met kueckens, een sinneken wesende op t'gene Christus seyde, doe hy de Stadt beweende. Hy hadde doch daer te vooren uyt zijn ghenoecht op eeneghenoechn doeck in Oly-verwe ghedaen een Conterfeytsel groot als t'leven, naeckt sittende, nae Tobias Swartsenburgh te Haerlem, die hy had toeghemaeckt als eenigh Indiaensch Schutter, en in't verschiet in't cleen S. Sebastiaen, uytnemende wel ghehandelt, en wel ghelijckende. Hy heeft noch ghemaeckt een groot stuck op Penneel voor zijnen reysghesel Ian Mathijssen, wesende eenen Hemel oft Hemelsche vreughde, t'welck can beduydt worden, de gheloovighe Christlijcke Siele, comende becleedt in de witte sijde van een suyver Conscientie, en onbeveynst geloove tot de Kercke Gods, trouwende daer Christum haer Bruydegom sachtmoedigh en ootmoedigh, in ghedaent van een onnoosel kindt, sonder eenighe valscheyt oft bedrogh, daer al t'Hemelsche geselschap in verblijdt, en brenghen oft toonen de Siele palm en croon, te weten, volherdicheyt en belooninghe. Oft can beduydt worden op de Maeght S. Catharina,

die door volstandicheyt in't gheloof en lijden tot de Croon der Martelaren is ghecomen, Christum voor haer Bruydegom aennemende. Dit stuck van naeckten, tronien, lakenen, sijden, en anders, is seer uytnemende en constigh ghedaen, in alle deelen yeghelijcken ghenoech voldoende: de naeckten oft tronien heeft hy wetens vermijdt hardt te schaduwen, op dat het te bevallijcker mocht wesen, doch van beyde sijden een weynigh gediept wesende, doet hem met den carnatiachtighe hooghselen noch wel verheffen. In't traperen van een groot blaeu laken van Asuer Oltremerijn, quam hem heel wel te passe in't glaceren, een manier met den Pinceelen te stooten, die by den Glaes-schrijvers ghemeen is. Summa, is alles met groot opmerck en verstandt te weghe ghebracht, hebbende meest oft alles nae t'leven gedaen. En wort van den verstandighen hoogh ghepresen, en van de ghemeen ooghe om zijn gracelijckheyt en lieflijckheyt geern gesien. Goltzius heeft ooc noch geschildert op een coperen plaet eenen sittenden Christus meest naeckt, met twee knielende Engelen, met brandende Toortsen, en eenige reetschap der Passie, dat oock seer uytnemende was, en is nu by den Graef van der Lip, oft den Keyser. Eyndlijck, in't Iaer 1603. heeft hy ghemaeckt op eenen grooten doeck als t'leven, een slapende naeckte Danaë, op een seer schoon wijse ligghende: dit naeckt is wonder vleeschachtigh en verheffende gheschildert, en van grooter studie in omtreck en binne-werck. Hier by comt een aerdigh oudt Wijf met een gloeyende tronie, met oock eenen doortrapten Mercurius, en ick en weet niet wat vriendlijcker kinderkens, comende met Stock-beurs en anders aen ghevloghen, soo dat het oock van schoonheyt der ordinantie niet is te verbeteren: dit stuck is te Leyden, by den Const-liefdighen Heer Bartholomeus Ferreris, op zijn Cabinet oft Const-camer, onder ander fraeyicheyt te sien. Hy heeft noch ghedaen eenighe Conterfeytselen om zijn sinlijckheyt, te weten, een Noordtsche Boerinne, en insonderheyt eenen Ian Govertsen, woonende t'Haerlem, een beminder van schulpen, hebbende in de handt een Peerlmoeder, en ander hoornkens by hem: dit is in volcomenheyt heel uytnemende aerdigh van handelingh en ghelijcken. Dit is meest al dat ick weet van hem met de verwe ghedaen te wesen. In Glas-schrijven soude hy yegelijcken overtreffen, soo hy tot sulcx hem wou begheven, ghelijck eenigh weynigh dingh te Haerlem tot den uytnemenden Glas-schrijver Cornelis Ysbrantsen van hem te sien is: daer hy slechs om een tijtverdrijf, gedachtigh wesende zijn eerste oeffeninge, so yet heeft ghedaen: want dese Const, so wel als schilderen, en Plaet-snijden, wast oock, oft heeft haer volcomenheyt uyt de Teycken-const, in welcke ick nu zijn beter niet en weet, oft yemandt boven ghemeen oordeel hoogher gheclommen oft opgewassen. En of dan eenige onwederen teghen hem verheffen, behoeft als een stercke hooghe Roots daer voor niet te verschricken: want t'gherucht van zijn edel wercken sal leven: maer die hem onverstandigh tegen oft na keffen, sullen sterven. Hy is een die hem der Weereltsche beroerten en t'gemeen gheclap gantsch niet bemoeyt, als een die uyt overtreffende liefde der Const geern rust-sieligh, stil, en alleen is, dewijl de Const den heelen Mensch tot haer vereyscht te hebben. Sonderlingh is hy een beminder van zijn eygen vrijheyt, oock der beleeftheyt, en eerbaerheyt, seggende voor avijs, Eer boven Golt, en bewijst oock daedlijck genoech, niet soo gheltsuchtigh als eerliefdigh te wesen: doch hem veel cleender als

prachtigh houdende, in de kennis der Natuere, als natuerlijck Philosooph, niet onervaren. Eenige snelle dapper antwoorden oft spreucken pleegh ick van hem onthouden, te hebben die my wel bevielen: doch nu ten deele zijn vergeten. Onder ander, ghelijck als hy veel aerdighe Conterfeytselen gesneden heeft, had hyer Ao. 1583. gedaen twee ten voeten uyt op coperen platen, en waren twee Poolsche jonge Princen, die de Landen besoeckende quamen uyt Vrancrijck gecleet op zijn Fransch, so men doe daer gingh, d'een wesende den Neef van den Poolschen Coningh. Soo nu Goltzius te Haerlem by hun was in d'Herbergh, en dat van den prijs werdt ghehandelt, hadden sy met hun een Coopman van Amsterdam, rijcker als verstandigh, die hun het gelt te doen hadde: desen hoorende, dat soo eenighe meerder som gheeyscht wiert als zijn gissinghe was, seyde onder ander woorden, dat het te veel was, en dat Goltzius soo betaelt wesende van zijn Const, meer soude winnen als een Coopman. Waer op Goltzius stracx seyde: V Coopmanschap heeft doch geen gelijcknis met onse Const. Ick can met gelt wel een Coopman worden: maer ghy moeght met al u ghelt geen Constenaer worden. Eens was hy ontboden by Duytsche jonge Edelluyden, daer eenigh was, die gheconterfeyt begeerde wesen op tafelet, om dan te snijden, en overvielen hem met den dranck, dat hy stracx een deel glasen voor hem hadde, en vermaenden vast van bescheyt te doen. Des hy hun beleefdlijck vraeghde, waer toe sy hem daer hadden doen comen. Sy seyden, om te conterfeyten. Waerom wilt ghy dan Heeren (seyde hy) dat ick dus veel dranck sal in nemen? Ick ben doch geen Beest. En of ickt al dede, waer toe sal ick dan deughen? oft hoe sal ick u ghedienen? met eenige ander woorden: soo datse hun mosten schamen. Eens wees hy eenen zijn Discipel eenigh gebrec in zijn werc, welcken antwoorde, hy wistet wel, oft sagh het wel. Waer op hy seyde: V vat is vol, ghy zijt rijck genoegh: en keerde hem voort tot een ander, daer beter plaetse was om wat in te storten, die t'onderwijs dancklijck en geern aen nam. Hy pleeght oock te segghen, hoorende van eenighe Schilders, die op hun eyghen dinghen roemden, oft groot behaghen hadden, datse geluckich en rijck waren, om dat hy rijck is die hem vernoeght: het welc ick (seyde hy) noyt hebbe van mijn werck connen ghedaen. Ick heb hem oock wel verscheydenmael hooren segghen dat hy noch noyt yet hadde ghedaen, dat hem te vollen ghenoeghde, oft soo behaeghde, hem en docht, het had behooren wat beters oft anders te wesen, het welck geen quade zede oft conditie en is: want sulcke sullen niet lichtlijck in de Const aerselingh loopen: gelijck wel ander Pigmalions, die op hun eyghen dinghen blindlijck verlieven, en onwetens dickwils verder te rugge zijn als sy meenen, en worden by den Const-verstandighen tot ghespot en belacchinghe, en voor geen cleen ghecken, maer wel van de treflijckste ghehouden te wesen. Eenighe fraey Discipulen heeft Goltzius ghehadt in't Plaetsnijden, als de Gheyn, wiens leven sal volgen: oock Iacob Matham, zijn behoudt soon, die Italien hebbende besocht, nu woont te Haerlem, wesende een uytnemende Meester in zijn Const. Als oock Pieter de Iode, die oock eenighe Iaren in Italien heeft gheweest, woonende teghenwoordigh t'Antwerpen. Hier mede cort ick af te schrijven van Goltzius, die nu dit Iaer 1604. een Man is van 46. Iaren, en (Gode lof) nu redelijck te pas en ghesont, dat my hertlijck lief is. Want also Plato, doe zijnen sterf-tijt naeckte, danckte Genium zijnen

gheboort-Godt, en t'gheluck, te zijn gheboren Mensch, Grieck, en geen Barbar, noch onredelijcke Beest: eyndlijck, gheleeft te hebben ten tijde van Socrates: Soo verblijd' ick my oock, te hebben gehadt meer als twintigh Iaer met mijnen vriendt, den heel Const-liefdigen Goltzio, vriendlijcken omgangh en kennis.


Vorige Volgende