Het schilder-boeck

[fol. 192v]

Van verscheyden Italiaensche Schilders, die in mijnen tijdt te Room waren, tusschen A^o. 1573. en 1577.

Onder de gene die te Room alree tot redelijcken ouderdom gecomen waren, en vermaert om hun constige wercken, was eenen Ieronimus Muzziano, gheboren van Bressa in Lombardien. Dit is geweest den uytnemenden Landtschap-schilder, daer ick elder in de Schilder-gront van hebbe verhaelt: welcken (om de waerheyt te ghetuyghen) was uytnemende in Landtschap, hebbende een gheweldighe, vaste, en heerlijcke maniere, onghelijck der Nederlanders, het welcke selden by ander Italianen werdt ghevonden. Bysonder was hy uytnemende in gronden en voor- ronden treflijck en heerlijck te maken, wesende een dingen dat den Landtschappen heerlijcken verciert: Oock gantsch uytmuntende in Boomen, die hy seer aerdich, en op een seer schoon maniere handelde, wortelen en stammen seer versierich makende, en becleedende met clijf en anders: hadde oock eenen seer fraeyen slagh van bladeren, maer al op de maniere oft Castagne boomen waren heweest. Hy seyde oock dat gheen boomen hem beter aen stonden, oft beter teyckeninghe hadden als Castagne boomen, en een goede maniere van bladen om nae te volghen. Van hem is te Room een weynigh Landtschap te sien in Belvidere t'eynde de gallerije, achter de Antijcke Cleopatra, een Fonteyn wesende. Tot Tivoli buyten Room, in den Hof van den Cardinael van Ferraren, boven in't Palleys, zijn noch van hem te sien verscheyden Landtschappen op het nat gedaen, die seer aerdich en wel gedaen zijn. Daer zijnder ter selver plaetsen veel meer geweest, die seer uytnemende waren: maer dat te claghen is, door veranderinghe der sinnen des Eyghenaers der plaetsen, zijn de Cameren, daer sy op de mueren stonden, afgebroken, en sulck een uytnemende Const verdorven, en te niet ghedaen. Gelijck hy oock de Landtschappen aerdich schilderde, en met de verwe uytnemende handelde: soo was hy oock van ghelijcken uytnemende, de selve te teyckenen met Pen oft crijt. Welcke manier en handelinghe onsen Hoornschen Cornelis Cort seer uytnemende en eygentlijck heeft connen naevolghen, met zijn constigh Graef-ijser: Als te sien is in eenighe Printen, die door desen gesneden, van Muzziano uytcomen, te weten, twee Landtschappen van S. Franciscus, en noch twaelf in de hooght, waer in comen eenige Eremijten, oft Heyligen, die sich in de Woestijn onthielden: dan men sietse weynich uytcomen, oft onder den Schilders. Hier in comen schoon gronden en boomen, met een weynich verschiets. Desen Muzziano was van Goltzio t'zijne daer wesen te Room geconterfeyt. Liet ooc Goltzio sien een heel deel geteyckende Landtschap ghesichten nae t'leven, te Tivoli en elder ghedaen: als oock Inventien, welcke hy Goltzio wilde mede geven, om de selve te snijden, die dat, als meerder dinghen voor hebbende, beleefdelijck afsloegh. Ieronimus, het zy of hem docht, dat de Beelden het heerlijckste deel onser Consten is, oft dat hy meer voordeel daer by sagh, begaf hem gantsch en heel tot den Beelden, makende groote doecken, en Tafelen van Olyverwe, als icker wel eenighe hebbe ghesien: doch zijn Beelden in deuchden en weerden bleven grootlijcx schuldigh en ten achter aen zijn Landtschappen. Dus gaet het toe, als men wil yet anders aengrijpen, als Natuere willigh toelangt: hoewel zijn Beelde niet te verwerpen zijn. Hy hadde een maniere van te maken seer devote S. Franciscus, som-

[fol. 193r]

tijts eenige tronien des selven Sancts, die seer devotich en vlijtich om hoogh sagen, die uytnemende, en dickwils gecopieert waren. By hem, oft met hem, hadde veel ghemeenen omgangh eenen Caesar van Orvieten, die door Houwlijck, oft anders, zijn maeghschap was: van desen zijn te Room eenighe wercken. Onder ander voor S. Pieters Kerck, maeckte hy in mijnen tijt een historie, daer S. Pieter eenighe creupelen gheneest: Hier sietmen een aerdigh ordineren, en een treflijckheyt van Vrouwen cleedinghen, en anders niet dan loflijck, en behaeghlijck wesende. In desen selven tijdt was te Room, en Schilder van Paus Gregorius de derthiende, eenen zijnen Landts-man van Bolognen, Lorenzo, die sy hieten Lorenzino: desen, hoewel hy self weynigh wrocht, dan veel jonghe Schilders hiel werckende in't Paus Palleys, was een seer goet Schilder: ghelijck als van hem ghetuyghen twee stucken op den natten muer, in de Capelle Paulinae, neffens Sala Regi, te weten, daer S. Steven ghesteenicht, en Paulus ghedoopt wort. Hy hiel hem soo wat statich, rijdende met zijn behanghen Peerdt met de valdrappo, en als gheseyt is, hiel een deel Schilders in het werck: onder ander, daer hy seer veel af hiel, den uytnemenden Iongh-man Raphael da Reggio, den welcken hy niet wilde daghloon gheven als ander, maer betaelde hem soo in't hondert, hem ghevende eenighen goeden overloon nae zijn verdienste. Desen Raphael wonderlijcken^*van der natuere begracijt, was gheboren (ick meen) buyten Reggio, op een Dorp: en alsoo hy bestelt was van zijn Vader een deel Gansen te hoeden, heefter uyt gramschap, oft anders, eenighe de beenen aen stucken gheworpen met cluppelen, des hem den Vader nae liep om slaen, dat hy de vlucht heeft ghenomen in de Stadt, is by eenighe Schilders gheraeckt: en beginnende in Compagnie te wercken, is eyndlinghe gecomen by Fredericus Zuccaro, daer hy binnen een Iaer soo toeghenomen is in de Const, dat veel zijn dinghen alsoo lief saghen als des Meesters. Te Room wesende, dede een Facciate oft ghevel in't nat, niet te wijt van Campo Martio, daer veel aerdicheyt in te sien is, van historikens, en beeldekens, van verwe, en verscheyden graeuwkens, oft temperinghen. Hy is oock comen wercken by Lorentzino, des Paus Schilder. Van hem sietmen in't Palleys boven eenigen trap, een wapen van den Paus Gregorius, waer by sitten Iustitia, en Prudentia, seer aerdich gehandelt wesende, besonder Prudentia, met een aerdich schoot-laken, en wel ghedaen: voorts oock in een sael, eer men in de Coninghlijcke sael comt, is van hem in't welfsel eene Hercules die Cacum verstaet, en in de Frijse eenige Muses, seer wel ghedaen wesende. Noch voor de Kercke van S. Pieters, boven de deuren, zijn van hem twee historien, eene daer Petrus en Ioannes den Creupelen voor den Tempel ghenesen. Hier heeft hy moeten volghen d'ordinantie van Raphael d'Vrbijn, die in des Paus tapijten comt: maer hy en heeft dese ordinantie niet verslimt, dan alles seer aerdich op't nat geschildert. Hier sietmen schoon lakenen, en tronien, en alles seer constich en veerdich ghehandelt. D'ander historie is, daer Andreas Petrum zijnen broeder brengt tot Iesum, en daer sy Ioannem de Dooper verlaten, hier sietmen schoon vlacke lakenen, en een aerdich verschiet, met een Ioannes predicatie, met schoon boom-struycke, alles op een heerlijcke en veerdighe wijse van schilderen ghedaen wesende. Van hem is oock in Sala Regi eenen Engel, oft Victoria, seer wel gheschildert op het nat: oock in de logien, en camers des Paus, verscheyden dinghen. Hy

* Van Raphael van Reggio, uytnemende Schilder.

[fol. 193v]

hadde een maniere, zijn dingen, daer't te pas quam, redelijck hardt te diepen, wel tot op het swart: dat welck doch van verre wel liet, en groot macht zijn dingen gaf. Hy heeft ten lesten eenighe wercken op sich selven ghecregen, ghelijck hy meer als weerdich zijnde verdiende. Onder ander in't Bede-huys der Gonphalons, daer de Passie van verscheyden Meesters is ghedaen, is van hem t'handt-wasschen Pilati uytnemende wel gedaen en geordineert: Eyndlingh oock (ick meen wel) onder ander een Capelle tot S. Maria Maiore. In summa, zijn dingen waren eenen seyl-steen voor alle ooghen der jonge Schilders, soo treckende en aenlockende om nae te volghen. Hy was een schoon langh Ionglingh. Hy soude nae mijn vertreck te Room door liefde tot eenigh Vrouw-mensch zijn gestorven, in den voor-somer zijns levens, tot groot jammer en schade der Schilder-const, die door desen tweedden Raphael vaste hope hadde tot haer uyterste heerlijckste vercieringhe te comen. Daer is noch gheweest een, die in zijn gheselschap wrocht in't Paleys, gheheeten Paris, den welcken oock een seer schoon manier hadde, de welcke doch seer haren glans verloor, als zijn dinghen by oft neffen des overtreffenden verhaelden Raphaels plaetse mosten hebben. Daer was (so my voor-staet) noch een medegesel van desen Raphael, mede werckende op t'Paleys, gheheeten Gioan del Borgo, van Bolognen, dat een constigh werck-ghesel was, welcken naderhandt noch heeft ghewrocht in het nieuw gebouw van Paus Clement de achtste, in geselschap van zijn broeder Carubin del Borgo, welcken Carubin eenen dootslagh had ghedaen, en door de Const van Gioan was vry gheworden. Onder ander wercken van Gioan, is van hem te sien in een groote sael oft stantie, midden in het welfsel, een open gat, versiert oftmen de Hemelsche locht saghe: boven zijn van onder op te sien eenighe seer fraey vercortende beelden van eenighe deughden op een Galerije, welcx lijste rust op vercortende Balusters: aen dese lijste schijnt te hanghen des Paus wapen, welcke verselschapt oft ghedraghen is van vliegende kinderkens, dat seer lustigh te sien is: dese beelden zijn van den verhaelden Carubin. Onder dese Gallerije, heeft noch Gioan ghemaeckt, in een seer schoon perspect, vercortende schoon groote Colomnen, die t'bovenste werck schijnen gheladen te hebben: so datmen daer natuerlijck meent te sien een seer hooghe verdiepinghe, oft opstijghende insien. Soo dat Gioan ghestorven wesende, van hem heeft ghelaten een heerlijcke ghedachtnis in de Schilder-const. Noch isser geweest te Room in mijnen tijdt eenen Guidonio, die op t'nat wonder vast en veerdigh was, t'zy in beelden, grotissen, oft comparteringhen van welfsels, en anders. Doch en weet ick geen werck van hem tot getuyghnis zijner Consten besonder te wijsen, dan in des Paus Capelle, so men in comt bove de deur, daer van eene Siciliaen, Mattheo d'Aletsi, is d'historie, daer Michael den Enghel en den Duyvel twisten om Moysis lichaem, daer de naeckten der Duyvelen van verscheyden carnatien zijn, van der handt van Mattheo: maer den Enghel, die op een veerdigher manier ghedaen is, heeft ghedaen Guidonio: daer canmen aen den poot den Leeuw oordeelen, en sien wat hy voor een zy gheweest in onse Const: desen is oock jongh ghestorven. Den verhaelden Mattheo d'Aletsi, onder ander wercken, dede voor zijn lest te Room een historie van een Ecce Homo, in't Bede-huys der Gonphalons, in Strada Iulij: doch watter van was, of hy niet betaelt en was, oft ghelt gegheven nae zijnen lust, oft dat hy een wanlust hadde

[fol. 194r]

in zijn dingen, dat te staen hadde neffens Succarij, Raphael van Aretso, en ander fraey Meesters, op eenen morghen vroegh vonden die van der Compagnie, dat hy zijn werck hadd' verdorven, en met eenen hamer oft anders putten daer in gheslaghen, als ick oock ghesien hebbe: doch en was het geen quade schilderije, noch ordinantie. Hy hadde neffens eenen trap gheordineert eenighe beelden als van coper, en daer schorte niet veel om dit stuck te voldoen. Van Room verloopen wesende, quam te Malta schilderen in een Kerck voor den Grand Maistro, die te Room om Schilders hadde ghesonden: en alsoo ick alree mijn woort wech hadde gegeven, en belooft daer henen te trecken, met een Fransman van Parijs, Steffaen du Parac, die huysgesin hadde, en na meer versekertheyt verwachtede, hoorden wy, dat hy daer op d'avontuer ghecomen, aenghenomen was. Hy was veerdich op het nat, en wonder versierigh in grotissen, en ander verciersels: oock te maken antijcksche vasen, oft vaten, van welcke icker gesien hebbe bove Frascatij, oft Monte Dragone, in een speelhuys van een Cardinael, versiert van gout, silver, en coper wesende, seer veedigh en cluchtigh gedaen, in de maniere van eenen wapen-roof, oft Tropheo. Daer is noch gheweest in mijnen tijt eenen Ricardo, die in gheselschap met Raphael d'Aretso in't Paleys wrocht, die oock redelijck was in de Const, en ghenoech moedich: desen hadde gedaen en Ecce Homo, in de Kerck der Florentijnen te Room, en hebbende gevraeght aen Raphael d'Aretso, welck hem docht in dit stuck de beste tronie te wesen: en Raphael merckende, en wetende Ricardi latendunckenheyt, toonde een beeldt, dat voor aen vlack van achter stondt, en daermen geen tronie van en sagh, en seyde: dat beeldt, condement van voor sien, mocht wel een goede tronie hebben, maer al d'ander en behaghen my niet met allen: en alsoo dit in teghenwoordicheyt van een deel jonghe Schilders gheseyt was, werdt het belacchen, en dickwils met lacchen verhaelt. Waer by slechte Schilders te leeren hebben, maetlijck van hun selven te houden, sonder veel op hun dinghen te trotsen, in teghenwoordicheyt van soo uytnemende in onse Const, die soo aerdighe streken weten te gheven, om sulcke opgheblasentheyt te doen ontswillen. Te vooren heb ick verhaelt van eenen Fransman Steffaen, oft Estiene du Parac, desen was van Parijs, hy was Bouw-meester van den Cardinael Sermoneta, en aerdigh van teyckenen. Van hem is geteyckent gheweest een Ecce Homo, voor een Print-vercooper, Antoni Lafreri, zijn Landtsman, welcke van Cort gesneden, wordt gehouden voor Taddei Zuccari teyckeninghe. Hy was oock seer fraey van hetsen op coperen platen. Van hem zijn gedaen in chaerten Room antijck, also het uyt eenighen ouden steen, in platte forme ghedaen, was gheteyckent, en een Room moderne, beyde redelijcke groot: oock de Capelle van den Paus, hoe hy met de Cardinalen in de Misse is, oft sit, daer den Paus over S. Pieters plaets de benedictie geeft, en meer ander dinghen: oock de Ruwijnen van Room, seer wel ghehandelt en verstaen: want gelijck hy goet Bouw-meester was, en wel verstondt, hoe, en wat die vervallen dinghen waren gheweest, heeft hy eenighe, die te seer vervallen waren, om den welstandt, wat in hen gheheele ghebracht. Van Room is hy met zijn ghesin ghekeert te Parijs, alwaer ick acht hy overleden is. Dat ick desen Fransman onder d'Italianen voeghe, is, om dat ick van de Fransche geen eygen Boeck oft deel hebbe voor te beschrijven, dewijl icker weynigh weet uytmuntich te hebben gheweest:

[fol. 194v]

oock acht ick, dat zijn beste werck te Room is ghedaen, en had oock een Italiaensche Huysvrouw. Nu was oock doe ter tijt te Room eenen Pasqualijn de la Marca, desen alsoo hy in Compagnie op't nat wrocht by Guidonio voornoemt, nam in ontrent een Iaer so toe in onse Const, dat het grootlijcx te verwonderen was, en t'is van anderen wel meer gheschiet, dat sy met ander te sien wercken in dit Fresco, schielijck soo een handelinghe nae volghen, en hervaren worden. Van hem waren ghedaen eenighe doecken van Olyverwe, waer in oock quamen Landtschappen, dat het te verwonderen was, soo wel sy ghedaen waren: dese stonden in de Kerck van Terme Diocletiano. Daer was oock van mijn kennis noch eenen Caesar van Salusto in Piemont, die seer socht om te gaen, oft gemeensaemheyt met Hans soens van Antwerpen, uytnemende in Landtschap, welckes maniere Caesar seer naevolghde, en werdt een goet Landtschap Schilder, seer uytmuntende onder d'Italiane. Van hem zijn ghedaen verscheyden Landtschappen in de sale naest Sala Regi, op het nat: oock niet wijt van Pasquijn te Room, in een Paleys van eenen Spaenschen Bisschop, een sale vol Landtschappen op't nat, die seer playsant en wel ghedaen waren. Hy hadde voor medegheselle eenen Spangiaert, gheheeten Paulo, en maeckten t'samen een Capelle op Trinita, in't midden voor d'Altaer-tafel de Enghelsche groet, daer Caesar seer aerdighe afdalende wolcken hadde gedaen: op d'een sijde was, daer Godt de Slange vervloeckt: op d'ander sijde, (meen ick) was den Kerst-nacht, dat al wel geschildert mocht heeten. Voorts maeckten sy oock in Strada del Populo een Facciate oft ghevel, waer op onder ander quam d'Historie oft Fabel, daer Pluto Proserpina ontschaeckt, met meer ander dingen. Dees twee en waren niet seer slecht in beelden, dan Caesar was meest uytnemende in Landtschap, daer Paulo niet veel van hiel, seggende, dat het maer en was den eenen bergh te maken achter den anderen: doch als hy sulcx met het wercken ondersoecken wilde, bevondt het soo doenlijck niet, bergh achter bergh welstandich te maken, als hy hem selven hadde laten voorstaen. Noch was te Room, die veel mijn broederlijck medegesel was, eenen Piemontoys, Daniel Argentieri van Turijn, die gheleert hadde by den Schilder van den Hertogh van Savoyen, Iacomo de Grotischi: welcken Iacomo in zijn jeught te Room, in't Rijck van Napels, en elder hadde nae ghesocht alle grotissen, en gheconterfeyt, dat hy besonder in dit deel uytmuntende was. Hier in hadde oock Daniel geen quade handelinghe: maer wasser aerdigh en veerdigh in. Noch had icker een medegesel, Girolamo Lupocci da monte Pulziano, die in grotissen en beelden tamelijck gheoeffent was. Van ander veel meer en weet ick niet sonders veel te schrijven. Eenige heb icker gekent, der welcker namen ick hebbe vergheten, al heb ick wel in hun geselschap ghewrocht, bysonder een Italiaen, die seer aerdich handelde grotissen en beelden. Van hem zijn seer fraey grotissen, en grotisse beeldekens, in de Salen, eer men in Sala Regi comt. Dan wasser noch een Boer, oft die buyten woonde op eenigh Casteel, die uytnemende was in grotissen, makende daer't te pas quam in de Veldekens, alderley aerdicheyt van Zee-Goddinnekens, en Mannekens onder malcanderen, met Monsterkens, en duysent aerdicheden, welcke hem voor de handt al uyt den Pinceel vielen: desghelijcx dede hy die dinghen ten eersten met der Pen, en so cluchtigh door malcandere, in spelen, worstele, en vechten, dat het grootlijcx was te verwonderen: doch en oeffende hy de

[fol. 195r]

Const niet stadich, alsoo ick verstondt, maer was veel doende in zijn Landtwerck, Wijngaerden, en derghelijcke, en was oock redelijck aen zijnen dagh ghecomen. Daer was oock noch in mijnen tijdt te Room, die ick in't eerste hadde moghen verhalen, eenen Girolamo Siciolante van Sermoneta, die al redelijcken oudt was, en hadde veel wercke ghedaen, te langh te verhalen, hebbende soo een redelijcke ghesette maniere: was evenwel een goet Meester. Daer is nae mijnen tijdt, oft noch teghenwoordich te Room, een Florentijn, Discipel van Ioan van der straet, oft Stradanus, geheeten Antonio Tempesta, die seer ghepresen wort, hebbende veel dinghen gheteyckent en ghehetst, als Iachten, Batailgen der Amasones: oock A^o. 1593. in platte forme, en in't groote, de Stadt van Room. Daer is oock eenen (ick meen Florentijn) gheheeten Batista Fontana, die een Crucifix, en t'leven Romuli, met ander dingen, geinventeert en gehetst heeft, dinghen die seer gheestigh te sien zijn. Noch eenen Ventura Salimben van Siena isser te Siena, die seer aerdighe dingen ghehetst laet van zijn handt en vindinghen uytgaen, van datum 1590. en 94. Een ander Sienees noch te Siena, laet van hem uytgaen een historie van S. Catherina van Siena, seer versierlijck geinventeert, en gesneden door Pieter de Iode van Antwerpen. Dees twee verhaelde Sienesen zijn oock seer goede Schilders. Daer is noch geweest eenen Marco da Siena, een uytnemende Schilder, al van in den tijt van Michael Agnolo, en was van hem oock hooger, oft soo hoogh als Raphael Vrbijn gheacht. By hem heeft gheleert Arnoldus Mijtens, soo dat hy lange gheleeft moet hebben. Noch isser eenen Florentijn, Andreas Bosculo, die een Passie laet uytgaen, gesneden door de Iode, welcken Bosculo oock een goet en constich Schilder is. Dit zijnse, die ick teghenwoordich noch weet te noemen. Hier mede laet ick de Italiaensche vermaerde Schilders berusten, en den gheruchte in weerden en eeren bevolen blijven, en late Italien behouden den hooghsten roem te wesen boven alle Landen in den Modernen tijdt, verciert met soo groot ghetal doorluchtighe edel gheesten, en oeffenaers onser Const, de welcke, soo ickse altemael soude voort-halen, en hun wercken op't breedtste beschrijven, te veel tijt soude hebben behoeft: Doch meen wel, dat ick de uytnemenste Mannen, en hun daden, niet en hebbe versuymt: maer wel veel onnoodighe dinghen nae ghelaten. Dus keer ick my nu tot ons Vlaender genoemde gemeen Neder-landt, en tot hoogh Duytschlandt, om nae mijn vermoghen van het doncker graf der verghetenheyt te helpen verlossen de namen der ghener, die hooghlijck van der Natueren waren begaeft in onse swijghende Poeterije, oft stomme Dicht-const, en onse Landen heerlijck gherucht daer door hebben deelachtich ghemaeckt, en alle volcken doen bekennen, onse Natie niet te wesen rouw, ongeschickt, oft Barbarisch: maer van goeden gheest, vernuftigh, en bequaem d'uytnemenste Consten op d'uyterste volcomenheyt te brenghen, oft ghebruycken.

Eyndt van het leven der Italiaensche doorluchtighe Schilders.