Omnibus

XXIV / Vier maagden met geld

't Was Chef altijd, als hij binnen keek bij Hein en Jacob, Trui en Gertje Verdam, of daar de wereld z'n asem in hieuw en stil stond. Hoe oud waren ze, deze vier maagden met geld? Die mannen en vrouwen der uitgerekendheid? Wanneer was dat zware besluit gevallen: wij houden de erfcentjes bij elkaar, wij trouwen niet? - 't Laat zich niet zeggen. Zelfs Chef en alzo Jochem, mannen die toch geen vreemden waren hieromtrent, wisten niet beter, of deze orde was een toestand zonder begin, en zonder end. Ze schenen nu eenmaal geschapen te zijn, om elkaar zo'n beetje te vervelen, van jaar tot jaar. Ze keken tenminste onderling altijd, of ze dachten: kneep jij d'r nou maar gauw tussen uit, dan hieuw ik weer meer geldje. Ze hadden, eigentlijk gezeid, geen ogen, maar 't waren rijksdaalders, met pupillen d'r in. En of je ze nou zag op hun rug, of in d'r facie, dat was algelijk. Al liep ooit een van de gebroers achter in het land, zodat je alleen maar 'n omtrek zag aftekenen tegen de lucht, dan vernam je al van elk gebaar... ik heb zorg om mijn geldje. Hoe zou een mens, levenslang opgesloten in vrees om geld, ooit nog kunnen lachen? Bij Verdam zou lachen een zeker teken geweest zijn van naderende losbandigheid met het vadersgeld. Nooit heeft ieverans een dochter, de eer haar door heur moeder meegegeven, zó puur bewaard, als deze vreugdeloze vier het vadersgeld. En zij zullen sterven, na krakerig oud geworden te zijn, met het dood besef aan onaangeroerd, stapelend geld. Vadersgeld, vadersgeld en nog eens vadersgeld: het heiligste stamelwoord van ‘Zevenhoven’. Ze hebben daar afgepast geleefd en even afgepast weggegeven. Aan Chef en Jochem tezaam per jaar zes en twintig maal een cent, maakt in dertig jaar tóch nog een aardig kapitaaltje, dat ontgaan is aan het heilig vadersgeld. Daarom eindigde bij deze veertiendaagse act, gelijk zij er ook bij begonnen was, hunne weldadigheid. Men kan dat vragen gaan aan alle lammen, krommen, half blinden en werklozen, die 't op ‘Zevenhoven’ ook al eens beproefd hebben.

Waarom eigenlijk schauwden Chef en Jochem 't zozeer, naar ‘Zevenhoven’ te gaan? Er zijn toch nog meer plekken, waar ze maar tezamen een cent bekommen? En een cent van de een, of een cent van de ander... 't is toch algelijk?

[p. 95]

Ja ja, ze wisten het wel, waarom ze ‘Zevenhoven’ graag voorbij waren. Daar achter op die sticht en ook en vooral in het veel te heldere stille boermanshuis, leek 't wel altijd (of 't nou zomer was of winter) of je 't er koud kreeg. Koud, zo 't zijn kan in een sterfhuis. En nooit of nooit beleefden ze daar iets, dat naam kon hebben. Tevoren wisten ze al, wat ze er ervaren zouden. Een nijdig ingetogen smoelwerk, twee halfies en een grauw. Dan was 't weer voorbij, tot over veertien dagen.

En daarom dachten ze toch waarlijk die eigenste dag, dat de wereld doende was te vergaan. Want voor 't eerst, na zoveel lange jaren, was op ‘Zevenhoven’ de gewone gang van 't droog en mokkend leven verschoven. Chef en Jochem stonden, als van ouds, tezamen in 't achterhuis en vóór, achter de kleurglazen deur, daar hoorden ze lachen. Grote gerechtigheid, op ‘Zevenhoven’ wier gelachen. Doffe zware stemmen klonken daar doorheen; maar kraaiend en wild-blij klonk dat onafgebroken lachen. Ze hielden de stoepmeid staande, die kwam met de kaasvaten uit het boenhok, om te vernemen, wat of daar beurde, in 't voorhuis, maar Jaan Boonstoppel, ze zee niks. Op ‘Zevenhoven’ verleerde een ieder het, veel te zeggen. Drie malen riepen ze op de deel, telkens harder, dat zij er waren, dat ze om hun twee veertiendaagse halfies kwamen. Maar 't enige antwoord was lachen, gierend en woest lachen, met daar doorheen de stemmen van verschrokken mensen.

‘Chef, da's donderen.’

‘Dat zijn nou jouw metallieken,’ zei Chef weerom, ‘daar is er een halskoppig geworren, zoveul begrijp ik er van. Laan we maar veurbij gaan en ze de twee halfies schenken.’

‘Schenken! Schenken, zeg je? Wie schenkt óns wat? Gek worren op onze kosten? Nee Chef, daar is nog wel raad op.’

En Jochem, heel alleen, de kleurglazen deur door en 't voorhuis in. Het voorhuis, alwaar een boer geen bedelvolk verwacht. Daar heeft Jochem zeker aardig geparlevinkt, want lang bleef hem weg. Toen hij weer bij Chef was, op de deel en daar z'n stok opvatte, het hij het geld zien dat hij gunter verworven had. Niet één cent, neen (en hoe was 't mogelijk op aarde) twee centen van de kinderen Verdam. En echtig; dat geile lachen was over. Zó kundig, als een man die veul boeken gegeten had, was Jochem.

‘'k Heb daar gezeid,’ begon hij, toen ze op veilige hoorafstand waren: ‘dieven vang je met dieven en gekken met gekken. As ze lacht, lach dan even hard mee. As ze an d'r haren trekt... doe dan hetzelfde. As ze op de vloer gaat zitten; ga d'r bij zitten. Nou en toen zijn we met z'n allen op 't karpet gaan zitten, schrettend van de lach. En toen ik opstong, toen deden ze 't allegaar. Ook de halskop stong op. En 't was over. Daarvandaan heb ik deesmaal twee centen bekommen.’

‘'t Is niet veul, Jochem.’

‘Nee, voor óns niet, maar voor zulke gierige verdommelingen wel!’

[p. 96]

‘Wie was 't eigenlijk, Jochem?’

‘Wie? Ja, laân 's kijken. Een van dat ouwe meidenvolk. Maar of 't nou die schele was of die andere... dat ijzige volk lijkt de leste jaren zodanig veul op elkaar. Toen we daar met z'n allen op de grond zaten... já... toen lekenen we allegaar wel gek. Ik ook. Want ik heb gien geld en 't bekommert me niet. En zij hebben het wel en ze zijn er nog bekommerd bij ook. Ik lachte mee, om een centje meer te bekommen; zij lachten mee om de kwaaie aard in die ouwe meid te bezweren. Op 't lest docht ik: Jochem, oppassen, anders wor je eigens nog gek. Ik kon die vier smoelen op 't lest echtig niet meer uit elkaae houwen. Nou; nou weet je 't. Mot je nog meer weten? Waarom dat dood mirakel ineens aan 't gisten is gegaan? Maar dat begrijp je ommers tóch wel?’

‘Zeker weer de metallieken?’

‘Juustem... de metallieken. Heel de aarde met alle mensen er op, draait om de rijksdaalders. En wij samen, op onze manier, wij draaien mee. Alleen met wat minder profijt. Dat is alles! Uit! Twee centen heb ik op m'n hand.’

‘Zouwen ze nou raad schaften met zo'n gek end meid?’

‘Raad? Niet als raad geld kost. Eerst waren ze jong en toen hebben ze d'r jonkheid verkwanseld, om al de centjes te houwen. Nou zijn ze bekant ingedroogd en denk je echtig, dat ze centjes wagen gaan om raad te bekommen? Wat die meid daar overkomt (een bietje meer of minder heksenwerk) dat is toch niet zo erg. Een leven lang op je geldkist zitten waken, dat is zwaarder. Om geld vast te houwen heb je tóch ommers niet veul hersens nodig. Alles beweegt om 't geld; eigens blijf je maar op de kist zitten, dan beweeg je mee.’

‘En wij dan, Jochem?’

‘Verrek! Zijn wij rijk? Zitten we op de pottemané? We hebben d'r niet eens een. Omdat we óók allenig zijn gebleven? Mooie jongens zijn we! Dat wij allenig zijn gebleven, da's zoveul as beginsel. We hebben dat gekozen en... we konden niet anders ook. Maar die lui? Heel de wereld staat veur ze open. Als ze de geldkist open maken, kunnen ze op een villa gaan wonen, als heren en dames zijnde en dan kunnen ze koetsen houwen en paarden klak-klak. Maar liever vreten ze d'r eigen drek. En geven een welonderlegd man, die de boze bezweert in tien minuten (inplaats dat er nou een gulden op m'n hand lei) twee centen waar je nog astamblieft voor zeggen mot ook.

Ik heb die smerige lach nou wel bezworen... voor een halve dag misschien. Ze roosten met die meid naar de kermis gaan; die mot draaien in de stoommolen en hobbelen op een peerd en oliebollen vretten en zuigen aan zuurpijpen en kaneelstok. Ze mot onder 't licht en het danspleizier. Al kan ze niks van dansenn en dat kan ze zéker niet. Dan hobbelt ze maar wat

[p. 97]

mee. En dan wijders mot heur eerst eens goed uitgelegd worren, wat geld eigentlijk waard is. Voor honderd gulden maak ik heur hartstikke beter. Maar waarom eigentlijk?... of ze nou gek is, of beter wordt... 't blijft toch maar leven in de ijzigheid.’

‘Jochem, daar mosten 'n paar keinderen zijn.’

‘Keinderen? Op ‘Zevenhoven’ keinderen? In een donkere natte kelder, daar schimmelt het. Verstaan?’

Chef verstond het en rilde er van. Hij zag wel, dat z'n maat, z'n eigen manhaftiger hield dan hij was. En dat ook Jochem grauwde van zoveel ellendigheid, en van het miezerabele spul, dat hij daar met de anderen mee grijnssmoelend gespeuld had op de vloer, om een halskoppige meid te temmen. Chef echter, hij gunde z'n oude maat 't pleizier wel, zich te vertonen als een gaand blok met todden erom, zonder hartelijk hart in z'n donder. Als je ruim dertig jaar met elkaar gelopen hebt, dan zijn er geen konkelefoesies meer nodig om elkanderen te verstaan.

Ze gaan verder, door de heldere zomernamiddag, die fris gewassen is door het buitje; ze zien kinderen, die met seringen naar de kerk trekken en meiden- en knechtenvolk dat weerom komt uit de koeikampen. De melkenstijd raakt voorbij, en de dag vordert weer naar een nieuwe part. Overal waar ze nu komen, gillen de keuen in de betonnen hokken; 't is voertijd geworden. Al deze dingen van een boerendag zijn hun zodanig gewoon, dat ze er haast al geen acht meer op slaan. Toch meten ze er hun dag aan af, want het is bar lang geleê, dat Jochem nog een horlogie droeg. Wat geeft een man als Jochem, die heer is van, de tijd, om een horlogie?

Nu moet gezegd worden, 't is maar lastig bedelen, op 't eindeloze eind, van ‘Zevenhoven’ naar IJsselstein. Want daar wonen de boeren niet vlak aan de dijk, neen, ze wonen achter lange boomstegen (stichten zeggen ze in Lopik) en die stichten hebben vast niet allemaal verbinding met elkaar. De postbooi van Kapel heeft een keer uitgerekend, dat hij op Vrijdag, as de boerenkranten uitkomen, net zo ver fietst als van Ter Gouw naar IJsselstein. Z'n vader, de oude Hannes Stam de Booi, heeft dat veertig jaar lang gelopen, dat is zoveel als vijf maal heel de wereld rond en nog een mooi eindje toe, bekant van hier naar Rusland. En toch was Hannes Stam de Booi nooit van z'n leven verder geweest dan Utrecht, alwaar ze hem overreden hebben ook. Been kapot. Daarom bleef hij van toen af maar rond lopen in een kleine cirkel; wél zo veilig. En wat er in Utrecht te koop is, kan je ook vinden in Kapel. En in Rusland zal 't wel navenant zijn: wat liefde en wat haat, geboren worden, wat groeien en sterven.

Giel de Pater woont ook op zo'n sticht. ‘De Lust van het Land’ staat er op zijn huis, maar als je de inrijpalen voorbij bent, dan is 't nog precies een kwartier kuieren. Last van buren heb je dus niet veel op ‘De Lust van het Land’ en 't zal daarom zijn, dat Giel een beetje eenkennig is geworden en

[p. 98]

niet veel verdraagt van anderen. Daar staat hij nou in z'n verschoten kiel aan de scheisloot van z'n gebuur Jan Spelt, te razen als een gek, met een bijl in z'n aardknuisten. En Jan Spelt, ook een van achteraf en ook niet buurziek aangelegd, weet een danig woordje weerom. Er ligt een plank over de scheisloot en van wie is nou eigenlijk die plank? De posthooi en de kooplui hebben er sinds jaar en dag over heen gelopen: van de ene werf naar de andere werf. Maar mag dat nou zo maar van de Wet? Wie van de twee is er heer over dat overpad? En wie van de twee vermag te beletten, dat al dat haastig volk van de ene werf naar de andere loopt?