Omnibus

XIII / Jacobus de leugenaar

Kobus staat op de werf, waar hij de laatste jaren doorgaans stond vanwege het gelukkige bezit van een huis vol jongens, dat rechtevoort voor vaders

[p. 49]

werkt op het land. Hij heeft vijftig jaren, en langer, in 't land geboerd en al de jaren is alles wat er op gegroeid is, weer opgegeten ook. 't Helpt niks - pleegt Kobus te zeggen - of je werkt of niet werkt. De wereld draait toch en wat je d'r van over houdt, daar kan later krek je doodkist van betaald worden. - Maar hij vertelt er niet bij, dat z'n kabinet vol zit, met geld en ruikeluis parapieren, dat hij land gekocht heeft hier en overlek, en dat hij huizen heeft opgekocht en aandeel in de melkfabriek van de Boerenbond. Als je Kobus daar nu naar vraagt, dan zegt hij: ‘wat de mensen toch liegen Barven en dan nog genustig slapen gaan. Hè, 't is een ongewisse wereld, dat is het geworden. De eerlijkheid is er uit. En dat zei vroegerjaren m'n zwager-moeder al, Jochem. Dat was een best end mens, een bar lief oud wijfe. Je begrijpt achteraf niet (nou ze hemelen is) waarvoor d'r nog stokken op de koolstoven groeien. Ik heb al m'n leven veul van m'n vrouws moeder gehouwen, veurnamelijk omdat ze zo pleizierig kon janken over d'r dochter, die vroeger toen Kobus er nog niet om vree, had kannen trouwen met een rechtschapen meneer uit de stad. En nou... zo'n hufter die naar koeienroes ruikt. Da's nou echt aardig in je huis en we hebben er zeventien jaar wil van gehad.

Toen was ze uitgehold van de kanker, net zoals een bergamotpeer door de wespen. Da's een vieze ziekte, mannen. Dat holt je zodanig uit, dat ze je voor de begrafenis kannen toeslaan als een tafellaken. Nou, toen hebben we d'r, voor 't fatsoen van de pieren, opgevuld met erwtenstrooi en een appelesien achter d'r kaken. Zóveul heb ik gehouwen van m'n zwagermoeder. En toen ze begraven wier, 't was een mooie, en achteraf bezien, ouwerwets gezellige begrafenis, toen ze begraven wier, he'k toch echt per abuis de witte trouwzwiep uitgehaald. Wat kan een mens toch in de war zijn van z'n smart, hè?

Nou, en die kanker, dat is zó'n kwaaie ziekte, dat toen ze heen was, en 't leed bij mijn alweer zakte, toen begon die stoel, die mooie antieke stoel waar ze altijd op gezeten had, nou die begon zomaar weg te kankeren. En d'r is niet veul van overgebleven; de rest, een paar onnozele stukkies hout hebben we maar opgestookt. We laten d'r graf alle jaren netjes dankbaar onderhouwer. 'k Mot nóg grienen as ik an heur denk.

Maar mannen, ik zeg maar zo, kom d'r in en laân we er een vatten. 'k Heb nog net even de tijd, want het duurt nog een bontje eer de zog gestoken wordt, bekant vijf maanden, nou dan kin ik precies nog eens vertellen van Ka. Hebben jullie Ka gekend?’ vroeg hij en schonk een brandewijntje zonder suiker.

‘Ka, dat was een ouwe keu van ons, die is drie en negentig jaar gewonnen. In d'r zestigste kreeg ze kuren en wou ze gier witte peen vretten.

En toen... toen zee Vaders, ‘Kobus,’ zee vaders, ‘de ouwe zog wil gier witte peen vretten.’

[p. 50]

En toen ik weer: ‘vaders... ikke ook niet.’

‘En lij mót witte peen vretten!’

‘Je hebt gelijk vaders,’ zee ik.

En ik gong naar 't keuenkot en ik zee totten zog: ‘Ka,’ zee ik, ‘witte peen mot je vretten, witte peen zál je vretten!’

‘Nee,’ zee de zog, want hij beet in m'n klomp.

‘Zal ik ze eerst koken, vaders?’

‘Nee,’ zee vaders weerom, ‘daar he'k nou mijn zinnen op gezet: Ka zal witte peen vretten, ze zijn bestip en ze zallen pas gekookt worren, als we over dertig jaar Ka koken.’

Toen heb ik eigens een witte peen gegrepen en naar Ka beuren kop gesmeten. 't Was mis, omdat ik niet raken woú, want Ka was, eigenlijk gezeid, een beste zog van een ouwe keu. Allenig... ze wou gien witte peen vretten en vaders wou dat wel, of eigenlijk gezeid, vaders wou niet eigens witte peen·vretten, vaders wou, de ouwe Ka zou witte peen vretten. Drie dagen lang kreeg Ka gien ander voer, drie dagen lang bleef Ka nijdig en bij terig naar de witte peen kijken.

Op Zondag was het en we kwamen uit de koeikamp met de melk... toen was ze losgebroken, vrat een mud beste vroege aarpels op en een pan met grutten uit het boenhok, beste grutten veur de kuikens en de Zondagse laarzen met elastieke banden van vaders. Ook een ijzeren pollepel; die is achterdehand in d'r buik weerom gevonden. We hebben Ka twee dagen achterna gezeten, toen vongen we d'r met achttien buurmannen en derluis daggelders. Want vader wou Ka levend weerom hebben, want Ka moest witte peen vretten, dat wou hem.

Toen wier Ka in d'r hok eigens door mijn ingetimmerd, hartstikke dicht, geen asemgaatje open, met zesvoets delen drie duim dik. Negen dagen hieuwen we 't loederbeest daarin, maar ze vrat gien witte peen, maar brak er wél weer uit. Toen grepen we beur en metselden de ouwe zog helegaar in. Zeven maanden heit ze op een hoop witte peen in dat stenen kot gezeten zonder ander voer dan witte peen die ze niet vrat, totdat de mest zó hoog was gerezen, dat ze d'r eigen rug an de zolder stootte en toen eerst zee de ouwe zog: baas... geef mijn maar witte peen.

Ja en as 't niet waar en was, dan zou ik dat ommers zomaar niet kannen vertellen; maar zulksoort hardheid van kop, da's een kwaad voorbeeld dat nawerkt in een mens zijn eigen gezin.

Niet van m'n eigen wijf hoor, die is zo lee niet, die zeis niks en doet tóch d'r eigen zin, maar van 't jongvolk, man, 't jongvolk dat op dat stuk zo hard is als een stuk pleton, heb ik 't motten ervaren.

Janus van mijn, Janus dan, die wou 'n keer gien knolrabiës eten. Best eten man, eigen geteelde blauwkoppen, as je ze maar mest met schapenknikkers. Daar stapte onze koning zaliger een keer veur uit zijn gouen koets, zó lekker.

[p. 51]

Eigens ben ik er niet erg op, maar ik eet mee, en Janus had óók mee te eten, want wat goed genog veur mijn is, zal zo'n blaag, zo'n kwijineus, zo'n kop-en-kont, óók best bekommen. En zeg nou zelf, mannen, is dat niet waar?

Maar Janus zee... hij zee: ‘Nee!’

En toen ik weer: ‘denk an 't stenen keuenhok, denk an Ka.’

En toen hij weerom: ‘ik bin gien ouwe keu die toegeeft; ik geef ten eeuwigste dage niet toe; niet, niet, niet, niet, niet.’

Drie uur zee hem allenig maar: ‘niet en nee, nee en niet.’

Boe. Ik greep een end touw, dee er knopen in en... nee, ik sloeg niet, want Janus was achteraf toch ook weer zo'n best endje jong van m'n eigen. Nou afijn, ik wou toen alweer naar 't hooiland gaan, maar m'n eigen wijf die zee: ‘nee Jacobus! Janus mot knolrabiës eten; ik wil het. Zeg het hum. Zeg een woordje...’

‘Ja maar... hoor nou er een keer, dat is niet in zes tellen met zo'n jong end heikop in de voegen gezet. Ik heb een woordje gewit, ik zee er eigenlijk wel twee, maar nee hoor.’

En toen pakte zijn bloedeigen moeder dat jong in z'n haren vast en douwde 'm de leer op, naar bed. In z'n eigen hokkie en de deur op de knip en donker ook, want veur 't raamt wieren de luiken vastgezet. En toen dat een volle dag en nacht geduurd had, toen wier ik pas briesend vanwege 't verzet, en ik zee: ‘Janus, ik kom je murw beuken, Janus!’

Maar Janus die zee: ‘wel te rusten ouwe.’ En wéér een dag en weer een nacht en moeders zee overnieuw: ‘Jacobus, zég dan toch eens een woordje tegen dat harde jong’ - en weer een nacht en nog een nacht en gien droog stuk brood kwam over de lippen van dat jong, want we gaven allenig maar knolrabiës en die liet hem staan. En m'n Aal wier wit en stil d'r van, en lee te huilen in bed, omdat haar Janus daar op de til, in zo'n donker hok verbleef en hongerde as een kikvors in de winter.

Maar toen zee ik: ‘Aal, we binnen begonnen, we motten noú volhauwen.’ ‘Ja,’ zee Aal, en ze huilde een emmer of zes tranen, zodat we mosten dweilen met een baalzak om niet onder te lopen. En nóg heit ze van al dat zoute vocht een koen die nacht zijn kalf verlegen.

En ik hieuw vol. Ik wier ijzig van binnen en alle zachtigheid geraakte er uit bij mijn. Dat m'n eigen keind daar hongerde, uitdroogde, van de dorst wegkwijnde in den donker, achtte ik niet. Want ik bin als 't zo zijn mot, een hardachtige vent. Een vólle maand hieuw ik dat vol. Maar onze Janus wou gien knolrabiës eten. Toen wier ik, achteraf trots op dat jong zijn rechtveerdigheid; want wat hem beloofde, dat hieuw hem vol. En een maand lang hongeren nam hij daar voor op zich. Mooi, docht ik; goed dat Aal me hiertoe geprest heit, nou heb ik de standvastigheid, de volhouw van mijn eigen vlees en bloed een keer kannen aanschouwen.

[p. 52]

Maar noú is 't wel geweest. De ouwe zog heit toegegeven, maar daar was 't een ouwe zog voor. Maar Janus, dat is mijn eigen vlees en bloed, en al zal Aal tieren en razen, omdat ik gaan toegeven, ik gaan naar 't jong, ik gaan toegeven. Knolrabiës, da's ook eigentlijk een vuil keuenvoer. En ik, op kousenvoeten de leer op. En ik, naar 't donkere kot op de til, klaar om de knip er af te schuiven. Maar ho... man wat dink'ie dat ik daar zag? 't Jongie óók weggelopen net as de ouwe keu en wij twee weken achter hum an hollen?

Nee hoor... mooier... 't was veul mooier. 't Kot stong open en in 't kot zat Janus. Maar niet allenig, nee hoor. Dat angetrouwde stuk kurenkont van mijn, die Aal van mijn, die me eigenst angevuurd had om m'n eigen jongie op te sluiten as zijnde zowat een moordenaar, dat zat daar óók. En er hoog lekkere etensgeur ook. Gebraaien vlesie in de beste butter gesmorreld. Eten veur een prins van de landskoning. En de borden waren maar wat schoontjes leeggeslobberd. Zó heb ik dat ondeugende wijf van mijn gevonden. En wat dink'ie, wat of ik toen dee. Toen nam ik een end hout op, en daar bin ik mee gaan kuieren.’

‘Ik geloof je,’ zei Chef hartgrondig, ‘want vrouwen zijn vreemdigheid.’ Maar zie; was Kobus té zeer gewend dat de mensen hem nooit geloofden? Hij stond op en sloeg met z'n pezige vuist op de keukentafel. ‘Wat?! Geloof je mijn?! Haal je de donder dat je mijn gelooft! Wat ik zeg, dat is zo waar als zon, maan en sterren. Als 't niet waar en was...’

‘Dan zou Jacobus de Gier 't ommers niet vertellen.’

‘Krek Jochem! En jij bint een man naar m'n hart.’ Maar in z'n eigen docht Jochem, dat er geen groter leugenbeest onder de zon te vinden was, dan Kobus. En Chef, die 't geloofde, Chef, die maar niet vroeg of een keu wel echt drie en negentig jaar kon worden, maar wel, of een moeder d'r eigen gedachten verloochenen kan om een kind dat ze onder 't hart gedragen had, Chef zat daar weer als de kwaaie pier.

‘Wát een vent, die maat van jou,’ begon Kobus weer. ‘Die zal van z'n leven geen verhaal meer van mijn horen. 't Is dat jij d'r bij bint, Jochem, anders kreeg'ie z'n cent en kon 'm opduvelen. Motten jullie nog een glaasje tegen een zonnesteek? Ik heb eens in Juli '96 een zonnesteek gehad onder 't maaien. Een gat, van m'n kop af, dwars door m'n lijf heen en door m'n klompen. D'r kon precies een gulden door. Hé, wat een gat! Nou was vader in z'n jaren helegaar niet kleinzerig en die zei: Kobus, 't vergroeit wel weer. Waar zijn we van gemaakt? Van stof. Nou, dan vullen we 't an met stof. En in je klomp doen we 'n houtkwast. Zo gezeid zo gedaan. En 't gong. 't Is vergroeid. Allenig die klomp, die is niet lang meer meegegaan, daar hebben we (want vader was uitgerekend) indertijd maar een klein klompje uit gemaakt.

Ja, vader was een rechtzinnig man, een eerlijk man, net als ik en ik heb

[p. 53]

veul aan vaders te danken... Maar moeder niette Thera en moeder was d'r ook nog zacht van aard bij. Ik weet nog goed, dat ze op een keer, aan een bedelaar die langs kwam, een pak van vader gaf. 't Was maar een schriel akelig ventje en hij kon eerlijk gezegd, d'r in en d'r uit springen, zonder de knopen open te doen. En wat dirk je, dat moeder deed? Ze zee: arme lat, blijf jij maar hier wat wonen op de werf, tot het je past. Want eens gegeven, blijft gegeven. En passen, dat mot het. 't Heit zeven jaren geduurd, toen paste het.

Affijn, ieder mens heeft zo z'n kuren, die vast zitten aan z'n levensmanier. Ik bijvoorbeeld, ik kan gien leugentaal horen. Je weet het, mannen, ik begin gelijk een lam, ik drink graag brandewijn en praat graag wat. As een lam zeg ik. Goed... maar als ze gaan liegen, dan wor 'k een tijger, dan kan ik ze wel villen. Want een mens heeft van God het verstand gekregen, om er een rechtschapen gebruik van te maken en niet, om z'n ziel met leugens te bekledderen. Een man een man...’

‘Een vrouw een vrouw,’ vulde Jochem aan. ‘En om je 't nou eerlijk te zeggen, Jacobus de Gier, en liegen niet, we motten wijderop. We hebben een taak voor vandaag en die mot af. We willen in IJsselstein nog belanden voor de nacht.’

‘Nou... pfk... dat is maar vijf kwartier gaans, wat zou dat?’

‘Wat dat zou, baas? Dat zal ik je eens zeggen. Vijf kwartier gaans, dat zijn meer dan honderd huizen,’ begon Chef, ‘en in elk huis daar wonen mensen en alle mensen hebben hun eigen manier van doen. De ene snauwt je af zonder cent...’

‘Doen ze dat echtig?’

‘D'r zijn er bij. De anderen snauwen je af mét een cent en d'r zijn er ook, die gaan je een mooi verhaal vertellen. En dan duurt dat nogal eens rap 'n kwartiertje. Mag ik, aleer we gaan, jou nou ook eens een verhaal vertellen?’

‘Is 't echtig gebeurd?’

‘'k Darf 't niet te zeggen. Bij ons in de familie, daar hebben ze een jonkie en dat manneke kon toch zo aardig verhaaltjes vertellen. Zó aardig, dat ze altijd achteraf nog uitkwamen ook. Hij heeft een keer van een brand verteld en 't gong branden; van een meidje dat de tering kreeg en er stierf in de permentasie een meidje aan de tering. Van een beslag en z'n moeder kreeg 't subiet daarop met natte pleuris d'r bij. Ze leit in 't graf. En nou docht ik, dat dat allegaar maar ééns in een mensenleven gebeuren kon. Maar vandaag... vandaag heb ik een vent horen vertellen van een moord en... hij had een moord begaan. En ze hebben hem gevat ook, in “'t Zwaantje”.’

‘Hier in “'t Zwaantje”?’

‘Hier in “'t Zwaantje”.’ En Jochem knikt mee.

‘Maar je weet niet echtig of 't waar is, waar Chef?’

‘Baas, ik bin niet meer zo vast van de dingen. Ik dint:... 't is waar. Ik

[p. 54]

dirk... ik heb 't met eigen oren gehoord, met eigen ogen gezien. Maar wát weten we zeker?’

‘We weten zeker, dat de waarheid overwint,’ zei Jacobus galmend, ‘en omdat ik geleerd heb, dat er gien leugen zo groot is, of d'r steekt wát waarheid achter en wel, omdat we niks kannen bedenken buiten de dingen der werkelijkheid om, daarom gaan ik 'ns horen aan “'t Zwaantje” wat daar eigenlijk gebeurd is. 'k Heb, da's waar, vreemd diendersvolk zien lopen. Daar mot ik 't fijne van weten.’

‘Jacobus...’ vroeg Jochem toen, ‘en je vergeet toch een paar arme mannen niet, we motten toch ook eten en kleer kannen kopen veur vrouw en keinderen.’

‘Hier,’ zei Jacobus en gaf ze beiden royaal een vierduitstuk. ‘En jullie krijgen er ieder nóg een, as je eerlijk de waarheid zegt... hebben jullie 'n vrouw, of niet.’

Chef keek naar Jochem en Jochem stond recht. ‘Baas,’ zei hij rechtvaardig, ‘dat van “'t Zwaantje”, dat is waar. Geboeid weggebracht. Een vent geworgd betijen Vreeswijk op de Wierdijk. Maar wat die vrouwen en zo betreft... nee baas, hou jij je vierduit nou maar; ik bin er te lillik veur en te veul een jongen van voor de vrijheid.’

‘Eerlijk is eerlijk,’ zei toen Jacobus, ‘en hier is nog voor elk een vierduitstuk. De waarheid triomfeert. Ik zal dan maar denken... as jullie 'n vrouw hadden getrouwd, dan waren er misschien ook wel kinderen. Hoe lichtelijk kan je je niet vergissen. Hoevelen vergeten niet, dat ze 'n vrouw hebben getrouwd. Maggen jullie dan niet vergeten, dat je d'r geen hebt getrouwd? Eerlijk is eerlijk.’

Daarmee stonden ze op de dijk. En nu is 't lastig bedelen als je naar de brandewijn ruikt. Want daar denken de mensen al z'n leven kwaad van. Alsof je al je geld, centje voor centje zwaar bijeen gegaard, verdoet in de drank als je per abuis zo eens in eentje bijt. En nu is 't bekend, dat van een bedelaar niet verdragen wordt, dat hij een neutje lust. Een bakker mag een neutje lusten en een slager mag een neutje lusten. Een kuiper, een smid, een schoolmeester en een dominee, ze mogen allemaal een neutje lusten. Maar een bedelaar, een vent die niks geen ander vertier op de wereld heeft, moet er eigenlijk op spugen. En als hij dat nou niet doet (en Chef en Jochem, ze zouden liever een vinger opvreten, dan te spugen in goddelijke drank), als je op rechtschapen wijs een glaasje lust, dan is heel de wereld tegen je. Want, zeggen de mensen, een glaasje mag je je alleen veroorloven uit je overdaad. Hè, wat een valse hebzucht weeral. Als je maar geld hebt, dan mag je 'n keer de brand steken in je keel. Dan mag je 't geneesmiddeltje proeven (en tevens smaakt het goed), dat helpt tegen chagrijn en tegen het besef, dat alles ter wereld grijs is en alle dagen eender zijn, alle dagen zonder uitzicht op beter. Dan mag je een hortje groeien naar de zon toe; je lompe

[p. 55]

lijf verheffen, een endje boven de grond uit. Dan mag je 't geluk zien wenken, stoeterijen van goud, droombeelden zien van geluk. Alleen... als je maar geen bedelaar bent. Heeft nooit iemand zichzelf eens gevraagd: waarom mag een bedelaar eigenlijk niet dromen van het ongrijpbare geluk? Waarom moet deze wondertuin voor hem afgesloten zijn? Heeft hij al geen narigheid genoeg? Heeft juist de bedelaar, die heel z'n leven tegen een muur loopt, een muur die met hem mee kuiert, zoals de maan dat doet, heeft juist zo'n levend stuk armtierigheid geen extra behoefte aan 't geluk dat wenkt in de hol-en-bolle toverspiegel van het glaasje? Maar er zijn rijke kerels, die zélf om een haverklap zat of minstens halfzat zijn, en toch niet verdragen willen, dat mannen van 't slag van Chef en Jochem er ook eentje proeven bijwijlen. Als je arm bent en onderop, dan heb je geen rechten meer. De rechten zijn gemaakt door de rijken en ze waren niet zachtzinnig genog, ook de arme te gedenken met recht.

Want zie, daar kwamen ze een meneer tegen, een meneer van een plaatje, gezeten op een glimmende fiets. Hij keek zo gestreng en zat zo recht overend op z'n dure fiets, 't leek wel een Rechter.

‘Meneer,’ smeekte Jochem, en hij stak aandoenlijk zijn klavier uit. De meneer stapte af, behoedzaam en waardig.

‘Wat wilt u?’