Humor in die algemeen en sy uiting in die Afrikaanse letterkunde

[p. 5]

I.
Bewuswording van die humor.

‘Strange as the genealogy may seem,’ skrywe George Meredith,¹⁾ ‘the original parentage of that wonderful and delicious mixture of fun, fancy, philosophy and feeling, which constitutes modern humour, was probably the cruel mockery of a savage at the writhings of a suffering enemy - such is the tendency of things towards the better and more beautiful.’ Seker is lange eeue nodig gewees voor die ontwikkeling van intellek en ruime geestesblik, die hoogs gekompliseerde lewensstemming, die wondere deureenklink van vreugde en smart in humor moontlik geword het. Selfs die vermenging van aangename en pynlike elemente wat Plato in die lagwekkende meen te gevind het,²⁾ is nog ver van die harmoniese samesmelting in totaalgevoel, wat hieronder nader sal uiteengesit word. Ten alle tye is die vereniging van groteske en verhewe elemente in die literatuur aangewend, maar die innige samesmelting in bespiegeling en die milde glimlag van humor is 'n verskynsel van die nuwere tyd met sy inniger bewuswording en diepere analiese van persoonlikheid. Psigologie en estetiek is dan ook heeltemal eens daaroor, dat humor 'n moderne verskynsel is. Dit ten volle te kan aantoon vereis 'n psigologiese studie van die historiese verloop van totaalgevoelens: 'n studie wat helaas nog maar in sy kinderskoene is. Tog het Sully gelyk: ‘Our analysis of humour may help us to understand some well-recognised facts. It teaches us that a sentiment, at once complex and implying a mature reflection, must not be looked for in the young; it is the prerogative of the years which have hoarded experiences and learned

1) An Essay on Comedy, (Longmans) 1902.

2) vgl. sy Philebus.

[p. 6]

to reflect. Nor as implied in what was said above, is it to be sought for in the youth of the world. That humour is - in its clearest and fullest utterance at least - the possession of modern times, the period ushered in by the appearance of the great trio, Rabelais, Cervantes and Shakespeare, is explained by saying that, like music, it fits itself into the ways of our new spirit.’¹⁾ In hierdie hoofstuk wil ek u hierdie nuwe gees met sy gevoelsmusiek illustreer.

Die antieke denke en voele in betreklik eenvoudig psiegiese lyne skyn - as ons Socrates, wat sy tyd lang vooruit was, uitsonder - weinig van die gekompliseerde stemming geken te hê wat humor vereis. Binne 'n vaste werklikheidsomlysting het die antieke lewe hom beweeg, en die vrye ontwikkeling van die indiwiduele sielelewe (vrye persoonlikheid), met die groter smart dikwels wat met vermeerdering van kennis gepaard gaan, sou eers deur stryd van baie lange jare tot verwesenliking geraak; en nog veg dit om erkenning. Die historiese verloop van innerlike vrymaking mag niemand hier verbygaan nie. Die opvatting van karakter en noodlot by die Grieke was uitgedruk in grote regte lyne. Die innerlike wese van die bestaande is opgevat as onveranderlikheid; die veranderlike geld vir die antieke denke in die laaste instansie as illusie en selfs as waardelose illusie.²⁾ Shakespeare as eerste groot-moderne mens sou die diepere sin van veranderlikheid en die betreklike van alle vaste waardes deurgrond en uitbeeld in die grote gekompliseerdheid van ervaringe en gevoelens, wat die selfbewuste mens kenmerk. Die heroïeke siel duld geen laffe berusting nie en soek sy vryheid, sy dit in vertwyfeling. Waar Plato oor die realiteit heen wys, gaan Shakespeare daardeur. Vir die vrye persoonlikheid het nòg universum nòg waarde meer begrensing. Die eenvoudige is gekompliseerd geraak, die gekompliseerde menighede streef weer na sintese. En so het

1) Sully, An Essay on Laughter, (Longmans), 1902, p. 311.

2) Höffding, Humor als Lebensgefühl, p. 39.

[p. 7]

ook die totaalgevoel ryper en volmaakter uitgebloei en met die Romantiek vir die eerste keer bewus geword en omskrywe. Dit is die ondersoek van hierdie hoofstuk.

Die bloei van humor in Engeland gedurende die 18^e eeu het dus gelê in die lyn van ontwikkeling van die idee, wat ná Humanisme en Renaissance op inniger bewuswording en groter geestesvryheid aangestuur het. Die ontwikkeling moet die leser elders nagaan. Ek som alhier enige punte¹⁾ op by wyse van voorbereiding vir wat ons alhier moet nagaan. Newton maak sy natuurkundige ontdekkinge bekend, waardeur die blik in die heelal aanmerklik gewysig word; en Locke, voortbouende op Descartes, baseer alle menslike kennis en religieuse geloof op ervaring. Burgerlike en godsdienstige vryheid, volksoewereiniteit en Deïsme ontwikkel die nuwe gedagte. Dan kom nog Pope met sy Essay on Man (1733) die betreklike hoogheid van die mens aantoon; maar reeds vroeër het Montesquieu met sy Lettres Persanes die eenheid van die hele mensheid vertolk en op toleransie gewys. Die Engelse en latere Hollandse spektatoriale geskrifte asem vry in die frisse atmosfeer van nuwe ideë. Selfbewussyn en selfanaliese tree nou in die plek van tradisionele aanvaarding van onveranderlike waarhede. Ook die nuwere geskiedvorsing het 'n grote invloed uitgeoefen. Die geskiedenis van die mensdom word nou nie langer beskou as iets toevalligs nie, maar verklaar as iets noodwendigs. Herder wys op die ontwikkeling van die mensheid, nie as die steeds hoër klim op 'n leer nie, maar as die frisse groei van 'n boom vanuit eie kern, steeds gekompliseerder en steeds verder om hom heen grypende. Belangstelling vir die oudheid word gewek. Dit word 'n soeke om die mens uit alle tye te begryp, maar veral uit die eie. Daar dit alles in die 14^e eeu reeds in kiem aanwesig was, is hierdie periode dan ook maar 'n beter geslaagde Renais-

1) Naas my eie lees is ek hier veral dank verskuldig aan die kolleges van Prof. Prinsen oor die W.E. literatuur in die 18^e eeu.

[p. 8]

sance. Daarby kom nog Winckelmann wys op die ware gees van die antieke grootheid; Pompeï word oopgegrawe en 'n oue stad in sy volle lewe blootgelê. Die waardering vir Shakespeare kom weer op...

Maar waarom meer droë opsomming van heerlike waarhede, die glorie van ons nuwere mens-syn? Ek haas my tot my literatuur.

Reeds aan die begin van die eeu bloei in Engeland 'n literatuur, wat getuig van groter erns en ruimer eerlikheid, dieper waarneming van die lewe en veel meer vryheid van wêreldbeskouing. In Frankryk is dit Marivaux in wie sterk die verlange na die waarheid spreek. Liewers as in fabels en hofintrieges op te gaan, word die aandag nou in beslag geneem deur die ervaring van die daelikse lewe. Die skilderskool van Holland het reeds lang tevore in die werklikheid gestaan.

In Engeland word Montaigne met sy morale observatrice die wegwyser van die Engelse essayiste. Seer juis beskrywe W. Hazlitt hul genre van literatuur:

‘It makes familiar with the world of men and women, records their actions, assigns their motives, exhibits their whims, characterises their pursuits in all their singular and endless variety, ridicules their absurdities, exposes their inconsistencies, holds the mirror up to nature, and shows the very age and body of the time, its forms and pressure, takes minutes of our dress, air, words, thoughts and actions; shows us what we are, and what we are not; plays the whole game of human life over before us, and by making us enlightened spectators of its many-coloured scenes enables us (if possible) to become tolerably reasonable agents in the one in which we have to perform a part. ‘The act and practic part of life, is thus made the mistress of our theorique.’¹⁾

1) English Comic Writers, ed. Bell, p. 123.

[p. 9]

Sir Roger de Coverley is hiervan een van die pragtigste skeppinge, in sy natuurlike deugde en beminlike swakhede.

‘How airy,’ skrywe Hazlitt verder op, ‘these abstractions of the poet's pen stream over the dawn of our acquaintance with human life! How they glance their fairest colours on the prospect before us! How pure they remain in it to the last, like the rainbow in the evening-clowd, which the rude hand of time and experience can neither soil nor dissipate!’

Maar eers deur Montesquieu, Lessing, Richardson en Rousseau sou die selfanaliese 'n groter tydperk vir die kuns laat aanbreek: 'n magtiger natuurliefde en 'n vuriger drang na nuwe waarheid en hoëre skoonheid. Uit die selfanaliese ontstaan natuurlik 'n sekere gevoeligheid, wat dan weer ontwikkel tot die bekende oordrewe gevoelskultus van die 18^e eeu. Hierfeen staan die humor op - eweseer uit die selfanaliese gebore - as natuurlike reaksie, in Engeland reeds in die middel van die 18^e eeu. Teenoor die skepping van engele en monsters en die hoë noodlotsgebeure in die romans van Richardson, word die alledaagse mense en dwase gebeurlikhede gestel en wel in willekeurig humoristiese beligting. Teenoor Richardson en sy navolgers staan 'n ry van geestige Engelse skrywers, met hul sonderlinge verbinding van erns en luim, wat hier kortliks ons aandag vra.

Na die pragtige skildering van die daelikse lewe vol ryke gemoedstemminge in die Engelse literêre weekblaaie, was dit die groot talent van Richardson (1689-1761) gegee, om op die gebied van die moderne roman van besondere betekenis te wees en meer bepaald die roersele van die hart na te gaan en hartstog uit te beeld. Sy verdienste was die suiwer menslike te skilder en die werklikheid te teken, soos niemand nog tevore nie. Hier speel geen klassieke tradiesies meer nie, maar geskied alles volgens eie keuse en eie karakter. Ongelukkig was die tendens en die sentimentaliteit van die skrywer aanspraaklik vir growwe psigologiese onwaarskynlikhede. Clarissa is te seer as ideaal van lieflikste vroulikheid

[p. 10]

in hemelblanke onskuld getipeer naas die snode Lovelace; Grandison is 'n volmaak goeie mens sonder lewe, met orals die grondfout van die werk: haec fabula docet! Tog het Richardson die hele Europa met die lotgevalle van sy helde in beroering gebring. Deur Diderot word hy met Moses, Sophokles en Euripides gelykgeste, deur Rousseau as twede Homeros vereer en tot voorbeeld geneem, en deur 'n ganse skaar van Duitsers nagevolg. Fielding, egter, sou nie soos Voltaire hom kritiseer en tog weer navolg nie, maar 'n nuwe weg van psigologiese waarheid inslaan: ons menslike natuur met al sy swakheid en gebreke aanvaar, sonder mooidoende didaktiek of huilerige oorgevoeligheid. So is Fielding veel meer realis. Met die ou romantiese wêreld van bonte awontuurlikheid, maar veral met die breedopgesette psigologiese studie van menslik-beliggaamde ideë van dié skrywer, kon Fielding geen vrede mee vind nie. Met sy verskyning is die werklikheid met sy steeds variërende, ook nouliks sigbare ligspelinge en dowwe oorgange van lyn en toon, tussen die groot uiterstes van goed en kwaad, skoonheid en lelikheid, vreugde en smart, met al sy kronkelende paaie en verbysterende kruisweë, sy dit nog in seer onvolmaakte vorm, die moderne roman geopenbaar. Fel is die uitdaging van die jongere skrywer. Hy sal Richardson parodieer en met die wapen van sy spot vernietig.¹⁾ En dadelik gaan sy woord in verwesenliking: 1740, Pamela, 1742 is Joseph Andrews daar; 1748, Clarissa, 1749, Tom Jones! Dit was die fiere antwoord op puriteinse erns en braafheid. Toevallig was dit dan ook nie, dat die herout vir die roman na die gewone lewe tewens in Engeland die eerste groot humoris daarin moes wees. As ons later die wese van humor klaarder voor oë kry, sal die immense waarde van die trou aan die werklikheid vir die ontwikkeling van humor blyk. Met Fielding doen die objektiewe humor, d.w.s. 'n humor wat

1) Sien Hettner, Literaturgeschichte des 18. Jahrhunderts I, p. 18.

[p. 11]

in 'n persoon die komiese en verhewene tot 'n eenheid verbind, sy eerste intrede in die Engelse roman. Hierin was die ridder van Mancha hom voorafgegaan.

In die 17^e eeu het Don Quixote beskou geword as interessante jestboot; sy diepere betekenis kon nog nie ten volle waardeer word nie. In die klassisistiese Engeland met sy fyne geselskapslewe, onder Franse invloed ontwikkel, was die maatstaf van Don Quixote 'n nugtere van die kalme verstand en word hy beoordeel as iemand wat van nature goed is, maar hom nie kan beheers nie en so 'n groteske figuur word. Eers deur 'n nuwe geslag wat die duffe konvensielug en die artifisiële kunsgedoente moeg is, word hy in sy vrolikheid-in-erns begryp en as frisse natuur verwelkom. Selfs sy dwaashede toon dat hy nog nie deur enige kuituur of konvensie verdorwe is nie¹⁾, m.a.w. dat die naïwiteit, wat ons ook nog by andere humoristiese karakters sal teëkom, suiwere menslikheid is. Hierdie werk het groot invloed op Fielding uitgeoefen. Hy voeg selfs by die tietel van Joseph Andrews (1742) ‘written in the manner of Cervantes, author of Don Quixote.’ Dadelik val die invloed ons op in die persoon van Parson Adams, wat ewe as die goeie ridder deur sy nobele ideale in dwase verhouding tot die werklikheid te staan kom. Die voorliefde van die Romantiek vir grote teenstellinge is egter ook in die trant van die Spaanse werk. Sien Tom naas Blifil, of die hoë liefde van Tom vir Sophia en sy platte liefde vir die dogter van die ‘gamekeeper’. Sy held kies Fielding met opset menslik swak en tog simpatiek juis daaròm of tenspyte daarvan, soos Parson Adams en Don Quixote om hul menslikheid beminlik is. In teenstelling met Richardson is Fielding dus veel meer afwisselend, lewendiger en naturalistieser; ook is hy humoris.

Die mildheid van sy humoristiese lag wat die spot versag, het veel gemeen met dié van Cervantes; maar hier is dit

1) Vgl. Becker, Don Quijote, (Palaestra 13-15), Berlin, 1906, p. 240.

[p. 12]

veral innerlike aard wat ooreenstem, en waar invloed aanwesig is, daar is dit so volmaak geassimileer, dat van iets eigens kan gepraat word. Ek vind dit naas die erkenning van invloed wat veral manner betref, tog enigsins bedenklik te positief van Nachahmung te spreek, soos Bekker in die aangehaalde werk doen. (p. 136)

Seker is die invloed van Cervantes sterk, maar of ons outeur ook daarsonder nie iets dergeliks van stemming sou gegee het nie? Hier moet m.i. in die allereerste plek die bostaande feite en verder die karakter en omstandighede van die Engelse humoris bestudeer word, en daarná gelet op die groot ooreenkoms tussen meerdere trekke in die werk van beide skrywers, en die waardering wat die Engelsman die goeie Spaanse ridder toegedra het. Ek kan hier nie verder op die leersame ooreenkoms in werk ingaan nie en wil volstaan met nog eens te herhaal, dat die lewenservaring van Fielding en sy karakter, so in byna alle opsigte ooreenkomende met wat ons by humoriste vind, sy haat teen alle puriteinse huigelary en verwronge lewensviesie van wie hul bo die rein menslike waan... dat dit alles heel veel deur analoge sielstruktuur, ondervinding en wêreld-beskouing verklaar, wat ons op die eerste gesig toeskyn as markante navolging.

Fielding is inderdaad die eerste volle Engelse humoris. Sy karakters meet hy nie volgens die maatstaf van 'n pasklaar-morele kode, of 'n starre kategismus nie; maar na suiwere menslikheid, vol gebreke, maar waar die ideaal tog aanwesig is. Soos Tom Jones is hyself, ligsinnig, verkwistend, swak van wil, onverantwoordelik dikwels, met 'n geweldige liefde vir genot in die lewe, dikwels in skuld en moeilikheid; goedmoedig, opreg, vol verdraagsaamheid, steeds 'n beminlike mens ... vrolik, opgeruimd, sy medemens bestuderend, spottend, vergewend. Eenvoud en waarheid bemin hy boweal. In Parson Adams het hy ons 'n pragtige figuur van objektiewe humor gegee. Hy besit 'n warm hart, is eenvoudig en opreg, maar tog nie vry van

[p. 13]

ydelheid om sy kleine voortreflikheidjies nie. Soos Don Quixote is sy strewe hoog en nobel, maar deur gebrek aan praktiese insig, by te warme temperament, deur sekere distraction fondamentale, ook dikwels buitengewoon humoristies. Ons vind by hom die dromerigheid en verstrooidheid wat Bergson beskrywe as ‘du mécanique dans du vivant’ en bron noem van die komiese.

'n Baie vername punt in die behandeling van karakter deur Fielding, is dat hy die komiese en die verhewene nie naas mekaar plaas nie, maar direk verbind tot humoristiese eenheid. Hy weet die amusante met die ernstige te laat harmonieer in die bepaalde gemengde stemming van humor. Versoening met die ongerymdheid van die bestaande was die optimisme van Fielding; hoe anders was die bitterheid en kilheid van hart en siel van die teleurgestelde pamflettis Jonathan Swift! Dié se mensehaat het aan waansin gegrens: walgende vir die afskuwelike mense-ape, verlang hy na die perdeparadys van die Houyhnhmms.

'n Twede punt wat alhier moet opgemerk word is die sgn. subjektiewe humor, wat in die subjektiewe wyse van vertelling of voorstelling berus. Hier kan die grilligheid van voorstelling en die gedurige uitweidinge oor die nietigste details soms 'n humoristiese effek bereik, al lei dit maklik tot opsetlike kultus van komiese of humoristiese skryfwyse. Ook by Fielding vind ons dikwels skerts met die leser: 'n patetiese toon wat op niks uitloop nie, 'n snelle tempo, 'n verrassende of misleidende opskrif bo 'n kapittel, 'n Ware virtuoos in hierdie skryftrant egter is die Engelse Rabelais, Laurence Sterne (1713-1768) met sy Tristram Shandy en Sentimental Journey.

Met sy voorganger Robert Burton het Sterne die geestige verrassinge vir die leser en die gedurige uitweidinge van die hooftema gemeen. ‘Digressions incontestably,’ skryf hy, ‘are the sunshine; - they are the life, the soul of reading! - take them out of this book, for instance, - you might as well take the book along with them... writing when

[p. 14]

properly managed (as you may be sure I think mine is) is but a different name for conversation.’ Sterne het in 'n sekere mate gelyk, tog lê daar 'n gevaar in die willekeurige romantiese spel met alles en 'n ieder, wat lig ontaard in onestetiese wetteloosheid, of soos Goethe dit in sy brief aan Zelter (30 Okt. 1808) uitdruk, ‘leicht früher oder später in Schwermut oder böse Laune ausartete.’ Met sulke humor kon Goethe nie die ware erns van die lewe vereenselwig nie. En hy het gelyk gehad, daar dit ook nie direk op deurleefde ervaringe berus nie, - die grond van alle hoë humor. By Sterne, maar veelmeer by sy tallose navolgers, het dit dan ook in ‘manier’ verloop. Veel van sy so hooggeroemde ‘humor’ van woorde, beelde, karaktertekening en situasie is verkeerd bestempel en is louter geestigheid of verrassende komiek.

En tog gee Sterne wáre, alleen geen hoë humor nie, waar hy erns en komiek verbind en agter die lagwekkende die verhewene soek. Objektief-humoristies is b.v. sy uncle Toby gesien. Sy karakters word gekenmerk deur goedheid van hart agter uiterlike komiese trekke. In die kontras tussen Shandy en die kaptein vind hy weer geleentheid vir die bespiegeling wat op die humoristiese lewenshouding wys. En op laasgenoemde kom dit aan. Ons voel in hom sy groot-menslike liefde wat selfs in die bitterste lewenservaringe nooit die geloof aan die goeie verloor nie. Met al sy foute was hy 'n beminlike mens, soos hy homself ook gee in sy Tristram Shandy. Sy opgewektheid vorm 'n lewendige kontras met die swartgalligheid en verbitterdheid van Swift. Alleen aanstellerige erns en huigelary was hom 'n gruwel. Hy was onervare en dikwels onverstandig, ook naïef en onversigtig. Sy humor berus op 'n warme liefde en versoen ons met die lewe en die wêreld. Op hom slaan uitstekend die definiesie van humor deur Thackeray gegee:¹⁾ ‘wit and

1) Sien The English Humourists of the eighteenth Century, 1853.

[p. 15]

love.’ Dit spreek ook orals uit sy Sentimental Journey - sentimental alhier gebruik in teenstelling met topographical, dus: gevoelsreis. Onder vreemde mense soek hy ‘the nakedness of their hearts and through different disguises of customs, climates and religion.... what is good in them.’¹⁾ Let veral hier op sy gevoeligheid: ‘dear sentimentality,’ roep hy, ‘source inexhausted of all that's precious in our joys or costly in our sorrows! Great sensorium of the world!’ Sentimentaliteit kenmerk dan ook in meerdere of mindere mate alle humoriste van hierdie tiepe. Verdruktes en swakkes, die kleine en nietige, kinders, diere en selfs plante het hul liefde en wek hul innigste medelye op.

Hiervan vind ons baie voorbeelde by Sterne. Ek herinner aan die jammerte wat hy bedelaars toedra en aan sy ontroering by die sien van 'n opgeslote voël in 'n kou. ‘I can't get out, said the starling - God help thee! said I; - but I'll let thee out, cost what it will....’²⁾ En wat 'n droewige tafereel van slawerny laat dan die gedagte aan die voëltjie by hom ontstaan, sodat hy in trane uitbars³⁾. Hoe pleng hy sy trane met dié van die arme in gees gestoorde Maria onder die populier naas die murmelende stroompie. Maar, en dit is van groot belang, Sterne is in teenstelling met die weinende Gessner of die seurende Baculard d'Arnaud of die in lye liefhebberende Feith nie enkel sentimenteel, en dus sonder ewewig van gevoeligheid nie, maar besit al iets van die romantiese ironie wat oordrewe sentimentaliteit met krietiese toespelinge verpuur (veral by Heine pragtig te sien, as ons sy jeugpoësie met rypere werk vergelyk). Luister na die deur komiek gebroke sentimentaliteit onder die populierboom, waar Maria se traantjies dapper vloei.

1) A Sentimental Journey, Cassel, p. 131.

2) t.a.p. 114.

3) t.a.p. 117.

[p. 16]

I sat down close by her, and Maria let me wipe them away as they fell, with my handkerchief - I then steeped it in my own, - and then in hers - and then in mine - and then I wiped hers again; - and as I did it, I feit such undescribable emotions within me as I am sure could not be accounted for from any combinations of matter and motion.
I am positive I have a soul; nor can all the books with which materialists have pestered the world ever convince me to the contrary.¹⁾

Maar by 'n klas van mense, waar emosionaliteit en primêre funksie so sterk aanwesig is, is 'n sekere oorgevoeligheid soms te verwag, waarin die sentimentalis die humoris verdring.

Tenslotte wil ek nog Goldsmith noem met sy heerlike werk, The Vicar of Wakefield (1766), die geskiedenis van die beminlike Dr. Primrose en sy famielie, so waar deur Goethe gekarakteriseer:... ‘Die Darstellung dieses Charakters auf seinem Lebensgange durch Freuden und Leiden das immer wachsende Interesse der Fabel, durch Verbindung des ganz natürlichen mit dem Sonderbaren und Seltsamen, macht diesen Roman zu einem der besten, die je geschrieben worden; der noch überdies den groszen Vorzug hat, dasz er ganz sittlich, ja im reinen Sinne christlich ist, die Belohnung des guten Willens, des Beharrens bei dem Rechten darstellt, das unbedingte Zutrauen auf Gott bestätigt und den endlichen Triumph des Guten über das Böse beglaubigt, und dies alles ohne eine Spur von Frömmelei oder Pedantismus.’²⁾ Wat 'n woord van menslikheid om die enge didaktikus voor te hou! Die verhaal self is vol onwaarskynlikhede en die plot en afloop swak en tog bevat die eenvoudige geskiedenis 'n liefheid en teerheid, 'n lewende humor en

1) t.a.p. 175.

2) Dichtung und Wahrheit, Goethes Werke, dl. 10, (Bong) p. 363.

[p. 17]

'n pragtige menslikheid, wat die gebreke van die werk laat vergeet, soos die swakhede van die skrywer reeds lang vergewe is.¹⁾

Geweldig was die invloed van die Engelse humoriste, veral Sterne se Sentimental Journey en Tristram Shandy, in Duitsland. Ook daar is humor aangewend deur die satieriese beweging teen oordrewe sentimentaliteit en gevoelskultus. Maar die navolginge het selde die Engelse spelende geestigheid bereik en gewoonlik in die opvoedkundige tendens van die roman verstik geraak. Alleen Lichtenberg eintlik kan 'n vergelyking met die Engelse gunstig deurstaan. Merkwaardig is dit dat dié humoris as hipokondris moes eindig. Ook die in sy tyd verafgode Jean Paul het invloed van Sterne ondergaan, maar hy het 'n eie selfstandige weg ingeslaan. Later vind ons by Heine geestesverwantskap met Sterne, veral in sy kostelike Memoiren des Herrn von Schnabelewopski en Das Buch le Grand. In Frankryk was daar 'n korte periode van invloed, maar die aard van Sterne se skryfwyse en gevoel is eintlik tog iets heel verskillends van wat die Franse logiese sin vir literatuur langdurig kan bevredig.

Die 18^e eeu is dus besonder ryk aan humor gewees. Die bewuswording van sigself en analiese van eie gevoelens was 'n voldonge feit geword. En tog was die vlakke optimisme van die tyd nie geskik vir meer as oppervlakkige bevestiging van die lewe nie. Die geweldige disharmonieë van die bestaan, die diepere en misterieuse grondslae van ons wese aan te voel en gestalte in kuns te gee, soos 'n Shakespeare of Cervantes dit gedaan het, kon geen kleinhandelaar van die lewe nie! Op die gebied van die kleine,

1) Interessant is dit te weet dat die so veel grotere Goldsmith invloed van Justus van Effen ondergaan het, tydens sy verblyf in Leiden. In The Bee is ontlening aan die geskrifte van Van Effen uit Sweden op te merk. Sien die ondersoek van A.J. Barnouw in Handelingen en Mededeelingen van de Mij. der Nedl. Letterk. 1912-13, 2e ged., 81-96.

[p. 18]

gevoelig-intieme, menslike het skone dinge ontstaan, soos reeds geblyk het. Hul humor was 'n ware, maar 'n kleine, of 'n laere (in graad).

Maar inderdaad het hul vrye kyk op die lewe en die sterke sin vir die werklikheid van elke dag en hul warme simpatie vir die kleine en geringe, sowel as hul afkeer van oorgevoeligheid en geveinsde braafheid, die ontwikkeling van humor sterk bevorder. Die hoë humor sou weer kom, deels deur die invloed van Shakespeare, wie aan die end van die 18^e eeu weer groot waardering vind; soos die opbloei van die laere humor deur die invloed van die grote Cervantes bevorder was.

Reeds klink die rewolusionêre kreet van die vroeg 19^e eeu om waarheid en natuur en die tydperk van geweldige antitese breek aan.¹⁾ In die plek van oppervlakkige lewensbevestiging tree nou die kontrastering en vereniging van die grilligste disharmonieë van die lewe as uiterlike en innerlike stryd. 'n Nuwe fase van die Romantiek is ingelui. Die woord is aan Victor Hugo. Maar ook hier lê reeds die voorbereiding vroeër. Die kontras-teorie wat nou met hartstog toegepas word is al driekwart eeu vroeër onderwerp van spelende betragting deur Fielding.

In Tom Jones vind ons die geestige essay: ‘Of the Serious in writing and for what purpose it is introduced,’²⁾ waarin die waarde van kontras tussen ernstige en komiese trekke uiteengesit word. Hy spreek van ‘a new vein of knowledge’ (wat natuurlik al van alle tye is) en vervolg: ‘This vein is no other than that of contrast, which runs through all works of the creation, and may probably have a large share in constituting in us the idea of all beauty, as well natural as

1) Die leser sal, hoop ek, die noodsaaklikheid van veel sitate in die hier volgende afdeling voel, om aldus tot 'n duideliker begrip te geraak van die verskil in bewuswording.

2) Tom Jones, Bk V, Ch. I.

[p. 19]

artificial: for what demonstrates the beauty and excellence of anything but its reverse? Thus the beauty of day, and that of summer, is set off by the horrors of night and winter. And, I believe, if it was possible for a man to have seen only the two former, he would have a very imperfect idea of their beauty.’ So gee hy ook as voorbeeld dat jonge dames hul so lelik as moontlik toon in die oggend om saans des te mooier te skyn. Hierdie kontras-teorie wat hy orals in werking sien, sowel by juweliers of by skilders as in die werke van Homerus, wil hy in sy ‘prodigious work’ toepas. Deur die erns van ingevoegde essays ‘in which we propose to be laboriously dull,’ sal die res miskien meer genietbaar wees, tensy die leser daarin reeds genoeg erns vind! U sien hoe hy met die toepassing van die teorie weer fyn satieries te werk gaan ten opsigte van die eindelose produksie van vervelend-ernstige geeste soos b.v. Richardson; al gaan dit eintlik buite die beskouing om van sy pragtig objektief-humoristiese karakters. Tog karakteriseer dit iets van die stemming wat by voorbeeld 'n Parson Adams of 'n Tom kon skep.

Die kontras-teorie¹⁾ sou egter die kortbegrip wees van die nuwe rewolusionêre beweging wat in Frankryk onder leierskap van Victor Hugo 'n magtige fase van die Romantiek verteenwoordig. Om natuur en waarheid roep Victor Hugo en in die Préface van sy Cromwell vind ons sy uiteensetting van natuur en drama as kontras, maar ook vereniging van gees en stof, sublime et grotesque. Hy wys op die mooie naas die lelike, die bevallige naas die misvormde, die goeie naas die kwade, die lig naas die skadu. Die kuns moet die natuur gee soos hy is en mag nie vermooi nie. ‘Que ce fait plaise ou déplaise, peu importe!’²⁾ Hugo weet dit:

1) Vir hierdie volgende gedeelte verwys ek na Multatuli en de Romantiek deur Dr. J. Prinsen J.Lz., Rotterdam, 1919, en die sitate, waarvan ook deur my bespreek, aldaar.

2) Oeuvres Complètes, Paris, 1843, XII, p. 153; ook verderop vir gegewe sitate.

[p. 20]

‘c'est de la féconde union du type grotesque au type sublime, que nait le génie moderne.’ So het 'n nuwe tiepe en vorm van kuns ontwikkel, wat wel in die antieke literatuur aanwesig was, maar nog in sy kinderskoene, volgens Hugo: ‘ce type, c'est le grotesque. Cette forme, c'est la comédie.’ Wat is die dwerge Aristophanes en Plautus tog by die Homeriese kolosse, by Aeschylos, Sophokles, Euripides? Maar let op die geweldige rol van die groteske in die moderne gedagte. Hy is orals. Aan die een kant roep hy die misvormde en verskriklike in die lewe; aan die ander die komiese en klugtige. Aan die godsdiens verbind hy velerlei bygeloof; aan die poësie duisenderlei skilderagtige verbeeldinge. ‘C'est lui qui sème a pleines mains dans l'air, dans la terre, dans le feu, ces myriades d'êtres intermédiaires que nous retrouvons tout vivants dans les traditions populaires du moyen âge; c'est lui qui fait tourner dans l'ombre la ronde effrayante du sabbat; lui encore qui donne à Satan les cornes, les pieds de bouc, les ailes de chauve-souris. C'est lui, toujours lui, qui tantôt jette dans l'enfer chrétien ces hideuses figures qu'évoquera l'âpre génie de Dante et de Milton, tantôt le peuple de ces formes ridicules au milieu desquelles se jouera Callot, le Michel-Ange burlesque.’¹⁾

Ek haal breedvoerig aan omdat die aard van die groteske so duidelik aangegee word, en dit van groot belang hier is. Die groteske as element van kontras met die verhewene is, volgens hom, die rykste bron wat die natuur kan open aan kuns. Waar hy aantoon hoe die groteske eentónigheid verjaag, dink ons weer aan Fielding. Die algemene skoonheid wat die oudheid op alles uitgestrooi het, was tog nie sonder eentonigheid nie; dieselfde indruk, steeds herhaal, kan vermoeiend ten slotte word. Die verhewene òp die verhewene kan beswaarlik 'n kontras skep, en dis 'n menslike behoefte om by alles 'n keertjie verposing te soek, selfs by die skone. Juis hier kan die groteske sy verkwikking bied.

1) T.a.p. 156.

[p. 21]

Ook verhoog die kontras die verhewene. Hugo noem spesiaal die groteske by Ariosto, Cervantes, Rabelais. Die vereniging van die twee kragte is Shakespeare: ‘les deux génies rivaux unissent leur double flamme et de cette flamme jaillit Shakespeare.’ In die Bybel, Ilias en Shakespeare sien hy drie leeftye van die wêreld: jeug, mannelikheid en ouderdom.¹⁾ Laasgenoemde bring die werklikheid-in-sy-teenstrydighede, wat dramaties is: ‘Le réel resulte de la combination toute naturelle de deux types, le sublime et le grotesque, qui se croisent dans le drame, comme ils se croisent dans la vie et dans la création. Car la poésie vraie, la poésie complète est dans l'harmonie des contraires.’ Mooi neem hy die tweeheid van ons wese saam. Van die dag dat die Christendom verkondig het: jy bestaan uit twee wesens, die een sterflik, die ander onsterflik; die een vleeslik, die ander eteries; die een geketen deur luste, behoeftes en hartstogte; die ander meegevoer op die vleuels van geesdrif en dromery; die een altyd geboë na die aarde, wat sy moeder is; die ander steeds opgerig na die hemel, na sy vaderland.... van dié dag af bestaan die drama. In die drama soos hy tenminste dit kon dink gaan alles soos in die werklikheid toe. Die liggaam speel daar sy rol ewegoed as die siel, en die mense en die gebeurtenisse in spel gesit deur die dubbele krag, is beurtelings klugtig en verskriklik, soms verskriklik en klugtig tegelyk. ‘Ainsi le juge dira: a la mort et allons dîner! Ainsi le sénat romain délibérera sur le tarbot de Domitien. Ainsi Socrate buvant la ciguë et conversant de l'âme immortella et du Dieu unique, 's interrompra pour recommander qu'on sacrificie un coq à Esculape. Ainsi Elisabeth jurera et parlera latin’ .... En in sy werke het Hugo dit alles uitgebeeld in onsterflike skoonheid.

Maar die skilderkuns was hom voor gewees in Frankryk. Delacroix (1798-1863), een van die grootste skilders, bring

1) Dink hierby ook aan humor, wat eerder 'n kenmerk is van rypere jare, so van mense as van die wêreld.

[p. 22]

met die helaas te vroeg gestorwe Gericault (1791-1824) die skilderkuns uit die verstarde Davidskool tot nuwe vryheid en gepassioneerde beweging, kleur en toon. Ook hier weer grootse kontraste.

Miskien is dit hier ter plaatse om 'n paar trekke van die groteske in die algemeen aan te stip. Dit is veral gerig op die vorm-karakteristieke van die indiwidualiteit en word gekenmerk deur grilligheid, sonderlingheid of verwrongen-heid. ‘Was sich in den zerrissenen, wilden Formen zum Ausdruck bringt sei verzerrte Leidenschaft, krankhafter Wahn, wilde Launenhaftigkeit, überreizter Idealismus, toiles Heldentum und Ähnliches.’¹⁾ Die groteske het ook 'n trek van groothéid en koenheid. Die fantastiese aard daarvan het ons reeds by Hugo teëgekom. Waarop die eienaardig komiese werking van die groteske berus? Prof. Volkelt antwoord daarop: ‘Es gibt sich in ihm ein ungeheuerlicher Wertanspruch kund, der ebensosehr in ein ungeheuerliches Nichts verpufft.’ Tog hoef dit natuurlik nie altyd die geval te wees nie, en geld die wette van die gewoon komiese. Ek hoef natuurijk nouliks by te voeg dat dit die Romantisie om iets anders te doen was as die louter komiese!

Van besonder veel betekenis vir die ontwikkeling van die diepere en hoëre humor was die lig wat hier geval het op die vereniging van die verhewene en die groteske wat die lewe bied. Alleen, wie dit nie tot 'n innige versmelting laat kom nie, bereik ook nie die totaalgevoel, wat ons as humor wil bestempel nie.

Reeds in 1826 verskyn Heine se pragtig humoristiese Das Budi le Grand, waaruit ek weer die bekende reëls wil aanhaal wat op humor slaan. ‘Du sublime au ridicule il n'y a qu'un pas, Madame. Aber das Leben ist im Grunde so fatal ernsthaft, dass es nicht zu ertragen wäre, ohne solche Verbindung des Pathetischen mil dem Komischen. Das wissen unsere Poeten. Die grauenhaftesten Bilder des

1) Prof Volkelt, System der Aesthetik, 1910, II, p. 412.

[p. 23]

menschlichen Wahnsinns zeigf uns Aristophanes nur im lachenden Spiegel des Witzes, den grossen Denkerschmerz, der seine eigene Nichtigkeit begreift, wagt Goethe nur mit den Knittelversen eines Puppenspiels auszusprechen, und die tödlichste Klage uber den Jammer der Welt legt Skakespeare in den Mund eines Narren, während er dessen Schellenkappe ängstlich schüttelt.’¹⁾ By Heine vind ons dus sterk die bewuswording van die hoëre humor, 'n woord wat hy - in teenstelling met Victor Hugo - as ‘Verbindung des Pathetischen (nie sublime nie) mit dem Komischen’ (nie grotesque nie) gebruik. Sy voorbeelde is ook nie meer die ‘âpre génie’ van 'n Dante of Milton nie, maar die smart van 'n denker (Goethe) wat sy eie nietigheid besef en Shakespeare se klag in sy clown-wese.

Verstaan my goed, Victor Hugo in sy kontras-teorie toon u die gronde vir die hoëre humor, open u selfs die visioen van die innige verbinding, maar bly - in sy uiteensetting - by die verhewene en groteske staan. Heine laat die patetiese en komiese ineensmelt en noem dit humor. Daarmee is ons reeds genader tot die wondere ‘fusion of feelings,’ wat hieronder sal bespreek word.

Al hierdie ideë het natuurlik ook in Holland 'n weerklank gevind. Geel in sy Gesprek op den Drachenfels (1835) laat Diodes daarop wys, dat waar 'n lykstasie b.v. deur die oudheid met die daarby passende stilte en plegtigheid voorgestel is, sodat selfs die strydige ‘harmonisch strijdig’ is, die romantiese kuns sê: ‘Neen! wij veroordeelen dat wel niet; maar er geschiedt nog meer in de wezenlijkheid .... en zij voert de lijkstatie waggelend door het gedruisch der markt langs een marionettenspel, misschien tegen een uitgelaten gemaskerden optocht in. Dat is waarheid! Zóó is het leven!’²⁾

Goed, maar op homself nog nie humor nie. Multatuli, self

1) Heine: Sämtliche Werke in Zwölf Bänden, Leipzig, p. 109. Kursivering van my.

2) Uitg. Walles, Leiden, 1871, p. 228.

[p. 24]

geen humoris dan by wyse van uitsondering nie, staan geheel op die kontras-stadium in sy uiteensetting van wat humor is. Hy gaan selfs so ver die teenstelling in die natuur selfs buiten die interpretasie van die deelnemende en bespiegelende gees om, humoristies te noem, waardeur alle dramatiese kuns humor word, ja, die ganse heelal! Die plaas in sy idee ken 'n ieder. Vir die verband gee ek dit hier weer:

‘Humor is het weergeven van de Natuur. De natuurzelf namelijk is zeer humoristisch. Ja zij alleen is humoristisch, en meer nog, zij is altijd humoristisch. - Wat wij humor noemen is slechts kopy daarvan.’¹⁾

Hoef ek nog die vanselfsprekende neer te skrywe? Maar die natuur is tog ewemin humoristies, as dat sy tragies, komies, lelik of leuk is! Dit is menslike oorweginge en menslike aandoeninge. Of 'n wêreld om ons in vlamme vervlieg, of 'n storm die land verwoes en duisende menselewens kwyn .... alles gebeur volgens vaste natuurwette. Of nee, selfs die wetlikheid waarmee ons oordeel die natuur wil omvat is antropomorfisme, en die gevolg van òns behoefte aan orde.²⁾ Op 'n ander plaas skyn Multatuli dit self te besef as hy skrywe: ‘De natuur bestaat uit tegenstellingen (104a). Of liever, haar werkzaamheid, hoewel één in richting en voortgestuwd door gelijksoortige oorzaken, openbaart zich veelal op 'n wijze, die ons oppervlakkig doet denken aan verschillende wetten niet alleen, maar zelfs aan invloeden, die tegen elkander schijnen in te loopen’ (kursivering van my), en erken hy 'n ‘hooger standpunt’ in ons beoordeeling van 'n natuurkrag. Dit toon ons te meer hoe onseker en eindeloos verwarrend die begrip word vir wie humor gaan gelykstel met teenstelling en kontras an sich.

Sien daarteenoor die bevestigende lewenshouding ten opsigte van die teenstrydige in natuur en sielelewe. Met Carlyle se Sartor Resartus in 1838, dus 'n jaar na die Cromwell, in

1) Idee 158, kursivering van hom; sien ook sy beeld van die skêr.

2) Vgl. Emil Lucka: Grenzen der Seele, p. 60.

[p. 25]

boekvorm uitgegee, wat m.i. die mees betekenisvolle bewuswording van humor in die Romantiek is, wil ek hierdie hoofstuk sluit. ‘Indomitable Defiance and yet a boundless Reverence’ kenmerk hierdie heroïeke natuur. Die erns van Carlyle, sy grote eerbied vir die grote wat bo ons is, die gelyke wat naas ons staan en die kleine wat onder ons is, kon nie bevrediging vind in die onverskillige houding van sommige of die sarkastiese grynslag van andere teenoor die ongerymdheid om ons heen nie. Sy filosofie van klere wat nie die man maak nie, is eweseer gekenmerk deur spot as deur simpatie. Wetenskap en dogma en uiterlike vorme, alles behoor tot die klere wat die innerlike kern omhul. As humoris weet hy waartoe dit alles dien en wat die betreklike waarde daarvan is. Die uiterlike vorme moet verander, die kern is goddelik. En tog: ‘Friends, trust not the heart of that man for whom Old Clothes are not venerable!’¹⁾ U voel reeds al die onderskeid, nie waar nie? Gautier - om nog eens na die lyn van Hugo te sien, - skrywe: ‘tout est indifférent à tout et chaque chose vit ou végète par sa propre loi. Que je fasse ceci ou cela, que je vive ou je meure, que je souffre ou que je jouisse, que je dissimule ou que je sois franc, qu'est-ce que cela fait au soleil et aux betteraves, et même aux hommes?’²⁾ Carlyle: ‘Is the pitifullest mortal Person, think you, indifferent to us?’ (p. 115). ‘Happy he who can look through the Clothes of a Man (the woollen and fleshly, and the official Bankpaper and State-paper Clothes) into the Man himself; and discem, it may be, in this or the other Dread Potentate, a more or less incompetent Digestive-apparatus; yet also an inscrutable venerable Mystery, in the meanest Tinker that sees with eyes!’ (p. 57). Die natuur is hom 'n lewende onverdeelbare eenheid en so ook die mensheid. Waar andere

1) Sartor Resartus, (Milford), p. 208.

2) Gautier: Mademoiselle de Maupin (1835), Ed. Charpentier, 1885, p. 219; gesit. Prinsen, Multatuli en de Romantiek, p. 15. (Kursivering van my).

[p. 26]

romantisie op jag is na teenstelling en verdeling, daar soek hy dus na sintese van die wêrelddualisme: ‘Detached, separated! I say there is no such separation: nothing hitherto was ever stranded, cast aside; but all, were it only a withered leaf, works together with all; is borne forward on the bottomless, shoreless flood of Action, and lives through perpetual metamorphoses..... Despise not the rag from which man makes Paper, or the litter from which the earth makes Corn; all objects are as windows, through which the philosophic eye looks into Infinitude itself’ (p. 61). Carlyle is egter nie alleen ernstig nie, maar ken ook die diepe lag en glo: ‘No man who has once heartily and wholly laughed can be altogether irreclaimably bad.’ Sy lag is die diep-menslike wat smart alleen kan leer. ‘Sorrow and wonder’ (p. 92), siedaar die grondslag van sy wese en van sy hoë humor. Die armgeswaai om die groteske van die wêreld is nog nie identies met lewenshumor nie. Dié word gevorm in die vaevuur van sielsworsteling en demonies-goddelike stryd. Wie daardeur gegaan het kan aanbid in die universum wat hy voel as 'n koeistal en 'n keuken, maar ook 'n orakel en 'n tempel.

In die geskiedenis van Teufelsdröckh gee Carlyle die ontsettende twyfelsagonie wat hy moes deurworstel in die ‘howling wilderness of infidelity,’ voor die mistiese lig van 'n nuwe geloof in God, homself en die wêreld hom toegestraal het, en hy dié lewensklaarheid en erkenning en menseliefde gewin het, waardeur hy tot een van die grootste morele kragte in die nuwere tyd sou word. Die innerlike stryd van goddelikheid en demonie wat Dostojefski in so veel groter kuns sou verewig as menslike tragedie en menslike glorie, het die grótere kunstenaar tog helaas nie tot sùlk 'n oplossing kon bring nie, wat die grootste triomf oor lewenstragiek sou gewees het. Maar daarvoor was Dostojefski self nog te seer mens ... Self skryf Carlyle van sy held: ‘Fate had it in view to try him; to mock him, and see whether there were Humour in him’ (120). Wel mag hy dit met 'n hoofletter skrywe!

[p. 27]

Gelukkig is eers hy te noem wie soos Teufelsdröckh sy spore van smart kan nagaan, maar die ironie van die lot, wat sommige predestineer tot vertwyfeling, kan laat harmonieer met die vreugdeklanke van die lewe. Toe die arme soeker van alle hoop uitgesluit teen 'n kopere firmament moes staar en in troostelose ongeloof verval het, waar ‘vir 'n suiwer morele natuur die verlies van sy religieuse geloof 'n verlies van alles was’, toe was sy sielsbeweging louter: ‘the everlasting no!’ ‘Foolish Wordmonger and Motive-grinder’, skree hy dit uit in verbittering, ‘who in thy Logic-mill hast an earthly mechanism for the Godlike itself, and wouldst fain grind me out Virtue from the husks of Pleasure, - I tell thee, Nay! To the unregenerate Prometheus Vinctus of a man, it is ever the bitterest aggravation of his wretchedness that he is conscious of Virtue, that he feels himself the victim not of suffering only, but of injustice. What then? Is the heroic inspiration we name Virtue but some Passion; some bubble of the blood, bubbling in the direction others profit by? I know not: only this I know, if what thou namest Happiness be our true aim, then are we all astray. With Stupidity and sound Digestion man may front much. But what, in these dull unimaginative days, are the terrors of Conscience to the diseases of the Liver! Not on Morality, but on Cookery, let us build our stronghold: there brandishing our frying-pan, as censer, let us offer sweet incense to the Devil, and live at ease on the fat things he has provided for his Elect!’

Maar uit die Sibillegrot van voorbeskikking het geen antwoord teruggeklink nie; alleen 'n eggo ... Die skone wêreld was in 'n haatlike wildernis verander. Hy leer met Faust na die daad te vra: ‘Know what thou canst work at’ (141). Maar ook dit loop op 'n Niks uit. En hy keer hom na die Duiwel - tevergeefs! ‘In our age of Down-pulling and Disbelief, the very Devil has been pulled down, you cannot so much as believe in a Devil. To me the Universe was all void of Life, of Purpose, of Volition, even

[p. 28]

of Hostility’ (142). Maar eindelik het hy hom van die donkere ontkenningsdrang losgeworstel. ‘The Everlasting No had said: “Behold thou art fatherless, outcast, and the Universe is mine (the Devils)”; to which my whole me now made answer: “I am not thine, but Free, and forever hate thee!”’ (144). (Weer dink ek aan Dostojefski!)

Dit was sy weergeboorte. Maar eers moes hy nog die kille dal van onverskilligheid deur wat lê tussen die negatiewe en die positiewe pool. So kon hy opstyg tot die sonbeskene hoogtes. ‘With other eyes, too, could I now look upon my Fellowman: with an infinite Love, an infinite Pity.......

Truly, the din of manyvoiced Life, which, in this solitude, with the mind's organ, I could hear, was no longer a maddening discord, but a melting one .............................

with a man's soul as it was with Nature: the beginning of Creation is - light.’

In dié lig was ook die diepste bewuswording tot humor.