|
| |
T
Tabeyte,
zn. Verlenging van beyte (d.m.v. ta- als versterkend préfix? Vg. taleuteren (joos) en taroefelen (Loquela)?). Voor beyte, eig. ooi, zie WNT i.v. Beite; de overdrachtelijke bet. slonzige vrouw, mogelijk bij de dene 371a [ca 1560]: ‘Ghy die in Bona Dies cueckene wuendt Besmout... ghelijck een Beyte’ en in elk geval in de samenst. klakkebeite ‘een vrouw die te vele rond loopt, die zelden thuis is’ (de bo).
Scheldnaam voor een vrouw. ‖ Soudij dat wenschen vuyl sassem tabeyte (de zot tot zijn marot), Nyeuvont 497 [ca 1500]; Oec oude tabeyten (zeiden) och lief paus maect ons vrij, St 1, 112 [vóór 1524].
Opm. In de vorm t'abbeyte nog bij v.d. noot in de bet. slechte, zedeloze vrouw (uitg. A. Verwey blz. 51).
| |
Tabulatuere,
zn. Zie WNT i.v. Tablatuur.
1) Hulpmiddel? ‖ Dat is om des menschen duister verstant geschiet, U letter te stellen... Als een element, die de woordekens tsamen voecht, Om al wat den Geest dunckt proffijtelick, Tot smenschen behoeft onderworpen uyterlick, Door u letter als een tabulatuere, Letter en Geest 159 [eind 16e e.?].
2) Onderwijzing, uiteenzetting? ‖ Niemandt en wasser die u mochte helpen / In Hemel / noch op Aerde hoort dees tabulatuere Oft Godt moest aennemen de menschelijcke natuere, Rott.Sp. D iiijv [1561].
| |
Taceeren,
ww. Ontleend aan lat. tacere.
Zwijgen; verzwijgen. ‖ Wilt doch sulcx taceeren, S. Stadt 211 [ca 1535]; Het groofste gae ick noch taceeren, ald. 1130.
| |
Tachtere,
bw. Zie MNW en WNT i.v. Tachter.
Enen tachtere laten om iet, iemand iets laten ontberen. ‖ En lietse hem om troostige woorden tachtere? Sp. d. M. 5702 [beg. 16e e.].
| |
Taefftgen,
zn. Bijvorm van (of corrupt voor) taefeltgen?
Tafeltje. ‖ Wilt ons doen decken /
| |
| |
een taefftgen wel bereijt so mogen wij tavont vrolijck sij[n] met ijdelheijt, Proetus Abantus 108 [vóór 1589].
| |
Taert,
bn.? Zie MNW i.v.
Scherp? (Vg. kil.: taertigh. Holl.j. sarp. Subacidus, acidulus, acerbus, immitis). ‖ Se achtent min dan tsuuel (versta: wat er aan blijft hangen?) van een taerte scaers (versta: van een scherp (scheer)mes?), everaert 225 [1528?].
| |
Taetse,
zn. Ontleend aan fr. tâche.
Taak. ‖ Elckerlijck heeft zynen tijt en taetse (× plaetse), Gentse Sp. 182 [1539].
| |
Tandelick,
bw. Van tant.
Met de tanden? ‖ Dit werck ghewracht so schandelick... Duer Meest al de werelt/ongenadich verbyten tandelick, Zeven Sp. Bermh. M ijv [1591].
| |
Tane(e)len,
zn. Van taneel, toneel.
Eig. op een ‘toneel’ (tribune en v.v. ereplaats) stellen; v.v. verheffen, (ver)-eren. ‖ O gheweldich vleesch... weert synde ghetaneelt, Smenschen gheest 250 [ca 1560?].
| |
Tant,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Tand.
Op (of over) een tant, in geringe mate. ‖ Heeckelsters, kempsters... sijn quae clappeijen, die gaern over een tant wercken, Brouwersg. 466 [ca 1560]; Niemanden niet geven, als een kerle viercant, En eten en drincken al op eenen tant Duer haer (t.w. gierigheid) sonderlinghen, Trauwe 178 [1595?].
| |
Tanteleren,
ww. Ontleend aan ofr. denteler.
Knagen, doorknagen. ‖ (Een kleed) Ghetanteleert van wormen, Camp v.d. Doot 1700 [1493].
| |
Tantgat,
zn. Uit tant en gat.
Uitsl. aangetroffen in de krachttermen by ghans (versta: Gods) tantghaeten. ‖ everaert 385 [1512] en Helpt tantgapen (l. tantgaten). ‖ Ghew. Vruecht 53 [eind 15 e.?].
Opm. Vg. gans tanden in Werelt bevechten 108 [2e h. 16e e.] en voor de samenst. met gat de boven in de Inl. blz. VIII genoemde voorbb. (billegaeten, lijfgaten, longergaten, schij[t]gaten, sweetgaten en zielgaten).
| |
Tapperen,
ww. Bijvorm van taperen (zie MNW i.v.).
Waggelen (vg. du.dial. täppeln ‘stootend gaan als een kind of grijsaard’ bij De Jager, Freq. 2, 638 uit Schröer). ‖ Ziet dit volc staen tapperen al waert droncken, crul, Dronckaert 12 [2e kw. 16e e.].
| |
Tardatie,
zn. Ontleend aan ofr. tardation of van tarderen.
Vertraging, uitstel. - Sonder tardatie, onverwijld. ‖ Laet ons dan weer beghinnen Aen Leander en Hero zonder tardatie, H.d.Am. Aa 4 [m. 16e e.] (zie ook ald. Ff 7).
| |
Tarderinghe,
zn. Van tarderen.
Onderbreking? ‖ Dese feeste gheduerde... zeven daghen inde voorzale van zynen hoove, an zynen huuse, // met zeer grooter triompheringhe zondere tarderinghe, H.Sacr. 305 [1571].
| |
Tarmen,
ww. Van een overigens onbekend tarm, dat men wellicht mag herkennen in Huis v. Idelh. 714 [m. 16e e.]: ‘Van spreken wert my den tarm moe’; tarm, term (woord) komt wel niet in aanmerking.
Blijkens het verband in de aanh. synoniem met zuchten of kermen. ‖ Hoorde ghy somtijts haer tarmen, Haer suchten, Haer carmen, soodrae sy (t.w. de kinderen) sijn wacker... Ghy sout wel vlacker vallen! Minnevaer 84 [1583].
Opm. Misschien behoort hiertoe ook Sp. d. M. 1792 [beg. 16e e.]: ‘O God wilt mijns bescarmen // eynt droefheyts tarmen Van dese deerlijcke daet’.
| |
Tarten,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Zich kwaad maken? ‖ Weynich winnings en dan kinderen die veel moogen, Compt dat wel overeen? Certeyn, 't is al hart! Nu wat baetet getart, ick moeter mijn toe voegen, Minnevaer 28 [1583].
| |
Tas,
zn. Ontleend aan ofr., fr. tache?
Vlek, smet? ‖ Hy (t.w. Christus) slaefde eenparich / om t' woort te doen wassen / En om af te leggen alle zondige tassen, Zeven Sp. Bermh. G viijv [1591].
| |
Tasser,
zn. Van tassen.
Die ophoopt, vermeerdert? Of die tracht te vermeerderen, die najaagt? ‖ Wellecomme brassers Der vruechden tassers / jn sweerels rosier, everaert 9 [1509].
| |
Tasten,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Aen den (of eenen) want (of weech) tasten, duidelijk (kunnen) opmerken (vg. de waarheid (e.d.) tasten in WNT i.v. Tasten, sub bet. A, 2). ‖ Hi blies lueghenen ghelijck eenen neckere, Men hadse wel aen eenen want ghetast, smeken, Dwonder 288 [1511]; De handt steicjcker jnt deech. Men zout tasten ande weech / by sulke malicien, everaert 55 [1511]; Een blendt man zout tasten anden weech, ald. 216 [1528?]; Dus wilt tevreden sijn ghij, tastet aen den wandt; Gheen duech- | |
| |
den en groeyen zonder wederstandt, a. bijns, N.Ref. 18, c, 16 [1e kw. 16e e.]; Compt den rijcken eenen cleynen teghenspoedt, Elck biedt hem troost; dus tastmen aen den wandt: Gheen beeter vriendt dan gheldeken in de handt, ald. 307, c, 14 [1528].
| |
Tastigh,
bw. Van tasten.
Tastbaar; zeer duidelijk. ‖ Die vruecht des herten es des menschen leven Tshertens schat, rijcdom, tzelve dit tastigh zeyt, Zonder beghevijnghe der vastigheyt, Gentse Sp. 168 [1539].
| |
Tatelbaert,
zn. Uit tatelen en baert.
Kletsmeier. ‖ Wat, swijcht, tatelbaert! wat hebdy al snaters, Charon 363 [1551].
| |
Tawen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Touwen (I).
Binden (vg. kil.: touwen. vetus. Nectere, texere). ‖ Dese browertsknechs... suldij al te saemen aen éénen seel towen (hs. tawen), Gr. Hel 293 [ca 1564].
| |
Teen,
zn. Zie MNW i.v., 2e art., WNT i.v. Teen (I).
Metten teenen hebben, vast, beet hebben? ‖ Laet vrolijck singhen (wy en willen niet flauwen Wy hebben den vrede / nv metten teenen, Antw.Sp. Rrr iiij [1561].
| |
Teeninghe,
zn. Zie MNW i.v. Teninge.
1) Prikkeling, kwelling, terging (vg. Gloss. Trevirense, in Hor. Belg. 7, 10: tenninge, irritatio). ‖ De eerbaer alle weenijnghe dect Als vriendt die noode teenijnghe trect, de roovere, Quicunque 25 [3e kw. 15e e.] (hic? of sub bet. 2)?); Jc hebbe alzoo veil lieden / doot ghesteken Als daghen ghevast / welcke teenynghe (versta: welk een irritering, t.w. het vasten of de daarover gestelde vraag? Men kan dan vrij vertalen met: ‘wat een onzin!’), everaert 503 [1533].
2) Minachting. ‖ Haer leuen / haer wesen (haer corte teeninghe (versta: minachting, t.w.van de natuur? Er is sprake van ontaarde moeders) Is beestelijck, de roovere 130 [3e kw. 15e e.]; Hy acht my rechs / als zyn voetsletere. Jc wilde hy van sulcker / teenynghe swichte, everaert 536 [1538?]; Waer om duet ghy mijn lief so veel ghequels donbekende duende vercleeninghe... deese teeninghe//muet ons verdrieten, Smenschen gheest 397 [ca 1560?].
| |
Teerroede,
zn. Uit Teer, vogellijm en roede.
Met vogellijm besmeerde stok (vg. kil.: ter-roede. Viscatum vimen, calamus; vg. ook rutten en tuerl.). ‖ Tsijn al teerroeden daer men u meede vangt, Menschwerdinge Christi 595, in Hs. TMB, B, fol. 23v [m. 16e e.?].
| |
Tegen-,
zie ook Teghen-, Jegen- en Jeghen-.
| |
Tegensbellen,
ww. Uit tegens en bellen.
Eig. tegenblaffen, in de aanh. fig. toegepast. ‖ Alle droevige zwenken, die ons nu kwellen, Zal zij (t.w. de vrede) door haar koomst heel t'onder doen vellen Zonder enig tegensbellen, Jezus o.d. leraers 498 [vóór 1580].
| |
Tegenspoetsele,
zn. Van tegenspoet.
Tegenspoed, rampspoed. ‖ Sijn ledekens (t.w. van Christus, versta de armen) besorchse / voor tegenspoetsele, Zeven Sp. Bermh. E viijv [1591].
| |
Tegensprandelen,
ww. Uit tegen en *sprandelen (vg. Sprandelinghe).
Tegenstribbelen. ‖ Sonder tegensprandelen volch ick u nae, Tcooren 182 [1565].
| |
Teghenqueteren,
ww. Uit teghen en queteren.
Tegenpruttelen. ‖ Al dat ghy ghebiet, sonder teghen queteren Dat sal ick volbringhen, houwaert, Lusth. 1, 379 [1582-'83].
| |
Teghenspoedelijc,
bn. Zie MNW i.v. Tegenspoedelijc.
Ongelukkig, rampzalig. ‖ Och, noeijt meer foortsen Voer ons duvels teghenspoedelijc, Sacr.v.d.N. 1288 [3e kw. 15ee.].
| |
Teghenspoedicheyt,
zn. Van teghenspoedich of rechtstreeks van teghenspoet.
Tegenspoed. ‖ Zoo men naer schoon weder reghen verwacht, Zoo verwacht men naer voorspoet teghenspoedicheyt, H.d.Am. Gg 2 [m. 16e e.].
Opm. Nog bij coornhert 1, 336b, aang. in WNT i.v. Tegenspoed, Afl.
| |
Teghensteunen,
ww. Uit teghen en steunen (zie Stuenen), vg. Teghenstuene, Teghenstoeninghe en Jeghenstunen? Of steunen teghen?
Zich verzetten (tegen). ‖ Och lief! den mont zeyt u adieu Daer therte teghen steunt respeelich, cast., Pyr. A vjv [ca 1530].
| |
Teghenstoeninghe,
zn. Van teghenstoenen (zie Teghensteunen) of uit teghen en stoeninghe (zie Stuenynghe).
Tegenstand, verzet. - Gheen teghenstoeninghe weten, geen weerstand kunnen bieden. ‖ Ick en weet gheen teghen stoeninghe tvleesch is aentreckelyck / en de woeninghe des werrelts is gherieflijck boven somme, Smenschen gheest 439 [ca 1560?].
| |
Teghenstrijcken, tsegenstrijcken,
ww. Uit teghen en strijcken.
| |
| |
Tegemoetgaan. ‖ De vader heeft den zoone van vers gekeken, En es hem vriendelijck tsegengestreken Met openen aermen, a. bijns, N.Ref. 241, c, 13 [1526]; Ick wil hem teghen vroom ende clueck // strijcken, Smenschen gheest 151 [ca 1560?].
| |
Teghenstuene,
zn. Van teghenstuenen (zie Teghensteunen) of uit teghen en *stuene (vg. Stuenekin en MNW i.v. Gestune).
Tegenstand, verzet. - Sonder teghenstuene, met liefde. ‖ (Christus) Met zijnder passien in tslijdens gheduene Sonder teghenstuene Voor ons steruende die bitter doodt, de roovere 158 [3e kw. 15e e.].
| |
Teghenvlaghe,
zn. Uit teghen en Vlaghe.
Blijkens het verband in de aanh. antwoord, repliek. ‖ Ghi wilt al spreken na v eyghen behaghen Maer die teghenvlaghen / en moechdy niet lyen, ghistele, Ant. 61 [1555].
| |
Teghenweringhe,
zn. Uit teghen en weringhe.
Tegenweer? Het verband in de aanh. is niet duidelijk. ‖ Gheeft teghenweringhe // tkeert noch voorspoedich, Antw.Sp. bij [1561].
| |
Teyl,
zn. Verwant met telen, aanzien (?), in OVl. Lied. en Ged. 127: ‘Daer toe (t.w. minnen) dwinct mi herte ende zin, Tzoe einen reinen beilde, Die mi so lieflic teilde’ (aang. in MNW i.v. Telen, Aanm.).
Blik? ‖ Also ghy noch wel siet aen den teyl van myn oogen, Hs. TMB, G, fol. 84v* [eind 16e e.?].
| |
Teylbier,
zn. Het eerste lid lijkt eerder identiek met teyl, staart, achtereind (zie WNT i.v. Teil (II) dan met teyl, aarden schotel of kuip (zie MNW i.v. Teile, WNT i.v. Teil (I). Een mogelijke bijkomende associatie is die met teyl, teel (van telen, verwekken) en/of met teyl, (verliefde) blik(?, (zie Teyl).
Naer teylbier stincken, weerzinwekkend zijn, (sexuele) afkeer opwekken. ‖ (Een vrouw) Die ghy eens gebruyct hebt, die stinct (segt ghy) naer teylbier, Prochiaen 2220 [ca 1540].
- Droncken worden vanden teylbier, verliefd of geil zijn of worden. ‖ Ick lache als hem sint ioris vissop wert gesconken // Ende si vanden teylbier worden puer droncken // Lopende om gehuwet te sijn wacharmen, Doesb. 208 [vóór 1528].
| |
Temen,
ww. Zie WNT i.v.
Temen op, nadenken over, zich bezinnen op, ter harte nemen, letten op. ‖ Gentse Sp. 285 [1539]; H.Sacr. 217 [1571]; Reyne M. 71 [ca 1575?]; Jezus i.d. tempel 208 [ca 1575?]; Judich 80 [1577].
- In de aanh. blijkens het verband: onder handen nemen, te lijf gaan, ranselen. ‖ Geeft mij die roe, ic zal hem int cot // steecken. Op hem zal ic noch metten vaijlianden // temen, Bijstier 385 [eind 16e e.?].
Opm. Vg. Ghetemen.
| |
Tempeestelijck,
bn., bw. Van tempeest.
Verschrikkelijk, afschuwelijk; in een of meer der aanhh. is ook de bet. ‘verschrikkelijk hevig’ mogelijk. ‖ v.d. dale, Wre 1460 [ca 1516]; a. bijns, N.Ref. 169, e, 17 [1525]; Gentse Sp. 280, 288 [1539]; Meest Al 131 [1559]; Roerende v. Meest Al 71 [ca 1564?]; houwaert, Gen.Loop 249 [ca 1590].
| |
Temperaet,
bn. Ontleend aan lat. temperatus.
Kalm, gematigd, rustig, evenwichtig? ‖ Stelt u te vreden en wilt u wat saten; U clagen, u kermen en mach doch niet baten. Dus weest temperaet en hebt druck met maten, a. bijns, N.Ref. 216, b, 3 [1526].
| |
Temperance,
zn. Ontleend aan ofr., fr. temperance.
Matigheid. ‖ Een huyfken opt hoeft neempt alst betaempt Ghemaect bijden handen van vrou temperance, Camp v.d. Doot 2255 [1493].
| |
Tempestueus,
bw. Ontleend aan ofr. tempestueux.
Stormachtig; onrustig. ‖ Mijn hert dat is my doloreus / Melancoleus / Als triet dat waeyt met allen winden / Seer onghestadich tempestueus, Haagsp. k ijv [1561].
| |
Temporisieren,
ww. Zie WNT i.v. Temporiseeren.
Matigen. ‖ V gratie (t.w. van de duif als symbool van de H.Geest) temporisiert die luchten V vleijcken (l. vlercken) vercoelen / die hetten brandich, de roovere 122 [3e kw. 15e e.].
| |
Temptatie,
zn. Zie MNW i.v. Temptacie, WNT i.v. Temptatie.
Liefdesverlangen? ‖ Tot niemandt anders en heb ic temptatie, a. bijns, N.Ref. 206, a, 9 [1e kw. 16e e.].
| |
Tempterelijck,
bn. Van tempteren.
Verleidend. ‖ Tempterelijck gheest tot sondighen apetijte (t.w. de duivel), de roovere 237 [3e kw. 15e e.].
| |
Tempteringhe,
zn. Van tempteren.
Verleiding. ‖ Vertrect vileyne // valsche tempteringhe vuyle onreyne // snoode bueleringhe, Smenschen gheest 159 [ca 1560?].
| |
| |
| |
Tenebroos,
bn. Ontleend aan ofr. tenebros, tenebreux of lat. tenebrosus.
Duister? ‖ T.: Ons zaken zijn obscuer. W.: En tenebrose contenentie, Rott.Sp. P ijv [1561].
| |
Teneur, tenuer,
zn. Ontleend aan ofr., fr. teneur.
Droncken teneur, dronkaard, beschonkene. ‖ Tavont wil ick gaen worden een droncken teneur, Koster Joh. 24 [m. 16e e.?]; Bruiloftsspel van drie personen: Zot, Droncken Tenuer, Jonstige Minne, in D.War. 10, 116 [eind 16e e.?].
| |
Teologist,
zn. Van t(h)eologie?
Godgeleerde. ‖ Hoe worden verblent onse teologisten (× sophisten), Christenk. 313 [ca 1540].
| |
Tepelen,
ww. Zie WNT i.v.
Tepelen aan, eig. likken, zuigen aan en v.v. snoepen, proeven van? ‖ Ick heb een brandewijntgen gelepelt En daer naer wadt getepelt aen een bastart sop, Lijsgen en Lichthart 338 [2e h. 16e e.].
| |
Term,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Term (I).
1) Grens (vg. kil.: Term/termijn. Terminus; vg. mnl. termt, indirect (?) ontleend aan lat. *termitem, zie MNW i.v. Term, bet. 1). ‖ Best blyff ick onder trys van des cloesters termen, Trudo 3135 [ca 1550].
2) Definitie, formule. - In termen legghen, nauwkeurig formuleren. ‖ Wildic myn weten / Jn termen legghen Huer haeren zouden vp waert staen Jnt segghen, de roovere, Quicunque 508 [3e kw. 15e e.].
3) Daad? (Deze bet., indien juist, heeft zich misschien ontwikkeld uit die van staat, toestand door kil. 863 opgegeven: Terme... Status, sors, casus). ‖ Hy sal v voeden / op houwen / bescermen Vergheuen v voerleden quade termen, St 2, 57 [vóór 1524].
| |
Termen,
ww. Van term.
Eig. bepalen, formuleren? Blijkens het verband in de aanh. overwegen of uitspreken. ‖ Ick houde een sweert / maer blijf onbeschermt / Alst al is ghetermt // ken weet waer mijende, Antw.Sp. i ij [1561].
| |
Termijn,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Termijn (I).
1) Woord, gezegde, uitspraak (vg. kil. 863: termijn. Vocabulum, verbum). ‖ Loth in Zodomen... Bleef zuver en reyne, vaet dees termijnen goet, a. bijns, N.Ref. 17, b, 5 [1e kw. 16e e.].
Opm. In de vorm termeyn nog in Vl. Placcaertb. 4, 114 [1702], aang. in WNT i.v. Termijn (I), bet. 11.
- In de aanh. stok(regel) van een refrein. ‖ Dies segic den wt ghegeuen termijn by wel betrouwen gheschiet veel quaets, St 2, 124 [vóór 1524].
2) Aard, soort? (Vg. ducange: terminus, modus, ratio). ‖ Hoop es een duecht van goeder termijne, St 2, 175 [vóór 1524].
| |
Termijnen,
ww. Van termijn.
A. Bedr. - Kwellen, tuchtigen? ‖ Daer suldi u lichaem mede termijnen Met abstinencie ende met pijnen, Elckerlijc 526 [ca 1490?].
B. Onz. - Lijden. ‖ Exemplen vinden wi in Iobs terminen, Doesb. 202 [vóór 1528] (hic? of is terminen hier mv. van het zn. termijn in de bet. plaag, enz., in MNW i.v. Termijn, bet. 6)?
| |
Termineren,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Termineeren.
Eindigen. ‖ Alle dichten... Die op een termineren (versta: die gelijk eindigen, d.i. hetzelfde rijmwoord hebben?), als van eender mine, Mueghdy van eender lenghden accorderen, cast., C. v. R. 29 [1548].
| |
Terten (I),
ww. Zie MNW en WNT i.v. Tarten.
Hem zelven terten (tot), zichzelf tot iets brengen. ‖ Ghy zult u zelven terten, Te lijden veel smerten, Rott.Sp. A vv [1561]; Den moordenaer aen't kruys... Hem zelven terte tot goeden advijse, ald. B vjv.
| |
Terten (II),
ww. Bijvorm van treden.
Terten na, streven naar, verlangen naar? ‖ Siet dat die ghene daer ghi na tert, Niet en bemercke v bedroch, Conste d.M. 75 [ca 1560].
| |
Tesen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Teezen.
Eig. uitpluizen en v.v. blijkens het verband in de aanh. ter harte nemen, overdenken, overwegen. ‖ Die werckende is slaept soet, dat woort teest, waer hij luttel of veel gegeeten heeft, vaet mijn vermonden, S.Stadt 1232 [ca 1535].
Opm. Vg. Doorteezen.
| |
Testatie,
zn. Ontleend aan lat. testatio of ofr. testacion.
Getuigenis. ‖ Die moorder belooft was het paradijs Van dat goddelic devijs // naer der schrifturen testatie, Weer. Gheleerde 226 [1558].
| |
Testeren,
ww. Zie WNT i.v. Testeeren.
Getuigen? De aanh. is onduidelijk, mogelijk corrupt. ‖ (Democritus) heeft sijn
| |
| |
ooghen hier om wt ghesteken Dat hy niet en sou worden becoort oft verleyt Met eertschen rijcdom oft verganckelijcheyt Maer om glorie onsterflijck self testeert En heeft mijnen naem reyn conste verbreyt Ja met die seuen hemelsche ghetriumpheert, Antw. Sp. Ppp ijv [1561].
| |
Teuteren,
ww. Bijvorm van touteren? De vorm teuteren voor touteren ook bij hooft (zie de plaatsen in WNT i.v. Teuteren (I), sub bet. 2), waar ze niet thuishoren). Vg. toteren (WNT i.v. Toteren (II).
Trillen, beven. ‖ Van dit draijen, goeluij, mijn hooft heel teutert... mijn hooft dat schuert schier door dit gewoel, Koster Joh. 38 [m. 16e e.?].
| |
Te voren,
bw. Zie MNW en WNT i.v.
Te voren brengen, voorstellen, voorleggen. ‖ Och lacen wat brengdy my al te voren, Sp. d. M. 5661 [beg. 16e e.]; Zijn Broeders hem te voren brochten, Dat hy hem na Judeen wilde keeren, Prochiaen 1057 [ca 1540].
| |
Tfij,
zn. Zie MNW i.v. Tfi, WNT i.v. Tfij.
Tfij sijn, veracht, verworpen zijn. ‖ Ontrouwe moet tfij sijn, vliedt zelcken treken, a. bijns, N.Ref. 108, d, 10 [1e kw. 16e e.].
- Tfij moet werden (cum gen.sive dat.), schande moge komen over. ‖ Tfij moet u worden, onsalighe drachte, Mar.v.N. 102 [ca 1500]; Tfy moet uus worden, Sp. d. M. 5876 [beg. 16e e.]; Tfy moet hem werden, H.d.Am. N 8v [m. 16e e.].
| |
Tfoy,
tw. Contaminatievorm (uit tfy en foy)?
Foei. ‖ Tfoy myns verstorffenisse apostemich ende onghevuelycheits met alle vernuft, Smenschen gheest 515 [ca 1560?].
| |
Theologael,
bn. Ontleend aan fr. théologal.
Theologisch. ‖ Kennesse es wortel der onstaervelicheyt, Wt den woorde ryzende al te male, U brijnghende tot die speciale Goddelicke theologale dueghden drye, Gentse Sp. 69 [1539].
| |
Thoom,
zn. Zie MNW i.v. Toom, WNT i.v. Toom (I).
Benauwdheid, druk. ‖ Die leven in versijck, verlost hy (t.w. de paus) uyten thoom, Minnevaer 428 [1583].
| |
Thoonheijt,
zn. Van thoon (zie WNT i.v. Toon (III) of tonen.
Houding, gedrag? ‖ Isser gheen gelt ten is niet dan hoonheyt Gherekent mitter menschen thoonheijt, St 2, 52 [vóór 1524].
| |
| |
Thuylaert,
zn. Zie MNW i.v. Tuylaert en vg. Thuylsgesint, Tuyl en Tuylen.
Dwaas, zot. ‖ Bestrijckty ons niet (t.w. met zalf) wy blijuen verleghen Als thuylaerts versleghen // van keydaels winden, Antw. Sp. X iiijv [1561].
| |
Thuylsgesint,
bn. Uit thuyl (zie Tuyl) en gesint.
Geneigd tot dwaasheid, zotternij. ‖ Vry thuyls gesint / volght desen voet, Antw.Sp. Y ijv [1561].
| |
Tier,
zn. Zie MNW i.v. Tiere, 1e art., WNT i.v. Tier (I).
Kwaad, zonde. ‖ Hy en begeert den doot niet inder qualen der sondaren, al hebben sy bedreven // tier, Bruyne 1, 124 [1556]; Al heb ick.... met vremde liefhebbers bedreven // tier, ald. 134.
| |
Tierlyck,
bn., bw. Van tieren.
Verstoord, boos(aardig). ‖ Oft ick u wat vraechden, weest niet tierlyck, Ontr. Rentm. 908 [1588?]; Dees twee souden my tierlyck // overvallen willen, ald. 1319.
| |
Tigie,
zn. Ontleend aan ofr., fr. tige.
Boom(pje)? ‖ O Calliope coemt en wilt ons oock leeren Op dat wy treyn Violierken beschincken // vroet Met onser Tigien Poetelijck in eeren, Antw.Sp. Mmm ijv [1561] (uit de Presentacie van ‘Den Groeyenden Boom van Liere’); Dus ontfangt ons Tigie / wt charitaten Edel Heeren Tgroeyende Boomken ghenaemt // fijn, ald. (vg. ald. Mmm ij: ‘Wy v presenteren ons Boomken groeyende Int Antwerpsch Prieel’).
| |
Timpel,
zn. Van timp.
Blijkens het verband in de aanh. hetzelfde als timp, punt van een kap of muts. ‖ Nu voorts / staet stille / laet stellen v timpelen (× trimpelen), Antw. Sp. i iiij [1561].
| |
Tintelen,
ww. Zie MNW i.v. Tentelen, WNT i.v. Tintelen (IV).
Tintelen nae, zoeken? ‖ M.: Den bucht is binnen den vuijste, Van onsen dosse. H.: Het comt al juijste, Wij en dorven nae geen droefheit tintelen, Meer Gheluck 361 [eind 16e e.?].
| |
Tinteletene,
zn.? De vorm (bevestigd door de rijmpositie in de 2e aanh.: alleene) en de verbindingen, waarin het woord is aangetroffen (tspeelken van Tinteletene en spelen tinteletene) doen denken aan een zn., samengesteld uit tintele (van tintelen) en tene (= teen of tenen). De gegeven verklaringen (resp. in Tschr. 61, bl. 124 e.v. en WNT i.v. Tintelen (I) Samenst.) blijven onbevredigend. De laatste betekent weliswaar een vooruitgang verge- | |
| |
leken met de eerste door de handhaving van teen, maar tinteletene mag o.i. niet zonder meer worden weergegeven met ‘de teenen al tintelende krommen’, immers 1e. tinteletene is wel geen ww., 2e. wordt ‘tintelende krommen’ voor tintelen niet van elders gesteund, 3e. wordt niet duidelijk gemaakt, wat wij onder ‘tintelend krommen’ hebben te verstaan, 4e. past die omschrijving niet voor de geslachtsdaad gezien van de kant van de man.
Tspeelken van Tinteletene of spelen tinteletene, coire. ‖ (Diana) Die tspeelken van Tinteletene mi leerde, Doesb. 197 [vóór 1528]; Si worstelden so lange datser beide lagen Ende ghingen van nieus spelen tinteletene, ald. 268.
| |
Tintelteelken,
zn. Uit tintelen, sonderen (zie WNT i.v. Tintelen IV) en teelken (zie MNW i.v. Teelkijn en Tschr. 61, bl. 127).
Mannelijk lid? ‖ J.: Sy houd wel / hoort V.: Ja watte. J.: Wel tintelteelken. Haer Venus carbeelken // gaet op en nedere, Sp. d. M. 4616 [beg. 16e e.].
| |
Tirandelickheijt,
zn. Van tirandelick.
Wreedheid. ‖ Laet... uwe tirandelickheijt doet juno sacrafficij van desen sij salt vergeven, Proetus Abantus 401 [vóór 1589].
| |
Tyrannisye, tyrannizye,
zn. Zie WNT i.v. Tirannisie.
Tirannie. ‖ Tyrannisye der Princen bringht dicwils ter ruyne / De subdyten, cast., Bal. A 7v [1521]; Die verwonnen heift des doodts tyrannizye, Dats Christus, Gentse Sp. 87 [1539].
| |
Tittel(e),
zn. Zie MNW i.v. Titel, WNT i.v. Titel (I).
1) (Gewichtige) zaak. ‖ Leest Esaiam int achtenvijftichste Capittel. Daer vint ghy die rechte glose inden tittel, Hoe een Christen sal vasten ongefenijnicht, Prochiaen 1312 [ca 1540]; Wat sullen onse meesterssen seggen, Als sij desen swaren tittel // smaken, Tielebuys 457 [1541]; Weedt dat dees tittelen in allen manieren Tdicht zeer verchieren, en den zin duerstralen, cast., C. v. R. 235 [1548].
- Knout, merct desen tittele, let hierop, neem dit ter harte (in de eerste aanh. nadert de bet. tot uitspraak). ‖ Waer af schrijft ons Jeremias... Segghende: wat de Schriftgeleerde insetten, merct desen tittele, Ten is niet dan enckel luegenen en valsch bedroch, Prochiaen 377 [ca 1540]; Sy (t.w. de heiligen) sitten daer (t.w. in de hemel) en middelen onser alder sonden, Die hem betrouwen en bidden, knout desen tittele, ald. 778.
2) Vonnis? ‖ Waerdy so heylich als ghy wel schijnt, So sout ghy openbaerlijc d'Evangelie preken. Wat wilt ghy tegen my clappen oft spreken, Spreeckt daert van doene is en verwacht dan uwen tittele, Prochiaen 1052 [ca 1540].
Opm. De bet. zaak of uitspraak mogelijk reeds in Madelg.-fr. 111, 175: ‘Viants mont seit selden wel ..., dats een tittel daer men vele in merken mach’, aang. in MNW i.v. Titel, sub bet. 5).
| |
Tittelen,
ww. Van tittel(e).
Blijkens het verband in de aanh. ingriffen. ‖ Tittelt in u myn passie ende pyne, Leuv. Bijdr. 4, 207 [beg. 16e e.].
| |
Tiaer,
bw. Uit te iaer, te jare, vg. MNW i.v. Saren en WNT i.v. Jaar (I), sub bet. I, 6, a en d.
Dichtbij? ‖ Ic bliuer noch by of vernt of tiaer es hy en behoift geens wasschens die suuer en claer es, St 2, 77 [vóór 1524].
| |
Toch,
zn. Zie MNW i.v., 2e art., WNT i.v. Toch (II).
Troep (vg. de bet. ‘kudde’ in MNW bet. 3)? ‖ In eenen toch van Ruyters en knechten / Wordt hy (t.w. de boer) oock gheacht als een vanden slechten, Haagsp. k iv [1561]; Hier is Selden-sat... Die wil v oick helpen den toch verstercken, ald. 1 ij.
| |
Tocht,
zn. Zie MNW en WNT i.v.
1) (Gunstig) verloop, (goed) resultaat? ‖ Door wien sal d'anslach werden besocht, Om een goe tocht te crijgen daervoor? Minnevaer 473 [1583].
2) Gedoe, manier van doen? ‖ Oick seyden sij hem datse was gequelt met divers oncruyt // en meenich gedrocht twelck tgoe saet verdructen / en verdurff het velt soe dattet ander verdwijnden doer sulcken tocht, Saeyere 965 [2e h. 16e e.].
| |
Tocken,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Tokken.
Verliefd stoeien (vg. kil.: tocken. Ludere).‖ V.: Sy lecken J.: Sy vechten. V.: Sy tocken. J.: Sy treckebecken, Sp. d. M. 3723 [beg. 16e e.] (zie ook ald. 4704); Tvechten tocken thertelyck scachen, St 1, 48 [vóór 1524] (zie ook ald. 81, 184; 2, 181, 193); Met haer eten, en drincken, tocken, en spelen, ghistele, Ter.Eun. 31 [1555].
| |
Toeblas, toeblaes,
en. Van toeblasen.
Aspiratie, blaasklank, t.w. de h. ‖ Eenen toeblas heedt eene aspiratie, cast., C. v. R. 41 [1548].
| |
| |
Opm. Nog bij v. mander, Grondt d. Schilderc., Voorr. 3b [1604], aang. in WNT i.v. Toeblazen, Afl.
| |
Toebughen,
ww. Uit toe en bughen, buigen.
Eere toebughen, eer bewijzen. ‖ Tes recht dat hem (t.w. de priester) elc / eere toebughe, everaert 427 [1e h. 16e e.].
| |
Toeghesworen,
bn. Van toesweren.
Toegedaan. ‖ Als duuen oghen zijn de zijn, mij toe ghesworen, Christenk. 570 [ca 1540].
| |
Toelaghe,
zn. Zie MNW en WNT i.v. Toelage.
Deel, lot. ‖ Ic hope beters dan sulcke toelaghe, Doesb. 71 [vóór 1528].
| |
Toelegghen,
ww. Zie MNW en WNT i.v. Toeleggen.
Toepassen op. ‖ Dit (t.w. tcoolzwijn) legghen wy toe de siele zoet Van Maria, everaert 332 [1530]; Dit (t.w. de Caepstande) mueghen wy toelegghen de begheerte Van Maria, ald. 336.
| |
Toepalleren,
ww. Uit toe en palleren.
Opmaken, een aantrekkelijk voorkomen geven. ‖ Een vet jonc Os fraey toe ghepalleert, Ja met vergulden kroonen ghestoffeert, ghistele, Virg.Aen. 83b [1556].
| |
Toepeggen,
ww. Uit toe en peggen.
Dichtstoppen. ‖ Wij wisten sijn mont wel toe te peggen, S. Stadt 1139 [ca 1535].
Opm. Ook in Ulensp. K ij [ca 1520], aang. in WNT i.v. Peg, sub bet. 1, a).
| |
Toepeken,
ww. Uit toe en peken.
Met pek dichtmaken. ‖ Nichtemeer verstants jn hem en leict Dan of hem ghepeict / toe waren dhooren, everaert 67 [1511]; Beter waere den mondt / toe ghepeict Van dese blasfamateurs, ald. 430 [1e h. 16e e.].
| |
Toepluchten,
ww. Uit toe en pluchten.
Betrekken op. ‖ Deerste balcke tjeghens alderhande tempeest Wy een zuuer vreese toe pluchten, everaert 333 [1530].
| |
Toerisen,
ww. Zie MNW i.v.
Ten deel vallen. ‖ Het blijct warechtich Datti wel es metten Here. Dies rise hem lof toe emmermeere, Sev. Bl. 629 [ca 1450].
| |
Toerysynghe,
zn. Van toerysen.
Verwekking, opwekking? ‖ Waer machse blyuen / myns vruechs toerysynghe An wien jc ghestelt hebbe / herte ende zinnen? everaert 299 [1529].
| |
Toer jouers,
bw. Bijvorm van toujours.
Altijd. ‖ Ba, wacht naer de reste // ende hout, goet gheedt // ghy, Hey da! met vruechden / toer jouers, de heedt // vry! Verl.Z. II, 30 [1583].
| |
Toeroyen,
ww. Uit toe en royen, roeien.
Overkomen. ‖ Noyt zwaerdere vernoyen dan ons nu toe royen // ten daghe van heden, Judich 1278 [1577]; Dies ons nu toe royen // niet dan sdoots amenden, ald. 1308.
| |
Toesicht,
zn. Zie MNW i.v. Toesichte, WNT i.v. Toezicht.
Causa finalis. ‖ Een Timmerman en is niet de sake principael Waerom men timmert / en de huysen sticht Maer beurijdinghe en ghemack is den toesicht, Antw.Sp. Gg ij [1561].
| |
Toestierich,
bn. Van toestieren.
Deelachtig makend. ‖ (Maria) Toestierich om winnen tryke aenbedich, de roovere 210 [3e kw. 15e e.].
| |
Toestoken,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Zich opmaken, aanstalten maken? ‖ Om thuis te reizen willen wij toestoken, Jezus o.d. leraers 917 [vóór 1580].
| |
Toetichten,
ww. Zie MNW i.v.
Berokkenen, bezorgen, toebedelen. ‖ Hy viel inde swaerste ellende Die hem god sijn scepper toetichte, Drie bl. danssen 45 [1482].
| |
Toevlyen,
ww. Zie MNW i.v. Toevlien.
In de aanh. als zn. gebruikt: toevlucht (vg. Teuth.: een toevlien, perfugium). ‖ O moederlic engyen / ons alder toevlyen (tot Maria), everaert 311 [1529].
| |
Toewelven,
ww. Uit toe en welven.
Toekennen, betuigen. ‖ O God, ic moet u ooc nu lof toe welven En ooc u ghenade eeuwigh zijn pryzende, Gentse Sp. 159 [1539].
| |
Token, tooken, toocken,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Verliefd stoeien (vg. Naembouck: Token/iocken/spelen: Iouër en kil.: Token. Fland.J. iocken/spelen).‖ Na veel cussens en tookens soe ic versinne ghinghen sy een stuck te coornwerts inne, St 1, 150 [vóór 1524] (zie ook ald. 178); H.: Wadt boutmer dan al? S.: Vriendelijck toocken. H.: Helsen en cussen, Pir.en Th. 103 [1e kw. 16e e.]; Lage ic eens ghedoken in v armkens blanck, en dat ic daer mocht ligghen soken tusschen v borstkens spelen en token, Doesb. 92 [vóór 1528]; Sij lachten, sij toecden ende sij songhen, Bierses 37 [2e h. 16e e.].
| |
Tommeren,
ww. Van tomme.
Eig. begraven, in de aanh. in een reliekenkas sluiten. ‖ Die casse daer sinte lorts inne es ghetommeert Hadden wi gheerne ghedraghen, Nyeuvont 105 [ca 1500].
| |
| |
| |
Tonderghespen,
ww. Uit te onder en ghespen.
Te niet doen. ‖ Moght ic hier ooc den clap nu wat anvaerden, Druck met onwaerden werdt vry tonderghegespt, Gentse Sp. 167 [1539].
| |
Toneren,
ww. Van toon.
Klinken. ‖ Hem (moet) euwich lof //, lievelick int toneren, van alle natien // ende tonghen zyn ghesconcken, H. Sacr. 502 [1571].
Opm. In de bet. wijs houden, bij stevin, Burg.Stoff. 1, 15 [vóór 1620], aang. in WNT i.v. Toon (II), Afl.
| |
Tooch,
zn. Zie MNW i.v., 1e art., WNT i.v. Toog (II).
Schilderij of beeld - later ook tableau vivant - in een zinnespel, al of niet gepaard met declamatie van een refrein, dienend tot ‘figuurlijk’ (visueel) bewijs van de waarheid van het betoogde. ‖ Jn den tooch moet staen ons heere andt crucen (toneelaanw.), everaert 194 [1526] (zie voor nog andere plaatsen WNT i.v. Toog (II), bet. 4).
| |
Tooken, toocken,
ww. Zie Token.
| |
Toon,
zn. Zie WNT i.v. Toon (III).
Toog (zie Tooch). ‖ Toon. Den name Gods in Hebreusche inde wolcken ommeringt met Cherubinnen (toneelaanw.), Antw.Sp. Ppp iij [1561].
| |
| |
Tootaert,
zn. Van toot.
Iemand met een vooruitstekende mond of kin? ‖ Daer bleef taeyaert tootaert ende quellaert, Doesb. 247 [vóór 1528].
| |
Torden,
ww. Bijvorm van terden, treden? Of gevormd naar ofr., fr. tordre?
Stampen? Of wringen? ‖ (Vrouwen) Die de mans doen haspelen en de cleeren torden, Leenhof 672 [na 1531].
| |
Torfhoeck,
zn. Uit torf, turf en hoeck.
In den torfhoeck woonen, achtergesteld, versmaad, verworpen worden. ‖ Ghy doet my dickwils in den torfhoeck woonen, H.d.Am. Y 7v [m. 16e e.] (n.b. een oude man spreekt tot zijn jonge vrouw, die hem achterstelt bij haar minnaars).
Opm. Voor torfhoeck als een verborgen en verachtelijke plaats, zie de aanh. i.v. Schap.
| |
Tormentatie,
zn. Van tormenteren.
Marteling, foltering. ‖ Die aerme pacienten (werden) ghetrocken ende ghesleept ter tormentatie, vaernewijck, Ber.T. 2, 53 [ca 1568].
| |
Tormentelickhede,
zn. Van tormentelick.
Kwelling, marteling. ‖ Reyne Jahel / Sisara Tormentelickhede (tot Maria), de roovere 198 [3e kw. 15e e.].
| |
Tormentelijck,
bn., bw. Zie MNW i.v. Tormentelijc.
Eig. smartelijk, kwellend, folterend en v.v. naar het schijnt - althans in verscheidene der hiervolgende aanhh. - hevig, buitengewoon. ‖ Dus wil ick... myn tormentelijck Doleur my zelven af-nemen, H.d.Am. E 5v [m. 16e e.]; Myn herte... 'tWelck door v liefde ghevexeert is tormentelijck, ald. Bb 3; Alle myne passie tormentelick jnt verstranghen (versta: buitengewoon benauwend?) es in solaes verganghen, Reyne M. 1221 [ca 1575?]; Dat hy ... gheplaeght was soo tormentelijck, enz., houwaert, Lusth. 2, 44 [1582-'83]; Claghende, dat mij word soe tormentelijc // swaer, Schoorsteenvagher 20 [eind 16e e.?].
| |
Tormentich,
bn. Van torment of tormenten.
Pijnlijk, smartelijk. ‖ Uwe blytscap zal verbreeden myts dat ghy gheweest zyt / van herten obedientich jnt lyden tormentich, Taruwegraen 1309 [1581].
| |
Tormenticheyt,
zn. Van tormentich of rechtstreeks van torment.
Kwelling, foltering. ‖ Dat in tormenticheyt wy tsamen vulherdich mueghen zyn zonder bezwaren, Vader Onse 1171 [1577].
| |
Tort (I),
zn. Zie MNW i.v., 1e art., WNT i.v. Tort (I).
Torten smiten in, aanmerkingen maken op? ‖ Ic en wille niet... dat daldergheleerdste Myn weercken lesen, noch dalder appeerdste: Want, zij zoender my te vele tortein (l.torten?) in smiten, cast., C. v. R. 248 [1548].
| |
Tort (II),
zn. Zie WNT i.v. Tort (II).
Tort doen, verdriet aandoen, narigheid berokkenen (vg. de bo en v.d. veldesleeckx). ‖ Tusschen hem beyden is grote twist geresen Om tort dat hi dede eer hi ghinck Hy scoot achternae mit die loeghepeese Dat speet haer meer dan enich dinck, St 1, 15 [vóór 1524].
| |
Tort (III),
zn. Bijvorm van trot.
Tred, pas (vg. kil.: Trot.j. draf. Cursus, gressus, succussatio). ‖ Eet en drinct, danst en springt, houdt wel den tort, a. bijns, N.Ref. 4, e, 9 [1e kw. 16e e.].
| |
Tortelblesse,
zn. Zie WNT i.v.
Benaming voor een duivel. ‖ Twee tortelblessen met beseycte hielen / Ergher dan eenighe wolfs jonghen, Sp. d. M. 2576 [beg. 16e e.].
Opm. Voor tortelbli(j)sse, torterblesse, als roepnaam voor de duivel, resp. in Volksb. v. Madelghijs en bij j.v.hout, zie Immink op Sp. d. M. 2576 en WNT i.v. Tortelblesse.
| |
| |
Voor verklaringspogingen van het verwante(?) corten blisse (var. corenblisse) in Mar.v.N. 922, zie G.W. Wolthuis, Duivelskunsten en sprookjesgestalten (A'-dam 1952) bl. 129.
| |
Torten, toorten,
ww. Van tort (zie Tort (I).
Cacare. ‖ Hier bi mochtmen een coe aenschouwen, Diemen noyt en sach eten noch drincken, sonder torten, vijsten oft stincken, smeken, Dwonder 21 [1511]; sVolcx Clappage Die de fiente riect / eerse ghetoort es, everaert 553 [1538].
| |
Torter,
zn. Bijvorm van tortel, vg. ofr. tourtre, lat. turtur.
Tortel(duif). ‖ Lof, Noëets aerche, en zyn torter mede, cast., C. v. R. 159 [1548].
| |
Tosen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Tozen.
Speels, dartel tasten, friemelen. ‖ Ic lache als si hem node laten tosen // An haer doecxkens, Doesb. 207 [vóór 1528].
| |
Totkin,
zn. Van tot, toot (zie MNW en WNT i.v.).
Mondje, snoetje; ook als vleinaam. ‖ Laet cussen, totkin, // vroylick levende zonder trueren, Verl.Z. I, 1002 [1583]; Soudy wel nieue most // dryncken.... of icxs brochte een potkin Rechts voor u, totkin? ald. 1033.
| |
Tour,
zn. Ontleend aan ofr., fr. tour.
Toren. ‖ Als coestent beletten, die mochten en wilden Zo sal Dauids tour staen metten dusent schilden, cast., C. v. R. 74 [1548].
| |
Tourbist,
zn. Van ofr. tourbe, turf?
Het verband in de aanh. schijnt te wijzen op een bet. stoker. ‖ Eer wy ons onder de helsche tourbisten bradelick Vinden, laedt ons beteren onze snootheit, cast., C. v. R. 178 [1548].
| |
Touvenesse, tovenisse,
zn. Van touven, toeven.
1) Liefkozing. ‖ De gheheele maent die jc gheleghen hebbe Cleen touvenesse jc / van hem ghecreghen hebbe, everaert 38 [1512]; Hij en wilter niet aen viel se hem soechte En dede alle tovenisse die sy best moechte, Bierses 34 [2e h. 16e e.].
2) Verzorging. ‖ Eere ende voorspoet by sulc anthieren Touuenesse / solaes ghemac en weilde Ghaet hy te buten, everaert 481 [1e h. 16e e.].
| |
Touwen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Touwen (I).
Zich spoeden (vg. Teuth. i.v. Touwen met verwijzing naar haesten, snellen en ilen; vg. ook. schuerm. i.v. Touwen (Limb.), jongeneel i.v. Tooë en dorren i.v. Touwe). ‖ Laet sonden flouwen / wilt tot duechden touwen, Dal s. wederk. 821 [eind 15e e.?].
| |
Tovenisse,
zn. Zie Touvenesse.
| |
| |
Tracken,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Trakken (I).
Toeven, dralen, wachten (vg. Teuth. i.v. tracken met verwijzing naar beiden en vertracken; vg. ook schuerm., rutten, corn.-vervl. en claes, Bijv. op tuerl.).‖ Nu, cousynken, wy en mooghen niet langher tracken, Maer om Trudoos doot moeten wy oeck biesen, Trudo 2603 [ca 1550].
| |
Tractabele,
bn. Zie MNW en WNT i.v. Tractabel.
Van zaken: aangenaam, welgevallig. ‖ Onsen Prince / God danck / eest (t.w. de vrede) wel tractabele, Antw.Sp. Rrr iiijv [1561].
| |
Tractaet,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Tractaat.
Eig. (feestelijk) onthaal (zie WNT i.v. Tractaat, bet. 5) en v.v. vriendelijke blik? ‖ Tractaet / der oghen doet druck vertijen, St 2, 184 [vóór 1524].
| |
Tracterelic,
bn. Van tracteren.
Vriendelijk gezind of vriendelijk, minzaam handelend. ‖ Tracterelicxste (spreek uit tractuerlicxste × natuerlicxste?) // Verwaermichste // Xcusatie (tot Maria), de roovere 205 [3e kw. 15e e.].
| |
Tracteren,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Tracteeren.
Bewerken, teweegbrengen. ‖ Sotte wille Christus doot ghetracteert heeft, Doesb. 211 [vóór 1528].
| |
Tracterijnghe,
zn. Van tracteren.
Gepeins, overleg. ‖ Dees const (t.w. Rethorijcke)... Rijst duer aerbeid ende diligentie, Duer groote experientie, ende studérijnghe, Vele exercitien, groote tractérijnghe, cast., C. v. R. 16 [1548].
| |
Trade,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Tra (I).
1) Spoor, in de volg. zegswijzen: Buten trade vallen, het rechte spoor verlaten. ‖ U susteren drie sijn buten trade Gevallen ende sere van discoerde, Eerste Bl. 1208 [ca 1440?]; - die trade passeren, buiten het spoor gaan, zich op de verkeerde weg begeven. ‖ Hoe mach een bloeme soo reyn van sade ... Met onghetrouwe nu passeren die trade In Venus palleys? Sp. d. M. 3749 [beg. 16e e.].
2) In vervaagde bet., nog slechts dienend ter omschrijving (vg. die helsche trade, de hel, in MNW i.v. sub bet. 3) in
| |
| |
de ertsche trade, de aarde, de wereld. ‖ Taruwegraen 382 [1581]; - der herten trade, het hart. ‖ Doesb. 160 [vóór 1528]; - sweereldts trade, de wereld. ‖ cast., C. v. R. 76, 184 [1548].
| |
Traden,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Trappen. ‖ Men sal u met stocken laden en met voeten traden, Ja oft ontliven, doer u riguerige ghewaden, B.d.Scr. 34 [1539].
| |
Traechledich,
bn., bw. Uit traech en lede(n) met -ich.
Traag van leden, lui. ‖ Van alle quaet es ledicheyt moeder oft beghin Brijnghe traechledich slapen in Een ledighe ziele sal hongher lijden, de dene, Fab. 12 [1567]; Die... soo traechledich sijn buten en binnen En zijn tot proffijt te doene onbequame, ald. 35.
| |
Traeghledicheyt,
zn. Van traeghledich.
Luiheid. ‖ Den Esel... Een slaue was vul alle traeghledicheyt Weerdich met slaeghen te lijdene pijne, de dene, Fab. 41 [1567].
| |
Traetssen,
ww. Zie MNW i.v. Traetsen, WNT i.v. Traatsen.
Gaan, lopen, treden. ‖ Ghy Menichte van Volcke Doet my dus oneffene traetssen, everaert 251 [1530].
| |
Traheren,
ww. Gevormd naar lat. trahere.
Eig. trekken en v.v. overhalen, verleiden, brengen tot. ‖ Hoe zijt ghy aldus perverteert / Dat ghy u in duyster verstant verkeert / Van Twijffel ende Wangheloof daer toe ghetraheert, Rott.Sp. Q ij [1561].
| |
Trame,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Traam (I).
1) Sport van een ladder (vg. kil.: Trame. Fris.j.sporte. Climacter, gradus scalae en plant.: Sporte, oft leedersporte, trame. Vn eschellon. Climacter). ‖ Uwe fame // climpt totten oppersten trame, de roovere 200 [3e kw. 15e e.]; Des werelts leedere / is broosch van tranen (1. tramen × blamen), ald. 310.
2) Elk der opstaande bomen of balken van een ladder (vg. Loquela i.v. Trame). ‖ Ghy (t.w. Maria) zijt die mast... Ghedeylt in tween / met volder vrede Als leedere / tonsen alder ghewinne De tranen (1. tramen) ghenaempt... Deene charitate/ ende dandere Minne, de roovere 169 [3e kw. 15e e.].
3) In de aanh. wellicht een fig. toepassing van disselboom (zie de bo i.v. Traam) of gareel. ‖ Ick bid u reyne maecht ende abele Helpt my doch wte den dolende traue (1. trame × eersame), de roovere 157 [3e kw. 15e e.].
| |
| |
Traninge,
zn. Van tranen.
Het tranen. ‖ Int scheyden kreghen d'ooghskens traninge, cast., Pyr. A iiij [ca 1530].
| |
Transcript,
zn. Zie WNT i.v.
In de aanh. geschrift? ‖ Hoe haddick (t.w. Christus) dyns mueghen meer gade slaen, Dan ick ghedaen hebbe (zoo tughen de transcripten) Totten dagh van heden? cast., C. v. R. 119 [1548].
| |
Transgressie,
zn. Ontleend aan ofr., fr. transgression of lat. transgressio.
Overtreding. ‖ By dese transgressie (t.w. van Adam)... Zydy ghy te rechte by den meinsche gheleken. Die in de roouers viel, cast., C. v. R. 111 [1548].
Buitensporigheid? ‖ Als mocht ghy dichten packen, met hoopen Vermijnckt uwen zin niet, schuud zulcke transgressie, cast., C. v. R. 34 [1548].
| |
Transporteren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. transporter.
Overdragen, afstaan (vg. kil. 864: transportéren. Transferre, transportare, mutare: & Transscribere). ‖ Soo hebbick inden moet, My te beghevene in Trudoos handen soet, En transporteren synen cloestere allen myn goet, Trudo 2941 [ca 1550].
| |
Tranten,
ww. Zie MNW i.v.
1) Beuzelen? ‖ Hoe ick het aenleg, mijn pooten, mijn planten Es niet dan tranten, als een onnutte scalff, Minnevaer 42 [1583].
2) Treuzelen? ‖ Laet ons sonder lang tranten als goede calanten gaen naer ons meesters huys, Saeyere 650 [2e h. 16e e.].
3) In de aanh. blijkens het verband in de - bevreemdende - bet. bezaaien, bezetten. ‖ Ghij die dus gestelt syt (en wilt noch wien anderluij hoofkens sonder eerst te besien v eygen hoff vol alder oncruijt getrant, Werelt bevechten 589 [2e h. 16e e.].
| |
Trap,
zn. Een of den trap-, een trapken-, trappen of trapkens onttellen. Zie Onttellen.
| |
Trape,
zn. Zie WNT i.v. Traap.
Eig. knip, net of val; in de aanh. nog slechts dienend ter omschrijving: sweerels trape, de wereld. ‖ Noynt en sachghict / zoo zeere ghesneeut Van dattic gheheeut / was jn sweerels trape, everaert 23 [1509].
| |
Trapeneren,
ww. Zie MNW i.v.
Op touw zetten, trachten te bewerken, te volvoeren. ‖ Daer benic op uut, om dien (t.w. de mens) te geckene En hier int
| |
| |
demster bi ons te treckene. Lucifer, meester, dit hebbic voren te trapeneerne! Eerste Bl. 131 [ca 1440?].
| |
Travaelge, travaylge, travalie,
zn. Ontleend aan ofr. travaille, fr. travail.
Moeite, kwelling; narigheid (vg. kil. 864: Traualie. Labor, nisus). ‖ Ick wil u geernne laeten mijn maersse, lost mij vuijt de travaelge, Appelboom 447 [1e kw. 16e e.]; Waeric vut deser trauaelge / ende verlost dan Soudic my beteren, everaert 541 [1538?]; Ick wil mij maecken uuijt dese travalien, Well. Mensch 922 [2e kw. 16e e.]; Schaemt ghij u niet, dat ghij met ketters aenspant Sonder persecutie oft travaelgen, a. bijns 113 [1548]. God weet / wat traualie / ick in dien tijt herduerde, Antw.Sp. C iiijv [1561].
| |
Treckbecken,
ww. Uit trecken en beck met -en.
Een bepaalde wijze van kussen, trekkebekken (vg. kil.: treck-becken. Collabellare, iunctis labris osculari, labra labellis iungere, rostra rostris trahere, more auium: columbare, oscula columbatim conferere: suauiari: figere oscula, iunctis dare oscula rostris). ‖ F.: Ba ziet dit moddermuylen. I.: Ziet dit treckbecken, H.d.Am. B 7 [m. 16e e.].
| |
Trecken,
ww. Zie MNW i.v.
- Te bene trecken, zie Been.
- Te hemwaert(s) trecken, ter harte nemen, luisteren naar. ‖ Tfy schimpers / dorpers vol der verwoetheyt Trect tuwaerts dit, Sp. d. M. 899 [beg. 16e e.]; Trect tuwaert datte, ald. 1722.
- Tot sijnen boorden trecken, zie Boort.
| |
Trecsel, trecksele,
zn. Van trecken.
Begeerte, lust, zin. ‖ Donbekende en heeft tot gheen dinck trecksele Om dat de (!) hy dloon der Consten niet can bedincken, Antw.Sp. Ee iiijv [1561].
Opm. Onduidelijk is de bet. in Christenk. 371 [ca 1540]: ‘V.: al sulcken potken. H.: al sulcken decsel // scheef, al sulcken bruijt. V.: al sulcken trecsel // neef’; men verwacht ‘bruidegom’. Of is trecsel toch begeerte, enz. (t.w. die de bruijt opwekt?).
| |
Tredere,
zn. Zie MNW i.v. Treder.
Hardloper. ‖ Al waert van dundere / tempeestich wedere So roert hy zyn voeten / vp ende nedere. Et blyct een tredere / jnt ghaen onvertraecht, everaert 10 [1509].
| |
Treepelgheest,
zn. Zie Trepelgheest.
| |
Trein, treyn, tryen,
zn. Zie MNW i.v.
1) Wijze van doen; trant (vg. kil.: Treyn. Tenor, Modus). ‖ Jc volghe den houden trein, everaert 140 [1528?]; Doet nu nae uwen ouden treyn, haerlem soetendal, Liedekens ende Refereynen13, no. 15 [ca 1610] (zie ook ald. no. 26).
- Inz. in der minnen (of liefden)trein, gewoonlijk nog slechts dienend ter omschrijving van de liefde. ‖ Bruyne 3, 149 [2e h. 16e e.]; zie voorts de plaatsen in Tschr. 73 (1955) bl. 124-5.
2) Aard. ‖ Ghetrouwe minne en was noyt van dien treyn Dat een oprecht minnaer quam in desolatie, Conste d.M. 10 [ca 1560]; Elck lant wort ghebout naer sijnen tryen (l. treyn?), ald. 35; Verhueghen oft onderwijsen haeren treyn is (t.w. van Musica), Antw.Sp. Q ijv [1561].
| |
Treyneren, treneren, trineeren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. trainer.
Dralen, talmen (vg. kil.: treynéren. Protrahere, differre). ‖ Heer Coninck wy en sullen egeensins trineeren, Con.Balth. 31 [1591]; Sonder treneren willickt geschrift gaen lesen, ald. 753; Ons en dient hier geen langer treyneren! Bel.v.Sam. 1127 [eind 16e e.].
| |
Tremele,
zn. Zie MNW i.v. Treme, franck-van wijk i.v. Tremel.
Eig. (graan)trechter van een molen (vg. kil.: Tremelle van de meulen. Infundibulum en plant.: den tremel oft romp des molens. La tremie du moulin. Infundibulum moletrine: vg. ook de bo i.v. Trimmel). In de aanh. wellicht achterste (vg. Achter queerne). ‖ B.: Op Lucifers tremele L.: Sal hy noch malen, Trudo 3331 [ca 1550].
- In de aanh. als scheldnaam gebezigd. ‖ Schout ghiericheyts natie, die leelijcke tremele, Rederijkersged. 41, 590 [m. 16e e.?].
| |
Trenten,
ww. Zie MNW i.v.
Gaan, lopen. ‖ Ick salse wel met vuysten van hier doen trenten (× elementen), Mar.v.N. 821 [ca 1500].
| |
Trepel,
zn. Van trepelen.
Pas, stap. ‖ Ghy moeste alsoo cleyn trepelkens terden, Antw.Sp. i iiijv [1561].
| |
Trepelgheest, treepelgheest,
zn. Indien een samenst., dan schijnt het eerste lid de stam te zijn van trepelen, dansen (vg. kil.: trippen/trippelen/trepelen. Saltare, tripudiare). Deze etymologie wordt echter niet ten volle gesteund door de bet. van het woord in de aanhh.
In de eerste aanh. blijkens het verband een domme, onwetende - wellicht bep. oude - vrouw, in de tweede aanh. naar het schijnt een lichtzinnig - of zelfs
| |
| |
zedeloos - meisje. In het laatste geval zou men wellicht mogen uitgaan van de bet. meisje, dat verzot is op dansen. ‖ Aelwitten, oupitten, die sitten en spinnen, Trepelgheesten, botte beesten, dom van sinnen, Leuv. Bijdr. 4, 213 [beg. 16e e.]; L.: Soo moet hy carkens cryghen, B.: Reyen van bescouwe, L.: Die stuypen en nyghen B.: En wel connen swyghen L.: Als treepel gheesten (ironisch?), Trudo 2745 [ca 1550].
| |
| |
Trezoorlic,
bw. Van trezoor (zie MNW i.v. Tresoor).
Eig. kostbaar, heerlijk; in de aanhh. naar het schijnt vervaagd tot epith. ornans. ‖ Deze vraghe moet van alle gheeert zijn, Zy verdient van elcken prijs trezoorlic Naer Horatius, Gentse Sp. 119 [1539]; De zone Gods heift my alzo bemint, Dat hy hem zelven gaf voor my trezoorlic, ald. 330.
| |
Tryakelbusse,
zn. Zie Dryakelbusse.
| |
Tribueren,
ww. Ontleend aan ofr. tribuer.
Toedelen, verschaffen. ‖ Der fortunen lach / sietmen druck tribueren Binnen corten tijen, Antw.Sp. O iv [1561].
| |
Tribuleren,
ww. Zie MNW i.v.
Plagen, kwellen, verontrusten (vg. Voc. Cop.: tribuleren, tribulare). ‖ a. bijns 31 [1528], 412 [ca 1540]; everaert 282 [1530]; Gentse Sp. 295 [1539]; Haagsp. d v [1561]; Judich 484 [1577].
| |
Tribulerijnghe,
zn. Van tribuleren.
Kwelling, rampspoed. ‖ Als wert d'een hier d'ander daer ghebannen: Oft als vindt hem den derden vol tribulerijnghen, cast., Bal. P i (achter C. v. R., ed. R'dam 1616) [1521].
| |
Trident,
zn. Ontleend aan fr. trident.
Drietand. ‖ Neptunus... met een trident in zijn handt, Antw.Sp: 1 iij [1561].
| |
| |
Triestere,
zn. Van triesten ‘den kortsten afstand tot iets nemen’ (vg. schuerm. i.v.)?
Guit, slimmerik? ‖ Seyde hy (t.w. de tollenaar) anders dan: ‘o God, weest mijns genadich’? Neen hy, al waerdy noch so loosen triestere, Prochiaen 447 [ca 1540].
| |
Trimpelen,
ww. Van trimpen.
In de aanh. blijkens het verband trippelen, heen en weer lopen. ‖ Nu muechdy v deure // schauen van trimpelen, Antw. Sp. i iiij [1561].
Opm. Nog bij severijn, Mengelingen II, 5 [1673], aang. d. de Jager, Freq. 1, 796. - In de bet, ‘stampen, stampvoeten’ in het ovl., volgens schuerm. i.v. Trimpelen.
| |
Trineeren,
ww. Zie Treyneren.
| |
Triomphant, -elyc, -ich,
bn., bw. Zie Triumphant, -elijck, -ich.
| |
Tryomphe,
zn. Zie MNW i.v. Triumphe.
Feestelijke optocht? ‖ Wilt in alle tryomphen gaen ende ryden, Gheene stellende bezyden, Verl.Z. II, 245 [1583].
| |
Triompheren,
ww., -eringhe, zn. Zie Triumpheren, -eringhe.
| |
Tripliciteit,
zn. Gevormd naar ofr., fr. triplicité, lat. triplicitas.
Groep van drie, in de aanhh. als astrologische term. ‖ De derde tripliciteyt hilt doen ooc raet / Taurus / Virgo en Capricornus die den fleur / is / By wien menich erreur / is, cast., Bal. A 4v [1521]; Tripliciteiten en reuolutien maken dbediet, Mids aspecten, coniunctien ende exaltatien, cast., C. v. R. 98 [1548].
| |
Tristitie,
zn. Ontleend aan lat. tristitia.
Droefheid. ‖ Doer my (t.w. Tafelvrient) wert verdreuen alle tristitie, Antw.Sp. n ij [1561].
| |
Triumphant, tryomphant, tryonphant,
bn., bw. Ontleend aan ofr. triumphant, triomphant.
1) Zegepralend (vg. kil. 864: triomffant. Triumphans, ouans). ‖ De juecht vutghelesen Es bruudt vanden conync / tryonphant, everaert 189 [1526]; Lof teeken van payse / boom tryonphant Bouen den olyue, ald. 195; Als een capeteyn clouc victorieus So eshy verresen/tryonphant glorieus, ald. 261 [1530]; Heden steldt in vreden steden... o standaerdt triumphant, a. bijns, N.Ref. 336, b, 10 [1529]; Ghi (t.w. Maria) staet soe triumphant // Al in des hemels velt, Dev.Pr.B. 295 [1539]; Den mensche... Die hij (t.w. God) gestelt heeft als prinche triumphant Over al de wercken van sijnder handt, Well. Mensch 391 [2e kw. 16e e.]; O edel Riddere triumphant, Wiens feyten abondant ‘ghespreyt’ zijn, H.d.Am. B 2 [m. 16e e.]; Aldus vant // triomphant // dit lieff myn leven // hier, Bruyne 1, 117 en elders [1556].
Opm. Mogelijk is in de meeste of zelfs alle aanhh. de vervaagde bet. ‘heerlijk, schitterend’ (zie ben.) van toepassing. Hetz. geldt voor marnix, Bijencorf II, 46 (ed. 1858): ‘O Cruys / O Hout seer triumphant’, ook al vindt de bet. ‘zegepralend’ hier steun in het latijn (‘o Crux lignum triumphale’).
2) In vervaagde bet., doorgaans nog
| |
| |
slechts dienend als epith. ornans; heerlijk, schitterend e.d. ‖ everaert 391, 406 [1511]; Gentse Sp. 40, 333 [1539]; Gentse Ref. 14 [1539]; Dev.Pr.B. 295 [1539]; cast., C. v. R. 137 en pass. [1548]; H.d.Am. Aa 3 [m. 16e e.]; Antw.Sp. I ijv [1561]; Haagsp. d ij [1561]; Rott.Sp. *** iiijv, O ijv [1561]; Verl. Z. II, 1359 [1583]; Ontr. Rentm. 314, 429 [1588?]; Boertelijck Sin 84 [eind 16e e.?].
- In de aanhh. mogelijk bep. rijk, voornaam. ‖ Brugghe een vrauwelicke personage zeer tryonphant ghecleet als een rudders vrauwe, everaert 149 [1523]; Duechdelic Vermaen ghehabituweirt als een hofmeester tryonphant, ald. 501 [1533].
| |
Triumphant(e)lijck,
triomphantelyc, tryonphantelic, bn., bw. Van triumphant.
Eig. triumferend (vg. kil. 864: triomffantelick. Instar triumphantis en plant. triomfantelick, triomphamment, triumphanter); in de aanhh. in vervaagde bet.: heerlijk e.d. (vg. plant.: triomfantelick... magnifice). ‖ everaert 408 [1511]; Bruyne 1, 118, 119, enz., 131 [1556]; Antw.Sp. N iijv, Cc iiijv [1561]; Haagsp. g ij [1561]; Taruwegraen 1550 [1581].
| |
Triumphantich, triomphantich,
bn., bw. Van triumphant.
Zegevierend, zegepralend. ‖ So en weet ic niet beters om hoge te rijsene, Om over al de werelt triumphantich te bellene, Dan loose liefde elck bysonder te wijsene, B.d.Scr. 9 [1539]; Tduystere Egypten is sijn triumptantich (!) velt (versta: velt waar hij zegepraalt?), ald. 22; Ik hoop, zij zal haast in een ander schijn Triumfantig zijn, Jezus o.d. leraers 494 [vóór 1580].
| |
Triumphelijck, triomphelijck,
bn., bw. Van triumphe.
In vervaagde bet.: heerlijk, schitterend, stralend e.d. De bet. zegevierend, zegepralend is in enkele aanhh. nog te herkennen en mogelijk van toepassing (zo bij a. bijns en in Rott.Sp. M vv). ‖ Blijde Ink. 13, 44 [1497]; v.d. dale, Wre 1445 [ca 1516]; a. bijns, N.Ref. 105, e, 1 [1e kw. 16e e.]; B.d.Scr. 33 [1539]; Bruyne 1, 35; 3, 168 [2e h. 16e e.]; Smenschen gheest 506 [ca 1560?]; Antw.Sp. Bbb iiijv [1561]; Rott.Sp. L viij, M vv, R ijv [1561].
| |
Triumpheren, triompheren, tryonpheren,
ww. Zie MNW i.v.
Vreugde bedrijven, pret maken. ‖ Sacr. v.d.N. 556 [3e kw. 15e e.] (zich verheugen?); Camp v.d. Doot 1966, 1987 [1493]; Mar.v.N. 442 [ca 1500]; everaert 408 [1511]; v.d. dale, Wre 847 [ca 1516]; smeken, Gulden Vlies 323 [1516]; a. bijns, N.Ref. 16, a, 5; 119, b, 14 [1e kw. 16e e.], 187, a, 9 [1525]; everaert 136 [1528?], 326 [1531] (zich verheugen); Leenhof 65 [na 1531]; cast., C. v. R. 197 [1548]; H.d.Am. M 4, R 8v, S 2v [m. 16e e.]; Rederijkersged. 5, 63 [m. 16e e.]; Bruyne 1, 29, 31 en elders [2e h. 16e e.]; Meest Al 127 [1559]; Antw. Sp. X ij [1561]; Rott. Sp. H v [1561]; Roerende v. Meest Al 203 [ca 1564?]; Verl. Z. I, 633, 662, 752, 943 [1583]; Zeven Sp. Bermh. S ijv [1591].
Opm. Nog bij visscher, Brabb. (uitg. V.d.Laan bl. 65).
| |
Triumpheringhe, triompheringhe,
zn. Van triumpheren.
Vreugde, pleizier, pret. ‖ Doesb. 126 [vóór 1528] (hic? De plaats is blijkbaar corrupt); Well.Mensch 94 [2e kw. 16e e.]; Bruyne 3, 123 [2e h. 16e e.]; Antw.Sp. Eee ijv, n i [1561]; H.Sacr. 304 [1571].
| |
Troch,
zn. Zie MNW i.v.?
In de aanh. schimpnaam voor een man. ‖ Ten is niet waer /, seght vuijlen troch, Crijsman 259 [eind 16e e.?].
| |
Troeigne,
zn. Zie Troongie.
| |
Troelgye,
zn. Bijvorm van troel (vg. droelie naast droel)? Zie verder Partroeldie en Patroel.
Scheldnaam voor een vrouw. ‖ God bedroef uwen muyl sassem troelgye, Nyeuvont 277 [ca 1500].
| |
Troetelsnocxken,
zn. Uit troetelen en snocxken.
Vleinaam voor een vrouw. ‖ De Waertdin: Slapt uut u bacxken. Den Waert: Jae, troetelsnocxken, Tcalf v. W. 365 [eind 16e e.?].
| |
Trompe,
zn. Zie MNW i.v.
1) Beuzeling. Deze bet. heeft zich mogelijk ontwikkeld uit die van kindertrompetje (vg. kil.: trompe. Crembalum en plant.: eenen tromp, une trompe de petits enfants) wellicht nog van toepassing in Antw.Sp. c iijv [1561]: ‘Cramers / die haersnoer en trompen / Nestelen / spellen / lint / en schoubrieuen veylen’. ‖ 't Zijn al trompen van kleynder weerden, H.d.Am. T 3 [m. 16e e.].
2) Bedriegerij, leugen (vg. kil.: trompe. Fallacia). Blijkens de zegsww. trompen coopen en trompen vercopen heeft zich deze bet. uit de 1e ontwikkeld, waarbij tromperen (zie ald.) sterke invloed zal hebben geoefend. ‖ Dat zijn trompen die tvolc bedrieghen, Sp. d. M. 3353 [beg. 16e e.];
| |
| |
Meyndt hy dat liefde te hem waerts claer / es Van haer, / zy payten met trompen vast, Leuv. Bijdr. 4, 343 [beg. 16e e.] (hic? of sub bet. 1)?); Ic zal hem met trompen betalen, Goemoete 227 [eind 16e e.?]; - trompen coopen. ‖ Ick hope hy sal ons trompen noch bat coopen, Antw.Sp. Ff iijv [1561]; - trompen vercoopen (vg. kil.: Trompen ver-koopen, Dare verba, fallere). // Wa / so soudi u trompen wel vercocht // hebben, Sp. d. M. 654 [beg. 16e e.].
| |
Trompeerder,
zn. Van tromperen.
Bedrieger. ‖ Tis een trompeerder, en een eedtbrekere, B.d.Scr. 16 [1539].
| |
Trompen (I),
ww. Van trompe, onder invloed van tromperen?
Verschalken, bedriegen (vg. kil.: trompen/be-trompen. Fallere: allicere, circumuenire fallaciis). ‖ Eij arme huijl gaet heen en leert trompen, Sotslach 92 [ca 1550] (hic?).
| |
Trompen (II),
ww. Zie MNW i.v.
Crepitare. ‖ Die altijt vol // gaen sonder romppen ende tgat soo vol steecken, datse achter trompen, Gr. Hel 817 [ca 1564].
| |
Tromper,
zn. Van trompen.
Kwaadspreker? ‖ Vader ghy en sulles alsoo nyet vinden Al moghent u trompers in dooren steken, Sp. d. M. 564 [beg. 16e e.].
| |
Tromperen,
ww. Ontleend aan ofr., fr. tromper.
Bedriegen. ‖ Camp v.d. Doot 982 [1493]; Berv. Br. 140, 189 [ca 1520?]; Sp. d. M. 2361 [beg. 16e e.]; a. bijns, N.Ref. 106, e, 14; 120, b, 16 [1e kw. 16e e.]; 175, a, 2; 187, a, 12 [1525]; 194, a, 2 [1e kw. 16e e.]; 214, e, 2; 224, g, 3 [1526]; cast., C. v. R. 151 [1548]; H.d.Am. Aa 4, Bb 4 [m. 16e e.]; ghistele, Ant. 83 [1555]; Antw.Sp. o iiij [1561]; Haagsp. o i [1561]; Verl.Z. I, 834 [1583].
| |
Tromperinge,
zn. Van tromperen.
Bedrog. ‖ Och! tes al ijdelheydt (t.w. de wereldse zaken), niet dan tromperinge, Een schijn zonder zijn, een crancke fonderinge, a. bijns, N.Ref. 41, b, 14 [1e kw. 16e e.].
| |
Tronc,
zn. Zie MNW i.v.
De toepassing in de aanh. bevreemdt. Het verband schijnt een bet. ‘manier van doen’ of ‘levenswijze’ te veronderstellen; of staat mynen tronc (als omschrijving) voor ‘mij’? ‖ Dien mynen tronc greyt, vry wel ontwecken magh (versta: want anders wacht hem verderf?), Gentse Sp. 235 [1539].
| |
Tronckel,
zn. Oorspr.?
Lok, haarlok? ‖ Siet met dit ijser salment (t.w. het haar) wat cronckelen / Ick merck v tronckelen // staen so net gheraemt / Oft ghy van Mechelen wten quartiere quaemt, Antw. Sp. i iijv [1561].
| |
Trongie,
zn. Zie Troongie.
| |
Troongie, trongie, troeigne,
zn. Zie MNW i.v. Tronie.
Gelaat (vg. kil.: Tronie. Vultus en plant.: trongnie, gelaet, trongne ou mine, vultus). ‖ Dat mach men wel aen syn trongie mercken, Groot jammer staet hem noch te verwervene, H.d.Am. D 5 [m. 16e e.]; Nu laet my eerst wel u troongien aenschouwen, bij Hermans, Reder. in N.-Brab. 290, 56 [1561].
- In ongunstige toepassing. ‖ Tvierde aensichte es troeigne vanden duuele, cast., C. v. R. 105 [1548].
| |
Troostbaer,
bn., bw. Zie MNW i.v.
Helpend, troostend. ‖ (Maria is) den meinsche een troostbaer aduocate, everaert 365 [1527]; Ic, de heere, ben troostbaer en machtigh, Gentse Sp. 107 [1539]; Gideons vlies troostbaer draecht onser alder vane, Dev.Pr.B. 291, 5 [1539]; Al zijn Christus ooghen aen tcruys ghebroken Eens siet sy leuen in heerlijcker maiesteyt Minlijck reyn soet vrindelijck soot is voorsproken Troostbaer claer van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, Antw.Sp. Tt iv [1561].
| |
Troostbaerheyt,
zn. Van troostbaer.
Troost, opbeuring, bemoediging. ‖ Myn herte verlicht noch Duer de troostbaerheyt / van uwe woorden zoet, everaert 40 [1512].
| |
Troostbarich,
bn. Van troostbaer.
Helpend, opbeurend, bemoedigend. ‖ Wat is meerder vruecht inder ooren geclanck dan dminnelic woort, troostbaerich ontfanc, Doesb. 111 [vóór 1528]; Troostbarighe lessen men daer ghenadich las Curerende elcks lijden, cast., Pyr. A iiij [ca 1530] (zie ook ald. B vjv, C ij); Die duer my ingaet Die werdt behauden', dits troostbarighe mare, Gentse Sp. 31 [1539] (zie ook ald. 99); Balsemiere, troostbarighe medecijne, a. bijns, 279 [ca 1540] (hic? of genezend?); Princhelyc lieff... die dese woorden gesproken hebt troostbarich, Bruyne 1, 147 [1556].
| |
Troostich, trostich,
bn., bw. Zie MNW i.v.
Van zaken. - 1) Troost schenkend, opbeurend, bemoedigend, helpend. ‖ Iont mi... stont daer ic mach crigen troostige gracie, Doesb. 41 [vóór 1528] (versta: ‘troost’ als genade, gunst, vg. ald. 139: troostigen vloet, versta: vloed van ‘troost’);
| |
| |
Wat indert my tghevecht of tstraffelic nopen, Als mijn troostighe hope (versta: moed schenkende hoop? Of hoop op ‘troost’?) vast therte ancleift? Gentse Sp. 12 [1539] (zie ook ald. 89, 164, 198, 229 (trostyghe ghevoelijnghe, versta: gevoel van bemoediging, opbeuring), 347).
2) Heilrijk. Het staat m.i. wel vast, dat wij deze bet. van de vorige moeten onderscheiden, maar in concreto lijkt dit niet doenlijk, vooraleer het synt.-stil. gebruik van troostich nader is onderzocht, in verband van het alg.-rhet. gebruik van het adj. pro geno substi, mijn onderscheiding kan daarom slechts een voorlopig karakter dragen. ‖ Troostich Confoort, everaert 186 [1526] (naam v.e. personage); Troostighe victorye Verleene my Godt, Gentse Sp. 16 [1539] (zie ook ald. 200, 202 (troostigh confoort), 211 (troostigh inspireren, versta: heilrijke inspiratie of inspiratie tot ‘troost’), 225 (trostyghe ghenade); Maria... schenct mi wt charitaten der sielen troostighen dranck, Dev.Pr.B. 115, 2 [1539]; Ick hope hy zal zijn / ons troostich voetsele, Rott.Sp. L viijv [1561] (hic? of ‘voetsel van troost’?); Laeft my nu, lieff, met troostigen dranck, Bruyne 2, 89 [2e h. 16e e.] (hic? of ‘dranck van troost’).
| |
| |
Trossen,
ww. Zie MNW i.v.
Trekken, slepen. (vg. kil.: trossen den mis-daedighen. Sublimem in carcerem rapere). ‖ En dan v amoruese te beddewert trost, St 1, 161 [vóór 1524] (vg. ald. 2, 147 de variant: ‘terstont sonder omsien haer te bedde trost’).
Opm. Vg. Henentrossen.
| |
Trostich,
bn., bw. Zie Troostich.
| |
Troten, trooten, trotten,
ww. Zie MNW i.v.
Stappen, treden, gaan (vg. Naembouck: Troten: Courir, troter en kil.: trotteg (l. trotten). Fland.J. drauen. Currere, cursare, discursare, succussare, gradi). ‖ Zij troten als mierkens, dees ionge gesellen, a. bijns, N.Ref. 99, a, 6 [1e kw. 16e e.] (zie ook ald. 228, e, 12); Jc ghelooue jc hu wel sal doen troten bet, everaert 204 [1528] (zie ook ald. 278 [1530]; Sy plach alleene zoo gheerne te trotene, cast., Pyr. B viijv [ca 1530]; Den goeden dranck // de desen ganck // my troten fier, Haagsp. h ij [1561]; Jc weet wel jc moet ter helle waert trooten, Reyne M. 565 [ca 1575?].
- Gaen troten, heengaan, weggaan, aftrekken. ‖ Gryptse beyde gaeter me troten, ghistele, Ant. 49 [1555]; Soe mach de ruyter wel gaen troten Want hem sal de dore worden voor thooft gesloten, ghistele, Eunuch. 102 [1555]; Als u quamen clagen goey patryotten, die liet ghy gaen trotten //, met troost ongemeent, Bruyne 2, 59 [1583]. - In de aanh. naar het schijnt verdwijnen, ontsnappen. ‖ S'is zeggh'ic gaen troten / Al zouden verdroten / vrienden en maghen / Tlaukin is wech, cast., Pyr. D iv [ca 1530].
Opm. Vg. Heentrooten, Nagetrooten en Naertroten.
| |
Trotte,
zn. (?) Zie MNW i.v. Trout en Truut, franck-van wijk i.v. Troetelen en vg. Loquela i.v. Trootnonkel.
Beminde? ‖ Ghy syt myn lieffste trotte; Ghy syt alleen die myn hertte behaecht, Ontr. Rentm. 1497 [1588?].
| |
| |
Trubbel,
bn. Bijvorm van turbel, troebel.
Troebel. ‖ Met dat ick trubbel dooldranck hadde ghedroncken, de dene, bij de bo i.v. Trubbel [ca 1560].
| |
Trubbelt,
bn. Van trubbel, turbel (zie MNW i.v. Turbel) met paragog. t? Of van trubbelen, turbelen (zie MNW i.v. Turbelen)?
Eig. troebel, verward en v.v. dwaas? ‖ Die sulcxs (t.w. Schijn van duechden) weygert / achtmen een trubbelt // bloet diemen dickwils gecrubbelt // doet // nae veel gescil // stygen, Deenv. Mensch 196 [2e h. 16e e.].
| |
Truden,
ww. Het grondwoord van (het frequentatief) truielen (zie schuerm. i.v., de bo i.v. Truwelen)?
Knoeien, de boel bederven, de zaak verbroddelen? ‖ D.: Mijn verwe is ghestort, Dus schuert mijn vruechd als swerte sleteren. V.: Dijes rampe U ghenaecke. D.: Ick en condet niet ghebeteren: Om mij te spoeden zoo liep ick snel, Twelck mij nu heel doed truden, Boertelijck Sin 159 [eind 16e e.]?
| |
Trueringhe,
zn. Van trueren, treuren.
Droefheid. ‖ Ke, lieff quant, laet doch vaeren trueringhe, Ontr. Rentm. 140 [1588?].
| |
Trufatorye,
zn. Van ofr. trufe of trufer (zie MNW i.v. Truffe, Truffen, Trufferen en vg. ald. Trufantie, Trufferie, Truffernie).
Zotternij of bedriegerij. ‖ Adieu an al dat edel boucxken bughender knie Albarib dim gotfano / en de ghuene die De myfeldose der trufatoryen gheerne lesen, de dene, Langhen Adieu 236 [1560].
| |
Truffersche,
zn. Van truffer (zie MNW i.v.).
Bedriegster. ‖ Meyndy my verleyden
| |
| |
...? Neen, valsche truffersche, vol alder onsegen, geen tyt en vindy my daer toe genegen, Bruyne 3, 151 [2e h. 16e e.).
| |
Truggeler,
zn. Van truggelen (vg. MNW i.v. Troggelaer en Troggelen).
Bedelaar, landloper (vg. Teuth.: bedelaer, ghijlre, trugher, broitbidder, mendicus enz., kil.: truggheler. Aeruscator: qui mendaciis fallaciisque captat quaestum, & malis artibus corradit pecuniam en plant.: truggeler, bedeler, mendicus, mendiant). ‖ Ghi sultse (t.w. de gelukbrengende bedevaartsouvenirs) wel quyt werden Onder truggelers, pelgroms en truwanten, Menichf.d.bedrochs 228 [1e h. 16e e.].
| |
Truyt,
zn. Vervorming van Trudo?
Trudo? ‖ B.: Siedys niet gaen strycken? L.: Is dat den schoonen truyt? B.: Iaet, dus wilt doch wycken, Trudo 605 [ca 1550]; L.: Sou icken (t.w. de a bee) truyt gheven? B.: Ja ghy, naer d'oude see, ald. 1699.
| |
Trullemansgheck,
zn. Uit trulleman (te verg. met pieleman en het door kil. vermelde totel-manneken?) en gheck.
Sukkel, lummel? Of dwaas, idioot? ‖ Hebt ghy v grim-muts op ghesat? Oft hout ghy my voor een Trullemans gheck, Veeld. Gen.D. 27 [16e e.].
| |
Trutsene,
ww. Met s-suffix naast *trutten, trotten (vg. trutselen naast truttelen, zie de bo i.v.). De bet. in de aanh., t.w. gaan, treden (anders dan bij de bo: treuzelen), maakt samenhang met troten, trotten wrsch.
Gaan, treden. ‖ Coemt, coemt, pijnt hier wat naerder te trutsene, ghy de so tijelijck begint te mutsene, Charon 452 [1551].
| |
Truwijnzele,
zn. Het woord veronderstelt een ww. *truwijnen, dat aan het frans kan zijn ontleend.
? ‖ (De goede moordenaar) Heift de verblentheyt zijns zins truwijnzele (× schijnzele), Bekent, hem toe brijnghende een rauwigh propoost, Gentse Sp. 299 [1539].
| |
Tsaeckdicht,
zn. Uit tsaken (zie ald.?) en dicht.
Blijkens het verband in de aanh. waardeloos gedicht; in welke bet. hier het ww.tsaken (= saken?) is toegepast, is niet duidelijk. ‖ Vuer een tsaeckdicht willicse (t.w. ricqueracken en baguenauden) hauwen, cast., C. v. R. 228 [1548].
| |
Tsaken,
ww. Identiek met saken (zie MNW i.v. 2e art.)? Of bijvorm (rijmvervorming?) van tsagen?
Aarzelen? Twijfelen? Beuzelen? ‖ Hier behoord ghy ionghers wel te makene, Zonder te tsakene, in dijn prolatie, cast., C. v. R. 70 [1548].
Opm. Vg. Tsaeckdicht.
| |
Tsamensammelen,
ww. Uit tsamen en sammelen (zie ald.).
Bij elkaar rammelen. ‖ Een pijperken teender bruloft rammelde Op een cleyn fluytken leelic en leep, Twas wonder wat hi al tsamensammelde, Doesb. 245 [vóór 1528].
| |
Tsamensmoren,
ww. Uit tsamen en smoren (vg. vol corens gesmoert, propvol van koren, Rinclus 656, in MNW i.v. Smoren, bet. II, 1; niettemin blijft men geneigd - ondanks het rijm - tsamensnoeren te lezen).
Opeenproppen? ‖ Ic en kan mi niet Verporren, also ic ben tsamengesmoert (× voert, voort), Elckerlyc 363 [ca 1490?].
| |
Tsamenspeten,
ww. Uit tsamen en speten.
Aaneenrijgen, aaneensnoeren. ‖ Laet ons hertkens tsamen zonder vergheten speten, Als die hem in trouwen onversleten queten, a. bijns, N.Ref. 315, b, 13 [1528].
| |
Tsegenstrijcken,
ww. Zie Teghenstrijcken.
| |
Tsompe,
zn. Zie MNW en WNT i.v. Sompe.
Zotskolf (vg. kil.: sompe.j.marotte. Sceptrum morionis). ‖ Bider zotter tsompen, hier vuer ooghen Zweere ick, enz. cast., C. v. R. 240 [1548]; Dat belouick alle tsompen, ende alle marroten, ald. 241.
| |
Tsomplecken,
bw. Uit te, som en plecke.
Hier en daar? Of soms? ‖ Sij gauderender tsomplecken off, diet souden verbien, Brouwersg. 348 [ca 1560].
Opm. Vg. tot som pleckken in Tcooren 690 [1565]: ‘Tot som pleckken heb ick (t.w. Tcooren) wel geleegen... twee off drie jaer.’
| |
Tuc, tuck,
zn. Zie MNW i.v.
Duw, stoot, slag (vg. kil.: Tuck... Ictus en de bo i.v. Tuk: ‘Harde stoot’ met aanh. uit a. de buck [m. 17e e.]). ‖ Hebt v alst behoort oft ghij crijcht van mijnen handen eenen tuck, Berv.Br. 88 [ca 1520?]; Ofjunsticheyt hu / eenen grooten tuc gheift, everaert 412 [1530].
| |
Tuchten,
ww. Van tucht.
1) (Behoorlijk) regelen, besturen? ‖ Nv wil ick (t.w. de Huisvader) vertreckken... En bevelent haer verstant (t.w. van de bouwlieden), diet wel sullen tuchten, Saeyere 252 [2e h. 16e e.].
| |
| |
2) Onderrichten, terechtwijzen, verbeteren. ‖ Laat ons daartoe vluchten (t.w. tot de ‘godlijke boom’)... Ende ons onder hem laten beteren en tuchten, Zo mag zijn wijsheid ons zielen genezen, Jezus o.d. leraers 1090 [vóór 1580].
| |
| |
Tuckebollen,
ww. Uit tucken en bol(le) met-(e)n.
Met de (voor)hoofden tegen elkaar bonzen (vg. kil. tucken-bollen. Arietare capite: coniscare: capite quatere: capita inter se collidere more arietum: aduersis frontibus concurrere, inter se aduersis cornibus incursare). ‖ Ick zaechse my liever doot tuckebollen, H.d.Am. I 4 [m. 16e e.].
Opm. In fig. verband nog bij de harduyn, aang. bij de bo i.v. Tukkebollen.
| |
Tuyl,
zn. Van tuylen (zie ald.) in woordspeling met Tuil (als plaatsnaam)?
Sijnen tuyl, sijn tuylken tuylen, zie Tuylen.
- Van tuyl (vg. harreb.: Hij is van Tuil, hij is gek). ‖ Peerken van Tuyl, Antw.Sp. X iiij [1561] (naam van een ‘zot’, vg. ald. X iiijv: ‘Peerken van Thuyl’); Twordt u van keyaert zeer heerlijck gheloont / En van myn Heer van tuyl die te zotteghem woont, Dryd. Ref. F ijv [1561].
- Metten mele van tuyl bestoven sijn, metten meelsack van tuylen ghesmeten sijn, zot, gek zijn. ‖ Ghi sijt metten mele / van tuyl bestouen Swijcht oft ic clop v op uwen bachouen, Nyeuvont 168 [ca 1500]; Men vindt heensdaechs / veel esels, in secreten... Die metten meelsack van tuylen zyn ghesmeten: Theeten wyse / en tsyn verborghen dooren, Leuv. Bijdr. 4, 329 [beg. 16e e.].
Opm. Vg. Thuylaert en Thuylsgesint.
| |
Tuylen,
zn. Zie MNW i.v. Tulen.
Sijnen tuyl, sijn tuylken tuylen, zijn eigen zin doen, zijn lust volgen (vg. kil.: tuylen sijnen tuyl. Furere suum furorem). ‖ Cryters, byters, die haren tuyl willen tuylen, Leuv.Bijdr. 4, 214 [beg. 16e e.]; Dees quade quene... Moet haren tuyl tuylen, oft sij gaet muylen, a. bijns, N.Ref. 113, c, 2 [beg. 16e e.]; Meest elc ongehoorsaem sijnen tuyl wil tuylen, a. bijns 10 [1528]; Haren sinlijcken tuyl laten sij elck tuylen, ald. 410 [ca 1540]; Sy tuylen haer tuylken, Rott.Sp. Pi [1561].
| |
Tuijte,
zn. Zie MNW i.v. Tute.
1) Scheldnaam voor een vrouw (vg. schuerm., de bo en joos i.v.). ‖ Wat hebt ghi daer mede te doene? hou lussche // tuijte? Bijstier 321 [eind 16e e.?].
Opm. Vg. ijdeltuit, eertijds ijdele tuit(e), o.a. in V. Vroede 659 en bij duvillers, bij de bo i.v. Tuite.
2) Spoel (vg. kil.: tuyte. Panus, tramae inuolucrum, filorum congeries en plant.: tuyte ofte spoel des wevers, panus), in de aanh. in verkleinvorm. ‖ Belitgen, als dit tuijtgen is affgedaen, Van stonden aen sal ick dan mostaert haelen, Lijs en Jan Sul 50 [eind 16e e.?].
| |
Tuyten, tuten,
ww. Zie MNW i.v. Tuten.
1) Loeien, brullen, schreeuwen; in de aanh. vurig verlangen? ‖ Sij (t.w. Ruckeloos) doetse al nae vruecht tuten, Vers. Maelt. 141 [2e h. 16e e.].
2) Raaskallen? ‖ Tpiperken sey: hola, wa trouwen ghi tuyt, Twaer beter datmender niet en pepe. Ist qualic gepepen voor een mate bruyt, Doesb. 246 [vóór 1528].
| |
Tuythoern,
zn. Uit tuyt en hoern, hoorn.
Membrum virile. ‖ Gaet sy gersen (versta ‘grazen’, in fig. zin?) om sulc gedooch daer sy den tuyt hoern heymelic sooch Esse sulc soe esse soe ses, St 1, 64 [vóór 1524].
| |
Tullen,
ww. Bijvorm van tulen, tuilen (zie MNW i.v. Tulen en vg. Tuylen).
Slempen, brassen (vg. kil.: tuylen. Lasciuire, lasciuè viuere). ‖ Laet ons met die beste wijn ons vervullen smetsen en tullen, Vers.Maelt. 890 [2e h. 16e e.].
| |
Turbatie, turbacye,
zn. Ontleend aan ofr. turbacion of lat. turbatio.
1) Beroering (in eig. zin, in de aanh. door wind, storm of onweer). ‖ Hy duerseylt de zee: die winden / turbatien (l. der w.t.? Of (liever) te verstaan als w. èn t.?) Niet ontsiende, ghistele, Ant. 31 [1555]; So haest als cesseerde / dese turbacie So quam daer, enz. ald. 36.
2) Beroering, verwarring, verstoring. ‖ Wie sach in kerstenrijcke dus veel turbatien? a. bijns, N.Ref. 89, b, 9 [1e kw. 16e e.]; Mijn herte is in smerte en in verseeren Als ick ouermercke dees groote turbatie, Bekeeringe Pauli 378 [ca 1550?]; Gae wy ter tafelen en ter salen maecken recreatie; Gheen turbatie // en sall hier vernechten, Trauwe 1414 [1595?].
- Sonder turbatie, ongehinderd, ongestoord, rustig. ‖ Verleent mi voersienicheyt / tijt / en spacie. In mijn leste wre / sonder turbacie, v.d. dale, Wre 1532 [ca 1516]; Arbiters... Die dees questie beslissen zonder turbatie, H.d.Am. P 7 [m. 16e e.] (hic? of sub bet. 3)?); Op dat
| |
| |
die hoorders uit (l. int) hert mogen bewaren tegen (l. tgeen) dat geseyt wordt sonder turbacie, Bruyne 2, 36 [2e h. 16e e.]; Zonder turbatie // moet ghy syn goetheyt erven, Rott.Sp. B iij [1561] (zie ook ald. K viijv); (God) gheve u lanck leven kindt / zonder turbatie, Verl. Z. I, 757 [1583].
- In de aanhh. bep. verwarring in zonden. ‖ (God) Die tqwets van alder aerdtscher turbacye Gheneest, Gentse Sp. 296 [1539]; Als hy (t.w. mijn lieff, d.i. Christus) sach dat ick, duer sulcken turbacie, in myn quaet soude hebben gegaen verloren, soo heeft hy my gevolcht in corter spatie, Bruyne 1, 166 [1556].
3) Twist, onenigheid. ‖ Maect gheen turbacie in u congregacie, Charon 13 [1551]; Daer liefde logijs heeft / is selden turbacie, Antw.Sp. D ijv [1561]; Des heeren gauen en goede gratien Ghy met turbatien // verachtende sijt, ald. T i; Ghy maect den mensch en ons in turbatie, ald. Bb i (hic?).
4) Bekoring, temptatie. ‖ Drie vianden syn ons beneuen vol turbacien Tvleysch / de werelt tsviants aencleuen, St 2, 71 [vóór 1524]; De helsche gheest met een duyster turbacie Heeft sulcke gracie / seer saen doen verdwinen, ghistele, Ant. 50 [1555] (hic?); Ach vleesch vleesch .... onverdraeghelijck is uwe turbacie, Smenschen gheest 182 [ca 1560?].
5) Innerlijke beroering; doorgaans ongunstig en dan ontsteltenis of verdriet (zie ook bet. 6). ‖ Haer derven maeckt mij dicwils turbatie En therte bange, a. bijns, N.Ref. 206, a, 10 [1e kw. 16e e.]; U lamentatije maeckt turbatie In mijn maechdelijck herte reijnne, Pir. en Th. 306 [1e kw. 16e e.]; Doer de turbacien, dwingt mi desolacien, Ter murmuracien, en arguacien, B.d.Scr. 11 [1539]; Al siet ghy thoofd vanden Seraphinnen Ghelijck druuen perssen... En maeckt int herte dies gheen turbatie, cast., C. v. R. 143 [1548]; Turbatie / ghier Duer donrecht handelen soomen siet ghebueren Wil my eens deels tot murmuratie / schier Trecken, Antw.Sp. X iv [1561].
6) Kwelling, smart, lijden, inz. door de liefde. ‖ Canace, die ook door turbatien, En Thisbe haer imflammatien al zelve blusten, H.d.Am. F 1 [m. 16e e.]; (Desperatie) Die Hero heeft aenghedaen zulcken turbatie, Dat sy van zinnen gheheel was verdraeyt, ald. Ee 7 (zie ook ald. Ff 3); Op den dageraet // laet // lydick turbatie vol dubitacie, Bruyne 1, 163 [1556] (zie ook ald.2, 31 en 3, 49 [2e h. 16e e.]); Om dat hy (t.w. Christus) voor ons crancke menschelicke natie dus zware turbatie... beancxt gheleden heeft, H. Sacr. 511 [1571].
- In de aanh. naar het schijnt krenking, vermindering. ‖ Zal ick derven ‘moeten’ v conversatie, 'tGhezichte zal krencken, 'tghehoor zal turbatie Ghekrijghen, H.d.Am. E 1v [m. 16e e.].
7) Ellende. ‖ Deerlijk zij (t.w. de mensen) strandden Door Oorlogs wreedheid in alle turbatie, Meest Al 189 [1559]; Hoe Godt ons, erm ballingen, neemt in genade wt der eeuwiger verdoemder turbacie, Bruyne 3, 164 [2e h. 16e e.].
| |
Turberinghe,
zn. Van turberen.
Innerlijke onrust, beroering, ontsteltenis. ‖ So hoordick met turberinghe Een onghewoonlijc gherucht van vogelen tieren Haer seluen verscuerende met wreede manieren Met haren clauwen, ghistele, Ant. 72 [1555]; Myn bloeyende jeucht versch ende groene / In veel turberinghe daghelijcx verslijte / Deur 't discoort der ghedachten, enz., Rott.Sp. G vij [1561].
| |
Tutebijer,
zn. Uit tute, kan, schenkkan (zie MNW i.v., bet. 1) (?) en bijer.
Snuiter? Of onnozele kerel, sukkel? ‖ Wat vrijer tutebijer is Simpel mijn knape ... Hij wil hondert nobels hebben, ist nijet vrij, Vander reijnder maget Marije. Wije hoorde oijt meerder sotternije? Crimpert Oom 160 [eind 16e e.?].
| |
Tutebuken,
ww. Grappige gelegenheidsformatie? Analogie naar vormingen als tuytmuylen (krul, Pamp. Wer. 1, 40) lijkt minder wrsch.
Minnekozen? ‖ Daer twe ghelieven tsamen duken onder een decksel bij ghelijcke Ende soe vriendelic ligghen tutebuken ist niet op derde een hemelrijke, St 2, 151 [vóór 1524].
| |
Tutele,
zn. Ontleend aan ofr. tutele, fr. tutelle, lat. tutela.
Bescherming, patronaat. ‖ De duuen zyn onder haer tutele (t.w. van Venus), cast., C. v. R. 203 [1548].
| |
| |
Tuterluere,
zn. Zie MNW i.v.
Naam van een niet nader te bepalen kledingstuk of tooisel. ‖ Ziet men dat gaut wel van mijn tuterluere (hs.: tuterluten, × duere), Van mijn gorderieme en van mijne tuiten al omme, V. Vroede 138 [eind 15e e.].
| |
| |
| |
Tutersse,
zn. Gevormd naar ofr. tuteresse of van *tuter (ontleend aan ofr. tutere).
Beschermvrouw, leidsvrouw. ‖ Ick (t.w. Redene) ben u tutersse / voor my moet ghy duycken Als voor uwen piloot / oft uwen stierman, Antw.Sp. Ee ijv [1561].
| |
Twachten,
ww. Oorspr.?
Blijkens het verband - althans in de eerste aanh. - planten; de tweede aanh. laat ook een bet. koesteren, verzorgen toe. ‖ Dits nu een plante in Gods boghaert ghetwacht, Trudo 363 [ca 1550]; Wie heeft v (t.w. Ghemeen welvaert) hier // ghebracht en lustich ghetwacht, Antw. Sp. Hh iiij [1561].
| |
Tweebreeking,
zn. Uit twee en breeken met -ing.
Gebrokenheid? ‖ Al ween (l. wen, uwen?) tweebreeking / oick hoese sijn ghesciet werden in mijn (t.w. Christus) geheelt, M. Bedr. Hart 938 [1577].
| |
Twisticheyt,
zn. Van twistich of rechtstreeks van twist.
Onenigheid. ‖ Om te verzeeren (l. verkeeren?) // vrede in groote twisticheyt (t.w. oorlog), Judich 80 [1577]. |
|
Auteursrechtelijk beschermd