|
| |
| |
| |
O
Ob-,
zie ook Op- en Up-.
| |
Obedientelijck,
bw. Van obedient.
Gehoorzaam (vg. kil. 852: obedientelick. Obedienter, obsequenter). ‖ Mar. v. N. 269 [ca 1500]; Well. Mensch 600 [2e kw. 16e e.]; Rott. Sp. P iij [1561]; Haagsp. e iiijv [1561].
| |
Obedientich,
bn. Van obedient.
Gehoorzaam. ‖ everaert 73 [1511], 310 [1529]; Taruwegraen 1308, 1534 [1581].
| |
Obedierich,
bn. Van obedieren.
1) Gedwee, volgzaam? ‖ Gods ghenaden vol soeter playsanden Sal onse vyanden, noch maken obedierich, Dwerck d. Apost. 733 [1e h. 16e e.].
2) Minzaam, vriendelijk. ‖ Siet hoe manierich Sy zijn obedierich // tegen malcanderen, Dwerck d. Apost. 42 [1e h. 16e e.].
| |
Obegieren,
ww.Ontleend aan ofr. obéir.
1) Gehoorzamen. ‖ J.: Hout u vredelick. M.: Ic zal... O myn kindt / als eene die wil obegieren, Jezus i.d. tempel 37 [ca 1575?]; Nu gaen ic met u // dy mindelick obegierende, ald. 412; Alle dese / en willen niet obegieren myne beveelen, Judich 114 [1577].
2) Luisteren? ‖ Ick (t.w. Ghenade Godts) roep u al te zamen wilt obegieren / Met zoete manieren / zal ick u maken wit / Reyn onbesmit, Rott. Sp. L vj [1561].
| |
Obitie,
zn. Ontleend aan ofr. obicion (‘opposition, empèchement’, godefroy).
Benaming voor een zeker misbruik in de rechtspleging; obstructie? ‖ Blauwe glosen / loose treken / schalcke positie Appel / Copye / tvonnissen obitie Al niet voorwaer / int laetste afgrijs, de roovere 340 [3e kw. 15e e.].
| |
Oblatie,
zn. Zie MNW i.v.
Offergave, offerande. ‖ everaert 257 [1530]; Gentse Sp. 279 [1539]; Verl.Z. II, 905 [1583].
| |
Obligacie,
zn. Ontleend aan ofr., fr. obligation.
1) Verplichting, verbintenis? (vg. kil. 852: Obligatie. Obligatio). ‖ Outheit vergat ic daer veel an was belanc Tprisoen dobligacie tbelof zeer stranc, Ic dochter veel te min op dan te voren, Camp v.d. Doot 796 [1493] (Vg. 't frans: ‘Viellesse fut en oubliance Prison serment obligeance Plus nen fut en riens souuenu’).
2) (Dienst) contract (vg. kil. 852: Obligatie... Auctoramentum. ‖ Hy (t.w. Christus) heift den vyant u obligacye Ghenomen, zoo Paulus propoostelic wtt, ... Daer ghy ter doot by waert, tallen stonden, Schriftelic verbonden, Gentse Sp. 279 [1539].
| |
Obligeren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. obliger.
Binden, verbinden? (vg. Voc. Cop.: obligeren, obligare en kil. 852: obligéren. Obligare: adstringere, obstringere, deuincire). ‖ Dat adam ons eerste vader tslot ontsloot Daer hij ons met obligeerde der doot Duer die bete des appels bij eua beuel, Camp v.d. Doot 2492 [1493].
| |
Oblivie,
zn. Ontleend aan ofr. oblivion.
Vergetelheid. ‖ M.: Hoe heet den dranck? T.: Oblivie oft vergetentheyt swaer, Antw. Sp. Mm i [1561].
| |
Obmutesceren,
ww. Ontleend aan lat. obmutescere.
Zwijgen. ‖ Obmutesceert / 'tis begheert/ isser ghedwaelt / iet, Rott. Sp. Q vijv [1561].
| |
Obscuer, obschuer,
bn. Ontleend aan ofr., fr. obscur.
1) Donker; verborgen. ‖ Naer dat ons gheloove een argument es, Zoo Paulus tuught, van dat ons onbekent es, Obschuer en doncker, daer wy in faelgieren, Zo en maght niet bet verlichten noch verchieren Dan dooghste claerheyt, Gentse Sp. 267 [1539].
2) Duister. ‖ Ben ic te obscuer, naer iemands ghevough, Tes my ghenough dat ickt wel verzinne, cast., C. v. R. 250 [1548]; T.: Wy zijn invisibele. W.: Al staen wy in presentie. T.: Ons zaken zijn obscuer. W.: En tenebrose contenentie, Rott.Sp. P ijv [1561].
| |
Observeren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. observer.
In acht nemen. ‖ Obserueerd strictelic ende volghd dmyne, cast., C. v. R. 66 [1548] (Zie ook ald. 91); Nochtans hebbense gheen armen buyten haer poorten ghelaten, Maer t' ghebot der caritaten seer wel gheobserveert, Heymelic Lijden 94 [1557].
| |
Obstakelick,
bw.? Van obstakel (zie Opstakele).
Hinderlijk? ‖ V wel ter envye // quyt draghende met hatye // nijt / quaet obstakelick met ons ghesmakelick, Reyne M. 315 [ca 1575?].
| |
Obsteren,
ww. Ontleend aan ofr. obster.
Hinderen? ‖ Het heeft dry nachten quaet Weder gheweest, 'twelck my obsteert, Dat hy alhier niet en compareert, H.d.Am. Ee 3v [m. 16e e.].
| |
| |
| |
Obstinaetheyt,
zn. Van obstinaet.
Halsstarrigheid, onverzettelijkheid, eigenzinnigheid, ‖ B.d.Scr. 26 [1539]; cast., C. v. R. 144 [1548]; Taruwegraen 973 [1581].
Opm. Vg. kil. 852: obstinaetigheydt. Pertinacia.
| |
Obstinaetich, vpstinatich,
bn., bw. Van obstinaet.
Halsstarrig, hardnekkig. ‖ Tvleesch domineerde myns obstinaetich en myn verweeren was al te wanckelbaer, Smenschen gheest 526 [ca 1560]; Als ziet ghy vueten gods kercke / commen veel gheruchten Vry zulcke vruchten // vpstinatich in haer afferren Mueghen haer noch v niet derren, Taruwegraen 1664 [1581].
| |
Obstinatelijck,
bn. Van obstinaet.
Halsstarrig, onverzettelijk, eigenzinnig (vg. kil. 852: obstinaetelick. Obstinatè, praefractè, pertinaciter). ‖ Daer willen wy oock by blijuen sonder ghekijf / Niet obstinatelijck metten onelen, Haagsp. k ijv [1561].
| |
Obtempereren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. obtempérer.
Gehoorzamen. ‖ Goede auders moet ick obtempereren, cast., C. v. R. 250 [1548].
| |
Obtineren,
ww. Ontleend aan lat. obtinere.
Winnen, verwerven, verkrijgen? (Uitsluitend aangetroffen bij De Castelein en op 3 van de 4 plaatsen verbonden met van). ‖ Die wel Latijn ende ander talen can Heeft vijfthien vueren in elck ghespan Ende sal obtineren vanden sinen, cast., C. v. R. 33 [1548]; Ghy zuld obtineren vanden uwen zonder pyne, ald. 66; Ic bliue haer dienstbo, zu myn meestresse: Wiens hoghe presentie my eenpaer greid, Ende sal eens obtineren van myn clergesse Mids pacientien, verwinsterigghe der swaereid, ald. 209; Men vindtere die van hem zeluen doceren, En niet min obtineren in elck parcheel, ald. 247.
| |
Occulteren,
ww. Ontleend aan ofr. occulter.
Verbergen. ‖ Gheringhe Allen Staeten my hier persenteert Om te siene oft Trouwe daer woort gheocculteert Teghen onsen danck, Trauwe 1170 [1595?].
| |
Occupatie, ocupacie,
zn. Ontleend aan ofr., fr. occupation.
Bezigheid, werk, inspanning. ‖ a. bijns, N.Ref. 205, a, 3; 227, c, 2 [1e kw. 16e e.]; cast., C. v. R. 101, 199 [1548]; Charon 7 [1551]; Haagsp. m ijv [1561].
- Sdeuchts occupatie, beoefening van de deugd? ‖ Wat helpt dan datmen hier wonder voortset / Daer sdeuchts occupatie deur wordt belet / En des Almachtighen ghebod vergheten? Haagsp. g iijv [1561].
- In de aanh. ongunstig: beslommering. ‖ Tdeene es twederstaen / van eerdsche ocupacie. Tdander jn lyden / hadde Maria stercheyt, everaert 333 [1530].
| |
Occuperen, ocuperen,
ww. Ontleend aan ofr., fr. occuper.
A. Bedr. - 1) Bezetten; versperren. ‖ Lettel yemandt can al daer passeren, Om de vyanden die den wegh occuperen, Gentse Sp. 239 [1539]; Staet oock de duere van den huus in den gloet Ende de vlamme den vutgangh occupeerd, Twerdt nood dat ghy duer de veinstre passeerd, cast., C. v. R. 18 [1548].
2) Vervullen? ‖ Met Gods gheest leyt zou altoos gheoccupeirt In sprake, kennesse, liefde ende zoetheyt, Gentse Sp. 270 [1539].
3) Beoefenen. ‖ Hier om sietmen elck met Neerstich useren Conste occuperen // tot allen stonden, Antw. Sp. Ppp iijv [1561].
4) Aanvallen, belagen? ‖ Daer Vrou Redene sou domineren / Comdy (t.w. Ledicheyt en Wellusticheyt) occuperen // haer suyuer reynicheyt Deur ulien luxurieuse vileynicheyt, Antw. Sp. k iiij [1561].
B. Onz. (IJverig) bezig zijn, werken. ‖ Abten, prelaten, coningen & princhen dan, die in dewirels samblant heel occuperen, Bruyne 3, 110 [1556]; Dat hoochtyt van Paesschen... Daer alle volcken / die van Jootscher partien // zyn Huer inden tempel vertooghen... Om daer in Gods dienst / ghewillich tocuperen, Jezus i.d. tempel 9 [ca 1575?]; Ach ja lieve borghers bequame die ter steden vrame // duer zulckdanich occuperen huusvrauwen ende kinderen / wel zult deffenderen, Judich 709 [1577]; Den gheest des antechrist // die in huer occupert // quaet als haren eeghen god, Taruwegraen 151 [1581].
C. Wederk. - 1) Zich bezig houden, zich ophouden met. ‖ Men sach hem altoos metten sondaers conuerseren En hem occuperen // met sulcke onvroedicheijt, Bekeeringe Pauli 333 [ca 1550?].
2) Zich beijveren, benaarstigen, inspannen. ‖ Ha, nu sal ick mij gaen occuperen En hun gaen rengelen sonder respijt! Bekeeringe Pauli 415 [ca 1550?]; Oock moet ghy u occuperen // in aldemanieren Den ongheherberchden ghe;
| |
| |
willicken te logieren, Verl. Z. II, 1040 [1583].
Opm. Zie ook Gheoccupeert.
| |
Ocupacie,
zn. Zie Occupatie.
| |
Ocuperen,
ww. Zie Occuperen.
| |
Odieus,
bn. Ontleend aan ofr., fr. odieux.
Afschuwelijk? ‖ Als wi binnen comen / sullen wi de sake vroet // zyn Oft si door verstoortheyt / yet heeft in den sin odieus, ghistele, Ant. 88 [1555].
| |
Odieuselijck,
bn. Van odieus.
Hatelijk, afschuwelijk. ‖ O quade boetschappe / voor mi odieuselijck Die doloreuselijc mijn herte dootwondich doorsnijdt, ghistele, Ant. 88 [1555].
| |
Oestinghe,
zn. Zie MNW i.v.
Oogst (vg. Harl. Gloss.: oestinghe, mestio). ‖ Coren, wijn, quistende, ende alle oestinghe, de roovere 379 [3e kw. 15e e.].
| |
| |
Offenderen,
ww. Gevormd naar ofr. offendre, lat. offendere.
Hem offenderen, zich stoten. ‖ Och Mensche, ziet dat ghy wandelt met lichte Inden dagh, dat ghy u niet en offendeirt, Gentse Sp. 239 [1539].
| |
Offereren,
ww. Zie Offreren.
| |
Officier,
zn. Zie MNW en WNT i.v.
In de aanhh. naar het schijnt kloosteroverste. ‖ D'officiers willick tot hoverdyen saten smal, Trudo 2886 [ca 1550]; Soo suelen daer arguatien rysen Tusghen die officiers en dat ghemeyn convint, ald. 2897.
| |
Offreren, offereren,
ww. Gevormd naar ofr., fr. offrir.
Aanbieden. ‖ So wort v nv ooc geoffereert in onser ghemeynder spraken te lesen / den styl ende die manieren van der Tragedien, ghistele, Ant. 3 [1555]; Deerste vrucht sal ick God / tweede v offreren, Haagsp. f ijv [1561].
| |
Ofsnyden,
ww. Zie Afsnijden.
| |
Ofsnoucken,
ww. Zie Afsnoecken.
| |
Ofstroopsele,
zn. Van ofstropen.
Iets dat uitwist, teniet doet (vg. kil.: Af-stroopsel. Destrigmentum). ‖ Der sonden ofstroopsele Gheheeten et sacrament vanden heleghen doopsele, everaert 385 [1512].
| |
Omage, omayghe,
zn. Zie Homage.
| |
Ombeslompen,
bn. Van *beslimpen?
Onbezorgd, onnadenkend? ‖ Een ombeslompen aelmachtich (l. aelwarich?) wijf sette eens een calf op haren scoot, St 2, 180 [vóór 1524].
| |
Ombre,
zn. Ontleend aan ofr., fr. ombre.
Schaduw. ‖ Als selen berueren alle staten Hemel / eerde / sijt mi dan in baten Voer de ombre des doots / het vreeselijck stuck, v.d. dale, Wre 1046 [ca 1516].
| |
Omhaken,
ww. Uit om en haken (van haak, spade, zie WNT i.v. Haak (I), bet. II, 2, f en vg. MNW i.v. Haken, 1e art.?).
Omspitten? ‖ Wij sullent (t.w. het land) gelijckelijck om gaen haken om die gront bet te raeken / soo valter geen scae, Saeyere 264 [2e h. 16e e.].
| |
Omhelden,
ww. Uit om en helden, boeien, kluisteren (zie Helden)?
Omvatten, omkluisteren? ‖ Coomende benevens Ramatha goodts geest omhelt en in tgetal der propheeten / stelt, Saul en David 437 [2e h. 16e e.].
| |
Ommatelick,
bw. Zie MNW i.v. Onmatelike.
Onbetamelijk (vg. Gloss. Bern.: unmateleke, immoderate, immodeste; Voc. Cop.: ommatelec, immodeste en Teuth.: onmaitlick, intemperanter, immoderanter). ‖ Vindtmen vuul lueren... Die latick alle varen als verloren dierkins, Ende leuende ommatelick, cast., C. v. R. 198 [1548].
| |
Ommecleet,
zn. Zie MNW i.v.
Vleinaam voor een beminde vrouw. ‖ Troost my schoon deuchdelijck ommecleet, H.d.Am. T 6v [m. 16e e.].
| |
Ommestaken,
ww. Zie Omstaken.
| |
Ommestuenynghe,
zn. Uit omme en stuenen met -ynghe.
Leuning? ‖ Adieu ... An tcaeckenbeen ... mids des stoels ommestuenynghen Met al dier in zitten zullen / ende oyndt in zaeten, de dene, Langhen Adieu 249 [1560].
| |
Ommewelven (I), omwelven,
ww. Zie MNW i.v.
Omwroeten, omspitten. ‖ Wilt hi dit moer langhe omme welven, Hi saelt vinden, Sacr.v.d.N. 55 [3e kw. 15e e.].
Opm. In Dev. Pr. B. 110, 2 [vóór 1539] fig. met betr. tot het gemoed (‘Wilt ghi u herte omwelven, ghi en vint daer niet dan dreck’).
| |
Ommewelven
(II), ww. Zie Omwelven (I).
| |
Ompeysen,
ww. Uit om en peysen.
Overdenken. ‖ Memorie ompeyst... myn leelycke sondige wercken bloot, Bruyne 1, 59 [2e h. 16e e.].
| |
Ompluchten.
Van pluchten (zie Plichten) met om-, ont-.
Het houden voor, beweren, verklaren? ‖
| |
| |
Elc zij ghedachtende de rechte consequensije der toecommende blijsscap, die, sonder reconvensije, eewich gheduerende es, dies zoo omplucht ic, over Gods woort in den gheest hoopende, ducht ic, in Vad. Mus. 4, 124 [eind 15e e.?].
| |
Omrinssele,
zn. Van omrinnen, vervullen, doortrekken, bezielen (zie MNW i.v. Ommerinnen, 2e art., bet. 2)?
Verliefdheid? ‖ O Iupiter!... // My onghestelde gheeft ghewinssele en verzinssele // Dat Narcissus krijghe domrinssele en 't beminssele, H.d.Am. K 8 [m. 16e e.].
| |
Omrompelt,
bn. Van omrompelen, verrimpelen? Of corrupt voor verrompelt?
Gerimpeld. ‖ Mi ontwecte twee omrompelde (var.: verrompelde) sloren, Doesb. 236 [vóór 1528].
| |
Omstaken, ommestaken,
ww. Zie MNW i.v. Ommestaken.
1) Omringen. ‖ Lof vrouwe ongrondelic omstaect met inghelen reen, St 1, 296 [vóór 1524].
2) Bepalen, inrichten, maken. ‖ Ic, die ben ende hebbe ghemaect Alle dinc ende van nieute omstaect, Eerst Bl. 259 [ca 1440?]; Dit sprutende water... Niet by artificien ommestaeckt, Maer by rechter Naturen toe-ghemaeckt, cast., C. v. R. 1 [1548].
| |
Omstijghen,
ww. Bijvorm van of corrupt voor ontstijghen?
Ontstijgen. ‖ De hoocheyt des Hemels wie heeftet omsteghen, Rott. Sp. O vij [1561].
| |
Omwelven (I), ommewelven,
ww. Zie WNT i.v.
A. Bedr. Beschikken over? ‖ Alle myne macht / gheuick in dyn ommeweluen (versta: tot Uw beschikking, in Uw macht), Judich 356 [1577].
B. Onz. Eig. omringd worden en v.v. fig. vervuld worden? ‖ Ick omwelue // met vruecht onwtsprekelijck, Antw. Sp. K ijv [1561].
Opm. Vermoedelijk behoort hiertoe ook Troyen (Vb.) 9 b, aang. in MNW i.v. Ommewelven, sub bet. II: ‘ic sie u dagelijcx ommewelven van anxten ende melancoliën’.
| |
Omwelven (II),
ww. Zie Ommewelven(I).
| |
| |
Onachtich,
bn. Van achtich.
Onaangenaam of waardeloos? ‖ Zonder u (t.w. de H. Geest) alle ghebeden zijn onachtich Te vergheefs en onwaerdich voor Godts ooren, Rott. Sp. C ij [1561].
| |
Onafrijtelyck,
bn. Van afrijten met on- en -lyck.
Eig. onafscheurbaar en v.v. vast, constant. ‖ Dus en mag zijn rijk niet wezen tijtelijk, Maar eeuwig zonder end onafrijtelijk, Jezus o.d. leraers 627 [vóór 1580].
| |
Onbeclast,
bn., bw. Van beclassen.
Onbevlekt, onbezoedeld. ‖ Wel hem die onghebonden / vonden // zijn: Als ick God danc / oock die onbeclast // brast, Sp. d. M. 265 [beg. 16e e.] (hic?) of ongehinderd?); B.: Soo blyft sy ongheschint L.: En syn eere onbeclast, Trudo 2763 [ca 1550].
| |
Onbeclyf,
zn. Van onbeclyven of van beclyf.
Nadeel. ‖ Scoorret vast / dat hy hem / niet en lost vut Of anders mocht hu / thuwen onbeclyue gruwen, everaert 538 [1538?].
| |
Onbecoorlijck,
bn. Zie WNT i.v. Onbekoorlijk.
Niet verleid kunnende worden. ‖ Onbecoorlijck blijff ick / dus wilt u rust houwen, Rijcken Wrecke 322 [1596?].
| |
Onbedachtich,
bw.? Zie MNW i.v., WNT i.v. Onbedachtig.
Onverwacht, tegen de verwachting? ‖ Ouervloet van vruchten was hy (t.w. de lansman (d.i. God), de zaaier uit de gelijkenis) verwachtich dwelcke hem onbedachtich // niet en zal gheschieden duer donreijne wieden, Taruwegraen 775 [1581].
| |
Onbedo(o)pen,
bn. Oorspr.?
Uitsl. aangetroffen bij Louris Jansz., naar het schijnt in de bet. onervaren, overijld, dom, dwaas. ‖ Ick en ben soo dom niet, noch onbedopen, Dat ickket lichtelick voort sal ropen, Tcooren 164 [1565]; En lastert niet haest dus onbedoopen, Saeyere 52 [2e h. 16e e.].
| |
Onbedrogen,
bw. Zie MNW i.v.
Uitsl. rhet. is het gebruik in actieve zin: niet bedrieglijk en v.v. waarlijk, waarachtig. ‖ U ermen verwermen, beschermen onbedroghen, a. bijns, N.Ref. 343, b, 5 [1e kw. 16e e.] (= Bruyne 3, 194).
- Niet onbedrogen, op bedrieglijke wijze? ‖ Vroomheyt, stercheyt, wysheyt, ten mach al niet baten, daer hem de menschen hier mede verhoogen als sy vercrygen sweirels goet, sonder laten haer valsche practycken, niet onbedrogen, Bruyne 3, 101 [1556].
| |
Onbedrouft,
bn. Van bedrouven.
Onbezoedeld, onbedorven, zuiver. ‖ Zuver consciencye onbedrouft Den meesten troost es, Gentse Sp. 173 [1539].
| |
Onbedwonghen,
bw. Van bedwinghen.
Duidelijk, openlijk. ‖ Hy heeft, zeck,
| |
| |
Gods gheest / tblyckt onbedwonghen, Jezus i.d. tempel 421 [ca 1575?].
| |
Onbegresen,
bw. Zie MNW i.v.
1) Liefderijk? ‖ Smeerdt mijn wonden met trooste onbegresen, a. bijns, N.Ref. 263, e, 6 [1e kw. 16e e.]; Ghy ontfingt den moordenaer onbegresen, ald. 292, g, 9.
2) Vrijelijk, op onbekrompen wijze? ‖ Het moet eerst wesen / wtghelesen Ontspaert / vergaert sijn scherp en vildt En dan naer desen / onbegresen Verteert sijn vanden ghilden mildt, Antw. Sp. Mmm iv [1561] (= Bierses 24).
3) Kennelijk? Stellig, ontwijfelbaar? ‖ Duer rethorijke wort cristus oec onbegresen vleysch ende bloyt onder broot ende wyn bedect, St 2, 66 [vóór 1524].
| |
Onbehoedich,
bn. Van behoedich of van onbehoet.
Onvoorzichtig, ondoordacht, onverstandig (vg. kil.: On-be-hoedigh. Incautus ... imprudens)? Of (sterker) roekeloos? ‖ Dat hondert duyst boeren dlijf ghenomen sijn, Tquam duer Luters scrijven onbehoedich, a. bijns 182 [1548]; Die 't ghoedt onbehoedigh slindt Door pronck, leckerheydt, enz., coornhert, T'roerspel 494 [3e kw. 16e e.].
| |
Onbehoorte,
zn. Van behoorte.
Schande. ‖ Quade Princen vondt men ooc als eist onbehoorte, cast., Bal. A 8 [1521]; Soudt ickse al noemen, twaer onbehoorte, Menichf.d.bedrochs 105 [1e h. 16e e.].
| |
Onbehulpsamich,
bn. Van onbehulpsaem.
Hulpeloos, hulpbehoevend (vg. kil.: On-be-helpelick/on-be-hulp-saem. Expers auxilii: inhabilis ad praestandum auxilium en plant.: onbehelpelick oft onbehulpich, onbehelpsaem, malpropre à aider aucun, ad iuvandum inhabilis). ‖ Dat de mensche naect is / dies valt ghy clachtich onbehulpsamich ter weerelt gheboren, Antw. Sp. Nn iij [1561].
| |
Onbekendelijc,
bw. Van onbekent.
Dwaselijk. ‖ Verquist heb ic den tijt seer ellendelijc, Onbekendelijc op gheen weldoen ghegist, a. bijns 349 [ca 1540]; Zo dooldy oock met de woning onbekendelijck, coornhert, T'roerspel 1362 [3e kw. 16e e.].
| |
Onbekennelijck,
bn. Zie MNW i.v. Onbekenlijc.
Dom, dwaas? Of onbewust? ‖ Half dit gesmaect / haest ic tpropoost doen bluste, Vol van onbekennelijcke overdaden, Dal s. wederk. 20 [eind 15e e.] (Vg. fr.: ‘Mais subit, a ceste propos Plain de mescongnoissant oultrage’).
| |
Onbekent,
bn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Onbekend.
Uitsl. rhet. is het zelfst. gebruik in de bet. vijand? (Vg. Bekent in de bet. vriend, beminde). ‖ Hoe spitelick ontdraeidy (t.w. het rad van avontuur) mi als donbekende, cast., C. v. R. 171 [1548]; Als Cayn dolende, naer tvleesch zo leuick: Van God donbekende, ald. 182.
| |
Onbekentheit,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Onbekendheid.
Onbeschaamdheid, in de aanh. (in concrete zin) bep. onbeschaamde daad. ‖ Voer tijts heb icker of horen vermanen, Hoe hij... Dede een groote onbekentheit Aen dit sacrament, Sacr. v.d.N. 1161 [3e kw. 15e e.].
| |
Onbekeven,
bw. Van bekijven.
1) Eig.:zonder straf of verwijt. ‖ Als hij (t.w. Manasse) heeft becreten zijn zondich leven, God ontfingck hem minlijc onbekeven, a. bijns, N.Ref. 287, d, 11 [1e kw. 16e e.] (hic? of- met intensivering door negatie - liefdevol?).
2) Gerust (eig. zonder (gevaar) er om ‘bekeven’ te worden)? ‖ Se soude wel van my begheert zyn. Maar hoe gheraecker an my onbekeuen scryft, everaert 291 [1529] (hic? of vriendelijk, bereidwillig?).
| |
Onbeknesen,
bn. Van beknijsen.
In de aanh. naar het schijnt vast, niet wankelend. ‖ Alle den gheenen / die vp hem vaste betrauwen die zulle[n] als den berch Syon / blyuen onbeknesen die nemmer meer van zyn plaetse beweecht zal wesen, Taruwegraen 328 [1581].
| |
Onbeknuft,
bn. Van beknuft, ‘vernuftig, schrander’ (de bo).
Stompzinnig. ‖ Jnt berechten hu bet / dan den onbeknuften Wael quyt, everaert 524 [1534].
| |
Onbeleeftheyt,
zn. Zie WNT i.v. Onbeleefdheid.
Onervarenheid. ‖ V.: Dus climt ghy naer hoocheyt. J.: Ja metten brille Van onbeleefthede / seere verduystert. V.: Dan valt hy al lachende, Sp. d. M. 2588 [beg. 16e e.].
| |
Onbeleet,
bn. Van beleeden, beleiden?
Dwaas, onbehoorlijk? ‖ P.: Verootmoedicht u ter sacraficien van Juno / die hooch verheven staet / H.: En bidt vergiffenisse vande misdaet / die ghy haer seght met onbeleeden sinnen, Proetus Abantus 384 [vóór 1589].
| |
Onbenouwelijck,
bw. Van benouwelijck.
Vrijuit, voluit. ‖ Gheen so vrouwelijck
| |
| |
(t.w. als Maria) Dies onbenouwelijck Vanden Propheten was ghesproken, de roovere 155 [3e kw. 15e e.].
| |
Onbequaemich,
bn. Zie MNW i.v. Onbequamich.
Ongepast (vg. Voc. Cop.: onbequamech, inconveniens). ‖ Gheen mans zaet / vut tghesla[ch]te van Leuy En mochte ten priesterlicken staet commen vry Die ouer hem hadde /eenich lichaemich ghebrec Vut vreesen of hem / onbequaemich beghec Ter causen van dien / hadde mueghen gheschieden, everaert 433 [1e h. 16e e.].
| |
Onbequoolen,
bw. Van bequelen.
Eig. onbezweken, in de eerste aanh. naar het schijnt zonder nalaten, prompt, in de tweede zonder kritiek. ‖ Voort soo begheert God van my, vry onbequoolen ... Dat ick sal vertyen in u presentie Mynder patrimonien residentie, Trudo 1587 [ca 1550]; Dat dokeleyken hier doet, nemet onbequoolen, ald. 1799.
| |
Onberadelijck,
bw. Zie MNW i.v. Onberadenlike.
Plotseling? (Vg. onberaden in deze bet., MNW i.v. Onberaden, sub bet. 6 (lees 7). ‖ Wat mach dit bedien? dat soe onberadelijck Ons coninghinne van ons is ghestreken, ghistele, Ant. 86 [1555].
| |
Onberadich,
bn. Zie MNW i.v.
1) Onbezonnen, ondoordacht (vg. Voc. Cop.: omberadich, inconsultus; vg. ook Harl. Gloss.). ‖ Och hier sit hy noch slapende onberadich, Antw. Sp. Nnn iv [1561]; S.: Hou, dats ghebancketert!... Q.: En dat zeer overdadich, Stout ende onberadich, Verl. Z. I, 1160 [1583].
2) Zonder hulp of raad, geen raad wetend. ‖ Laet ghi mi onberadich... mijn crachten der iuecht sullen mi ontsincken, Doesb. 59 [vóór 1528]; Die Vrese Godts verdreuen, soe is hij onberaedich, S.Stadt 437 [ca 1535]; Onberadich // my een zake onghevraecht // pynde, Verl. Z. II, 569 [1583].
| |
Onberaeyt,
bn. Zie MNW i.v. Onberaet.
Zonder hulp of raad. ‖ Liefde / daer ick noyt voor en hebbe vercreghen In gheene weghen // troost / dies ben ick ontpaeyt Gheuoelende dat ick ben gheheel onberaeyt, Antw. Sp. I iv [1561].
| |
Onbeschadich,
bn. Zie MNW i.v. Onbescadiget.
Ongeschonden. ‖ Nv ben ick om weten recht beladichst Welck dmeeste is / dat Godt in v daelde Ofdat Godt v / reyn onbeschadichst By hem in zijn eewighe glorie haelde, de roovere 168 [3e kw. 15e e.].
| |
Onbeschamelijcke,
bw. Van beschamelijcke.
Vrijuit, zonder zich te behoeven te schamen. ‖ Der heylsame conste van Rethorijcke ... Mach schrijven en spreken onbeschamelijcke Vanden ambacht haers kinderen, Prochiaen 3 [ca 1540].
| |
Onbescheetheijt,
zn. Van onbescheet.
Absurditeit, dwaasheid, onzin. ‖ Maecsel en hitte onbeulectelick sonder claerheyt (t.w. van de zon) dat es onbescheetheijt, St 1, 277 [vóór 1524].
| |
Onbeschouwelijck,
bw. Van onbeschouwen (zie MNW i.v. Onbeschouden).
Eig. onberispelijk, in de aanh. naar het schijnt (als epith. ornans) op heerlijke wijze. ‖ Roose minnelijck ontloken Uwe soete roken Doorvlieghen den hemel onbeschouwelijck, de roovere 155 [3e kw. 15e e.].
| |
Onbeslegen,
bn. Van beslaen.
Niet gevuld, leeg. ‖ Mijn solders sijn leech en onbeslegen, Tcooren 419 [1565].
| |
Onbesnedelick,
bn. Zie MNW i.v. Onbesnedenlijc.
Onbehoorlijk, onbetamelijk, slecht. ‖ Duer dat Caims werck boos was // zeer onbesnedelick ende abels vprecht / ja goet ende vredelick dies es nu Caim / een der duechden versmadere alder godloose / gheveynsde hypocryten vadere, Taruwegraen 178 [1583].
| |
Onbestierich,
bn., bw. Zie MNW i.v.
1) Eigenzinnig, balsturig. ‖ Als yemant trout een vrouwe onmanierich En die obstinaet is / en onbestierich, ghistele, Ant. 53 [1555].
2) Onbeschaafd, barbaars? ‖ De menschen... seer onbestierich Die hebt ghy (t.w. de Kunst) seer chierich // alsoo verient Dat, enz., Antw.Sp. N iiij [1561].
Opm. Als bw. in de door Verdam vermelde bet. ‘dolzinnig’ aangetroffen bij everaert 56 [1511]: ‘Seer onbestierich / zy naer my bysen’. In de bet. ‘in 't wilde weg’ schijnt het woord gebruikt te zijn door ghistele, Virg. Aen. 209a [1556]: ‘Synen grooten schilt onmanierich Wederstont menighen worp / die onbestierich Van veers na syn lijf quam ghevloghen’.
| |
Onbeswaerdere,
zn. Van *beswaerdere? (Maar ook dan blijft de vorming bevreemden).
Verlichter? ‖ Carithate is tsmenschens onbeswaerdere Voor Gods almoghende aensicht, de roovere 272 [3e kw. 15e e.].
| |
| |
| |
Onbeswijckelijck,
bw. Zie MNW i.v. Onbeswikelijc, WNT i.v. Onbezwijkelijk.
Getrouwelijk. ‖ Wij waren sprekende hier ghelijckelijck Van voorleden tijden / hoe God onbeswijckelijck... Ons allen vertrooste, Antw. Sp. h i [1561]; Ulissis, die ghy onbeswyckelyc Penelope gaeft vuer syn eygen vrouwe, Bruyne 2, 169 [2e h. 16e e.]; Broot en water payt natuur onbeswykelijck, coornhert, T'roerspel 1404 [3e kw. 16e e.]; Doen quam Melampus... die desen saeck aen nam onbeswijckelijck en volbrocht deur natuerlijcke wijsheijt pracktijckelijck, Proetus Abantus 41 [vóór 1589].
Opm. Als bn. in de bet.: niet wetende van wankelen of bezwijken, in Vad.Mus. 4, 123 [2e h. 15e e.] en nog bij hooft, Ned. Hist. 11, 73, aang. in WNT i.v. Onbezwijkelijk.
| |
Onbetamen,
ww. Van betamen.
Eig. tot oneer of tot schande strekken (vg. kil.: On-be-taemen. Dedecere), in de aanh. zelfst. gebruikt in de zin van onbehoorlijkheid. ‖ Den Autheur magh hem veur sulck onbetamen Wel eeuwelick schamen, cast., Bal. A 7 [1521].
| |
Onbetoghelijck,
bn. Van betoghelijck of rechtstreeks van betoghen.
Niet aannemelijk of waar te maken; onbewijsbaar. ‖ 'Tbewijs versta ick, het docht my onbetoghelijck, coornhert, T'roerspel 678 [3e kw. 16e e.].
| |
Onbevlekt,
bw. Zie MNW i.v. Onbevlecket, WNT i.v. Onbevlekt.
In de aanh. naar het schijnt: duidelijk. ‖ Schriftuer & redene seyt onbevlekt: aen de wercken men broederlycke liefde kent, Bruyne 3, 205 [2e h. 16e e.].
| |
Onbevroetsaemheyt,
zn. Van onbevroetsaem.
Onbezonnenheid, onverstand (vg. kil.: on-be-vroed-saemheyd. Inconsiderantia, temeritas). ‖ Onbeuroetsaemheyt, een vrouvve, Antw. Sp. Ggg ijv [1561]; De Onbevroetsaemheyt met haer onsedicheyt Veriaghende / stellende in haer stede Een bevroetsaem mercken, ald. Hhh i; Dat doet dbedroch / al Van donbevroetsaemheyt, ald. Hhh iiijv.
| |
Onbeweckt,
bn. Van beweken?
Eig. niet verzacht, in de aanh. rond, openhartig? ‖ Myn heer, ick groet u met woerden onbeweckt; Wat ist dat u gebreckt? Segt my den rechten daet, Trauwe 270 [1595?].
| |
Onbeweerlic,
bw. Van *beweerlic (van beweren).
Onweerstaanbaar. ‖ Eist dobbelen tuusschen Allomme wy ruuschen / onbeweerlic, everaert 56 [1511].
| |
Onblidinghe,
zn. Van *blidinghe? Of van onblide?
Verdriet, smart, droefenis? ‖ Ick (heb) maer niet gaerne / heer coninck den ganck Ghenomen tot v / die oock teghen uwen danck Mijn relaes aenhoort met onblidinghe, ghistele, Ant. 26 [1555].
| |
Onblivent,
bn. Van blivent.
Niet blijvend, vergankelijk. ‖ Schielose/vol samblans / onbliuende stat, v.d. dale, Wre 720 [ca 1516].
| |
Onboen,
bn. Van boen.
Onwel, ongesteld. ‖ Nu coopt wat van mijn cruyden diet niet hebben van doen, Eer ghy wert onboen, Kackadoris 4 [eind 16e e.].
| |
Onbranlijc,
bn. Zie MNW i.v. *Onbrankelijc. Het rijm veronderstelt onbrangelijc. J. van Mierlo, Elckerlijc, Nwe Bijdr. (1949) leest onwranghelijc. Zie ook ald. blz. 72-3.
Blijkens het verband naar het schijnt onbeweegbaar. ‖ E.: Op! gawi! mede! (l. gadi mede?) Tg.: Neen, ick bin onbranlijc (var. onbrandelyck) (× strangelic). Aldus en volghe ic u niet een twint, Elckerlijc 395 [ca 1490?].
| |
| |
Oncerteynicheyt,
zn. Van certeynicheyt.
Onstandvastigheid, ontrouw; in de aanh. van een vrouw m. betr. tot de liefde. ‖ Ziet hier ghy Goden de groote kleynicheyt, D'oncerteynicheyt en de Vileynicheyt Van Venere, H.d.Am. Y 2v [m. 16e e.].
| |
Onclaerlijck,
bw. Van onclaer of van claerlijck.
Onduidelijk. ‖ Als doer eenen neuel seer verre onclaerlijck. Saghicse, v.d. dale, Wre 514 [ca 1516].
| |
Oncoen,
bn. Van coen.
Zonder moed. ‖ Dus laghick een vlaghe/niet wetende wat doen Gheuallen ter eerden verscrict / oncoen, v.d. dale, Wre 1311 [ca 1516].
| |
Oncondich,
bn. Zie MNW i.v.
In de aanh. naar het schijnt onmogelijk. ‖ Tis mi oncondich die waerheyt te gronden, Doesb. 84 [vóór 1528].
| |
Onconstich,
bn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Onkunstig.
Zonder effect, nutteloos. ‖ Tmocht al niet helpen, onconstich sulck versoeck was, ghistele, Ovid. Sendtbr. fol. 77b [1559].
| |
Oncont,
bn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Onkond.
| |
| |
Ongehoord. ‖ Welck een oncont dinghen, met wijf ende kinderen, oude ende crancke, te vluchten, vaernewijck, Hist. v.Belg. 69b [1566].
| |
Oncorrect,
bn. Van correct.
Ongeregeld? Of onvolmaakt? ‖ Wy vinden dat smenschen liefde oncorrect Te mindere es, als zy tot vele strect, Maer al mint God vele, ten magh niet schaden, Gentse Sp. 330 [1539].
| |
Oncranck.
Van cranck met het versterkende praefix on- (vg. Onduijts)? Of corrupt (of ondoordacht gebruikt) voor cranck? WNT geeft i.v. Onkrank één 17 deeeuwse plaats in de (te verwachten) bet. ‘Sterk’.
(Zeer) zwak? ‖ Het straf ros brengt hi (t.w. de mens) onder zijn bedwanck Ja wilde beyren / en swinen / teghen haren danck Haer macht maect hi oncranck / en tam van natueren, ghistele, Ant. 31 [1550].
| |
Ondancbaericheyt,
zn. Van ondancbaerich.
Ondankbaarheid. ‖ everaert 17 [1509], 143, 150 [1528?]; Heymelic Lijden 120 [1557].
| |
Ondecsele,
zn. Van ondecken, ontdekken.
Openbaring? ‖ Ick kenne my seer contrarieerende metten vleessche ghemeenlijck alieneerende doer dydelheit des werrelts en tverwecsele des viants / als oorspronck en ondecsele, Smenschen gheest 438 [ca 1560?].
| |
Ondergaen,
ww. Zie MNW i.v., 1e art., WNT i.v. Ondergaan, 1e art. (Vg. voor het eerste lid MNW i.v. Onderen, 2e art.?).
Een dutje doen, gaan slapen. ‖ Ic gae wat onder. Allen goede nacht, Tcalf v. W. 113 [eind 16e e.?].
| |
Onderkijfven,
ww. Uit onder en kijfven.
Onderling, met elkaar twisten, strijden? ‖ Tserpent hild u zinnekens (t.w. van Adam (en Eva?) onderkijfuende, cast., C. v. R. 112 [1548].
| |
Ondermoeien,
ww. Uit onder en moeien.
Hem ondermoeien (c. gen.), zich onderwinden (Vg. kil.: Onder-moeyen. Fland.J. onder-winden), zich bezighouden (met)? ‖ Die u dichtens wild ondermoeien, Vvild vryelic schuum in dijn ordinancie strijcken, cast., C. v. R. 38 [1548].
| |
Onderpleghen,
ww. Uit onder en pleghen.
Onderling, wederkerig ‘plegen’, gewoon zijn te doen. ‖ Dees ionst, deen tot dander werdt ghedreghen... Ghelijck vrienden costumelic onderpleghen, cast., C. v. R. 214 [1548].
| |
Onderscheedijnghe,
zn. Zie MNW i.v. Ondersceidinge, WNT i.v. Onderscheiding.
In de aanh. naar het schijnt wijze uitspraak, verstandig woord. ‖ Daer of zeght Paulus een onderscheedijnghe: En laet u niet bedrieghen met verleedijnghe, Als phylosophye, des tijts verliezijnghe, Gentse Sp. 75 [1539].
| |
Onderschouwen,
ww. Het 2e lid is mogelijk identiek met schuwen. De samenstelling daarvan met onder bevreemdt. Mogelijk ondoordacht gebruikt (of gevormd) of corrupt.
Blijkens het verband naar het schijnt schuwen, nalaten. ‖ Sonder dit (t.w. het verzuimen van Gods geboden) tonderschouwene, weet dit voerwaer, can niemant gecomen ter hemelscher Steden, Bruyne 3, 94 [1556].
| |
Onderschutsel,
zn. Van onderschutten.
Blijkens het verband ondersteuning of stut, steun. ‖ Quade ghewoonte treckt aen sijn Been, hy snoevelt, maer valt niet deurt onderschutsel van Goede wille, coornhert, Lief en Leedt, toneelaanw. na 1141 [1567].
| |
Onderstellen,
ww. Zie MNW i.v., 3e art.
Enen den wech onderstellen, iemand de weg versperren. ‖ Doen ghy thuus quaemt / wel by drancke Ondersteldic hu den wech / met eenen bancke, everaert 321 [1531?].
| |
Onderstrijden,
ww. Zie MNW i.v. Onderstriden, 1e art.
Verslaan. ‖ Sijn zweert mit overmoet gehanteert was Daer menich mit is onderghestreden, Camp v.d. Doot 1845 [1493].
| |
Ondertrecken
(klemtoon op trecken), ww. Uit onder en trecken.
Uitsl. aangetroffen op de volgende onduidelijke plaats. ‖ D'israelsche schare / Die al vry van vare / ondertrack een seel / Behilt daer t'ryueel (terwijl de Egyptenaren omkwamen), cast., Bal. A 7v [1521].
| |
Onderwindelick,
bn. Van onderwinden.
Ondernomen, bep. ingespannen? Of gedurfd, gewaagd? ‖ Tende der godloosen / en zyn doen onderwindelick es niet dan verderfuenesse / totten laetsten fyne met druck ende pyne, Taruwegraen 523[1581].
| |
Onderwindere,
zn. Zie MNW en WNT i.v. Onderwinder.
Die iets onderneemt. ‖ Esculapius... was ind vermeeren (t.w. van de geneeskunst) deerste onderwindere, cast., C. v. R. 89 [1548].
| |
| |
| |
Onderwints(s)ele, onderwinsel(e),
zn. Van onderwinden.
1) Onderneming, handeling(en), (manier van) doen. ‖ Al ghenoech ghepraet, van sulck onderwinsele, Dwerck d. Apost. 952 [1e h. 16e e.]; God jan v 'tverzintsele voor d'onderwintsele, H.d.Am. Gg 2v [m. 16e e.]; Daer te blijvene in een dwaes onderwinsele, ghistele, Virg. Aen. 63 b [1556]; Wat doecht ghij toch, Geestelick Schijnsel? Die u onderwinsel / geheel souden gewaegen... Ghij deedt Esaias den propheet doersaghen, Gr. Hel 422 [ca 1564].
2) Inspannende onderneming, inspanning? ‖ U ne deert moeyte noch onderwinsele, de roovere 112 [3e kw. 15e e.].
3) Werking? ‖ Naer gods ghehinghen es zou daer toe vercooren // van jnt beghinsele in dhillichmakinghe des gheest // duert onderwinsele vanden ghelooue der waerheyt // vast in huer begrepen, Taruwegraen 475 [1581].
4) Aard, soort? ‖ V.: In die vreese des Heeren W.: Moet ghy handelen // Alle consten / tsy van wat onderwintssele, Antw. Sp. K iijv [1561].
| |
Onderzonderd, -zondert,
bw. Van onderzonderen.
Bepaaldelijk (vg. stallaert 2, 257: bespreken ende ondersonderen, bevoorwaarden en bepalen)? In de eerste aanh. naar het schijnt: nauwkeurig bepaald, in de tweede: inzonderheid. ‖ Int jaer der weerelt vijf duyst zeven hondert / Xl iij. onderzondert / soo d'Historiciens weten / Een sterre bevacht de Mane, cast., Bal. A 5 [1521]; Wies zij bedroomen oft iet begheerden Zij durrent bestaen staut op elcke huere: onderzonderd als zij sticken maken van weerden Dat tsoete niet en discordeert met tsuere, cast., C. v. R. 23 [1548].
| |
Ondief,
bn. Zie MNW i.v. Ondievelike, WNT i.v. Ondieft.
Onbehoorlijk, gemeen, slecht? ‖ Dese stoepjoffers, hoe gaense som cuijpen, dese Venuskinderen, deese ondieve vrijsters, Brouwersg. 584 [ca 1560].
| |
Ondienstlijck,
bn. Van ondienst of van dienstlijck.
Niet dienstig. ‖ Ws Mans affectien Zijn contrarie, ondienstlijck uwer sectien, H.d.Am. T 5v [m. 16e e.].
Opm. Als bw. aangetroffen bij huygens 1, 467, zie WNT i.v. Ondienst, Afl.
| |
Ondiericheyt,
zn. Van *ondierich of rechtstreeks van ondier.
Gemeenheid, vuilheid, slechtheid. ‖ De weerelt, tvleesch de helsche draken Gheven den gheest tot alder ondiericheyt raet, a. bijns 116 [1548]; Laet in u geen onreyn ondiericheyt blaken, ald. 442 [ca 1540].
| |
Ondiscreet, ondisscreit,
bn. Zie MNW i.v.
Onverstandig, dwaas. ‖ Die tupstel contrarye doet / moet wel ondisscreit wesen, everaert 415 [1530]; Tghemeente dwelck dickwils seer onghemuystert, onverstandich, ende ondiscreet is, vaernewijck, Hist. v. Belg. 105b [1566]. Ick hebbe my zelven mesleeft als dondiscrete, Verl. Z. II, 292 [1583].
| |
Ondommelic,
bw. Van dommelic, doemelijk.
Straffeloos? ‖ Capelaenen ende prochghypaepen. Dese die volghen den crych ondommelic, everaert 223 [1528?]. - N.B. Een bet. ‘niet laakbaar’ lijkt minder wrsch., omdat de spr. niet behoort tot de verdedigers van de clerus.
| |
Ondossen,
ww. Zie MNW i.v. Ontdossen.
Eig. ontbloten, in de aanh. ontdoen. ‖ Ick danck v allen waerde Jonckvrouwen die mijn van verblintheyt hebt verlost en van onprofijtelijcke wapenen ondost, Werelt bevechten 715 [2e h. 16e e.].
| |
Onduysteren,
ww. Zie MNW i.v. Ontduusteren, WNT i.v. Ontduisteren.
Ontschuilen; ontvluchten. ‖ (Ionas is) in een schip ghekomen Om na Jaffa te stromen / een plaats te verspieden / Om Godt t' onduysteren diemen niet mach ontvlieden, Rott.Sp. I iv [1561].
| |
Onduijts(ch),
bn. Van duijts(ch) met het versterkende prefix on- (vg. Schönfeld, Hist. Gramm.3 bl. 235-6 en o.a. MNW en WNT i.v. Onverbolgen, 2e art., WNT i.v. Onkostelijk, 2e art.; vg. ook Onverwaentheyt).
Uitsl. aangetroffen (inz. in d'Onduijts(ch)e nacij of d'Onduijts(ch)e naast Onduijts(ch)e luyden en d'Onduijts(ch)e scaren) als benaming voor de Haarlemse kamer De Wyngaertrancken (of Het Wijnranxsken) of de leden van die kamer. ‖ Wij zijn slecht en ruid, klein van geest, Als Onduitse luiden, 't jonge Wijnranken, Meest Al 979 [1559]; Certeyn neent / zegh ic met d'onduytsche na myn verstant, Rott. Sp. I iiijv [1561] (zie ook ald. I vj); T'eele Wijnranxsken, d'Onduijtse Nacij... sal voor elck een Hier speelen, Tcooren 21 [1565] (zie ook ald. 1166: ‘Onduijtsche Wijnranskens’; voor d'Onduijts(ch)e nacij, zie ook M.Bedr.Hart 106 [1577] en Vers. Maelt., prol 20, spel 1016, 1054 [2e h. 16e
| |
| |
e.]); Buurman, d'Onduitse zullen hier gaan ontvouwen... Hoe, enz., Jezus o.d. leraers 77 [vóór 1580]; Dees parabels sult gy horen verclaren van donduytsche scaren, Saeyere 160 [2e h. 16e e.]. Wij sijn slechte onduytschen die tot conste geneegen // sijn, M. Bedr. Hart 1151 [1177].
Opm. Daar deze benaming(en) behalve in Rott. Sp. I iiijv en I vj uitsl. wordt (worden) aangetroffen in de spelen van Louris Jansz, zal deze Haarlemse rederijker ook wel de auteur zijn van het Spel van De Wijngaertrancken op de Rotterdamse wedstrijd van 1561.
| |
Ondwinghelijc,
bn. Van dwinghelijc.
Onbedwingbaar. ‖ Dat ghij segt dat de mans een paer Ondwinghelijc den vrouwen sijn. Ten es niet waer, v.d. dale Stove 561 [1528].
| |
Oneerdichlic,
bw. Zie MNW i.v. Oneerdichlike.
Op een onbehoorlijke, onwaardige, boosaardige wijze. ‖ Tsacrament oneerdichlic geraecty, Sacr.v.d.N. 517 [3e kw. 15e e.].
| |
Oneffen,
bn. Zie MNW i.v. Oneffene, 1e art., WNT i.v. Oneffen.
Onregelmatig, onbetamelijk. ‖ Datmen zal houden den rechten pat Inder minnen gods wats gheschiet Eerbare plaetsen onneffene niet, de roovere 350 [3e kw. 15e e.]; Heb dy wat oneffens ghehoort, lief heb ic v misseyt, vergheuet mi, Doesb. 107 [vóór 1528].
| |
Onfaelgierlick,
bn. Van faelgierlick.
Onfeilbaar. ‖ Gods raedt heift cracht, Maer ons onbekent, ten zy manierlick, Dat wy duer teeckenen onfaelgierlick Van dien vasten raedt eenigh verstant smaken Als by beloften, Gentse Sp. 137 [1539].
| |
| |
Ongebleynt,
bn. Van bleyne.
Zonder doren(s), v.v. ook zonder smet; zuiver, rein. ‖ Alder reynste, gemeynste, ongebleynste roose (tot Maria), a. bijns 264 [ca 1540]; Waer vantmen oyt roosken ongebleyndere (t.w. dan Maria), ald. 271.
| |
Ongebotert,
bn. Van boteren.
Zonder boter. ‖ Cabbeliau, stocvisch, ongebotert opten disch Is een sober spijse, Doesb. 250 [vóór 1528].
| |
Ongebuerlijck,
bn. Van gebuerlijck.
Ongenaakbaar. ‖ Al siet hij stuerlijck en ongebuerlijck, Eest wonder? a. bijns, N.Ref. 118, e, 13 [1e kw. 16e e.]; Ic en sach noeyt vrouwe opter eerden Zoo ongebuerlijck, ald. 139, f, 10 [1525].
| |
Ongecesseert, onghecesseert, ongesesseert,
bw. Van cesseren.
1) Zonder ophouden. ‖ Pir. en Th. 367 [1e kw. 16e e.?]; crul, Tweesprake 11 [2e kw. 16e e.]; cast., C. v. R. 57 [1548]; Antw. Sp. Ss iiij, l iijv [1561]; Rott. Sp. L viij, P viijv [1561]; Red. en Nat. 26 [2e h. 16e e.] (hic? of ‘onverwijld’?); Verl. Z. I, 92, 1313 [1583].
2) Onverwijld. ‖ everaert 100 [1525], 174 [1527]; Gentse Sp. 253 (hic? of ‘zonder ophouden’?), 269 [1539]; cast., C. v. R. 5 [1548]; ghistele, Ant. 83 [1550]; Haagsp. h. iiijv, l ijv [1561]; H.Sacr. 140 [1571]; Verl.Z. I, 1101 [1583]; Bel.v.Sam. 116 [eind 16e e.?]..
| |
Ongecorrumpeert, ongecorumpheert, onghecorumpeirt, onghecoromphert,
bn., bw. Zie MNW i.v.
Eig. ongeschonden, onbedorven (vg. Voc.Cop.: onghecorrumpeert, intemeratus, inviolatus, incorruptus); (met intensivering door negatie) v.v. ook heerlijk. ‖ Ongecorrumpeert (t.w. Maria) dbeuaten bouen conden, de roovere 210 [3e kw. 15e e.]; Gheen huers ghelycke (t.w. als Maria) So glorieus / onghecorumpeirt Jn glorien gheresen es gheexalteirt, everaert 375 [1527] (zie ook ald. 376: ‘Jn glorien daer zou / als donghecorrumpeirde Eeuwich reyngneirt’); Soo datse nu niet meer en worden gequelt, maer met haer (t.w. Lieff, d.i. Christus) leven eeuwich ongecorumpheert, Bruyne 1, 159 [1556]; Daniel scrift, dat zyn rycke Euwich blyft, onendich / ende onghecoromphert, Jezus i.d. tempel 244 [ca 1575?].
| |
Ongedangiert,
bw. Van dangier of een mogelijk ww. *dangieren, vrees inboezemen, intimideren.
Eig. onbevreesd en v.v. onverminderd? ‖ Twijffele blijft ongedangiert gaende. // Maer hope failjeert my inder noot, H.d.Am. M 7 [m. 16e e.].
| |
Ongedwaelt,
bw. Van dwalen.
Eig. zonder te dwalen, v.v. duidelijk, zeker. ‖ Hier sietmen ongedwaelt: hy en beydt niet lange, al schynet, diet eens betaelt, Bruyne 2, 42 [2e h. 16e e.].
| |
Ongefaelgeert,
bw. Zie MNW i.v.
Naar waarheid? ‖ Soo Esaias seet & Christus ongefaelgeert: dit volck my met den monde eert & viert, Bruyne 2, 92 [2e h. 16e e.].
| |
Ongefenijnicht,
bw. Van *fenijnigen (naast venijnen, vg. MNW i.v. Gevenijnt en Veninen)?
Op de juiste, goede wijze? ‖ Daer vint ghy die rechte glose inden tittel Hoe een
| |
| |
Christen sal vasten ongefenijnicht, Prochiaen 1313 [ca 1540].
| |
Ongegect,
bn. Zie MNW i.v. Ongegecket.
Zeker, beslist. - T'es ongegect, dat is zeker, dat staat vast. ‖ Soo sal tvolck seggen heel ongeveijnst, En bij haer werden gepeijnst, t'es ongegect: Daer is dierentijt voor handen, Tcooren 294 [1565].
| |
Ongehoont, onghehoont,
bw. Zie MNW i.v.
Zonder bedrog; in passieve zin leidend tot de bet. ‘naar wens’. ‖ Hy sal my wel Raden / met wijsheyt onghehoont Tot wat hantwerck ghy v best soudt begheuen, Haagsp. b iiij [1561]; Men sal u gerieven en dat ongehoont, Minnevaer 483 [1583]; Tis mijn liever dan gout oft eenige juweelen dat wij hier quaemen dus ongehoont, Proetus Abantus 1018 [vóór 1589].
| |
Ongehuldich,
bn. Zie MNW i.v.
1) Ontrouw, ongehoorzaam (vg. kil.: On-ghe-huldigh. vet. j. on-getrouw. Infidelis, infidus). ‖ Ic heb gevolcht mijn eygen inventie, Van uwen rade makende cleyn mentie, Als onnut knecht, u, Heere, ongehuldich, a. bijns 350 [ca 1540].
2) Onstandvastig? Of toch trouweloos? ‖ Pilatus ongehuldich // was als wanckele biesen, want hij sorchden sijn officij te verliesen, Gr.Hel 458 [ca 1564].
| |
Ongehuldichlijck,
bw. Van ongehuldich.
Ongehoorzaam. ‖ Want ic u vergramt hebbe menichfuldelijc... U gebodt overtreden ongehuldichlijck, a. bijns 398 [ca 1540].
| |
Ongelaect, onghelaect,
bn., bw. Zie MNW i.v. Ongelaket, WNT i.v. Ongelaakt.
Met intensivering door negatie: voortreffelijk, heerlijk en v.v. verzwakt tot epith. ornans. ‖ Well. Mensch 1009 [2e kw. 16e e.]; ghistele, Virg. Aen. 173a, 227b [1556]; Present 411 [1559]; Antw. Sp. N i, Z i [1561]; Rott. Sp. T i [1561]; Bruyne 2, 40; 3, 22 [2e h. 16e e.]; Crijsman 413 [eind 16e e.].
| |
Ongemolesteert,
bn., bw. Van molesteren.
Ongerept, in de eerste aanh. bep. ongehinderd, in de tweede onverminderd, volledig. ‖ De Staten des Lands hebben doen gebien datmen u sal laten ongemolesteert, Bruyne 1, 169 [ca 1576?]; Tgeen haere voorouders hebben gespaert Haer kinderen naer te laten ongemolesteert, Leerl. Taefel-sp. 370 [beg. 17e e.].
| |
Ongepraemt, onghepraemt,
bw. Zie WNT i.v. Ongepraamd.
1) Ongedeerd. ‖ Hoe sal ick nu... Wt Hierbas handen ongepraemt raken? ghistele, Ovid. Sendtbr. fol. 51a [1559].
2) Volkomen, volledig? ‖ Daer tbloet onghepraemt Metten vleijsch versaemt es tleuen gheresen, v.d. dale, Lof Hostie 73 [1e kw. 16e e.]; Hoe wel onghepraemt Verwint die Minne God dan (indien zelfs Jupiter aan de liefde moet gehoorzamen), Antw. Sp. h iij [1561].
| |
Ongeschaedt,
bw. Zie MNW i.v. Ongescadet.
Ten volle, volledig. ‖ Duer dese parabole moeten wy verstaen, Dat wy moeten betalen ongeschaedt, Al dat wi gesondicht hebben, tot de minste misdaet, Prochiaen 2525 [ca 1540].
| |
Ongeschelt, onghescheldt,
bn. Zie MNW i.v. Ongescelt, WNT i.v. Ongescheld.
Ruw, onbeschaafd (vg. kil.: On-ghescheldt. Rudis, impolitus), in de eerste aanh. op verstandelijk, in de tweede en derde op zedelijk gebied. ‖ Tes quaet vrouwen te gheloevene: Sij sijn goet te verleden als dongeschelde, Sacr.v.d.N. 467 [3e kw. 15e e.]; Tvolck van Ysrahel... Woest en onghescheldt hem qualijck regeerde, a. bijns, N.Ref. 17, b, 10 [1e kw. 16e e.]; Al sijdij roekeloos, wilt oft ongescelt, Hoort doch, enz. a. bijns 20 [1528].
| |
Ongescoffiert,
bw. Van scoffieren.
Ongehinderd. ‖ Dies biddic u vort, dat ghijt bestiert, Dat u apostelen, mijn broeders gemeene, Versamen mogen ongescoffiert Ende wesen te miere uutvaart reene, Sev.Bl. 461 [ca 1450].
| |
Ongesesseert,
bw. Zie Ongecesseert.
| |
Ongesimuleert, onghesimuleert,
bw. Van simuleren.
Het is niet duidelijk, welke bet. van simuleren op de twee plaatsen, die hier volgen, aan het woord ten grondslag ligt. In beide gevallen zou ‘metterdaad’ een passende zin geven; mogelijk blijft in de eerste aanh. echter ook ‘openlijk, ronduit’ of ‘naar waarheid’, in de tweede ‘zonder restrictie, ten volle’. ‖ Jheremias profecij is vervult vrij ongeloogen, seggende: ‘V propheeten hebben v bedroogen’ // ongesimuleert, S. Stadt 50 [ca 1535]; Wel moet varen onghesimuleert // dees vermaerde stat, Heymelic Lijden 113 [1557].
| |
Ongesomt, onghesomt,
bn. Zie MNW i.v.
Onmetelijk, onuitsprekelijk. ‖ O alder schoonste schoone, wiens vruecht is ongesomt, Dev. Pr. B. 113, 9 [vóór 1539];
| |
| |
De kranckheyt onser lichamen en valsch ghewicht Wilt reyn maken door u eeuwighe kracht onghesomt, Rott. Sp. C iv [1561].
| |
Ongespletelick,
bn. of bw. Van ongespleten.
Volkomen, volledig. ‖ Int lyden vieldy (t.w. Christus) secretelick beseffende dyn godheit ongespletelick, de roovere 117 [3e kw. 15e e.].
| |
Ongespleten, onghespleten,
bn., bw. Zie MNW en WNT i.v.
1) Geheel, volkomen. ‖ Sev. Bl. 486 [ca 1450]; Drie Sotten 353 [1e kw. 16e e.]; a. bijns, N.Ref. 315, b, 11 [1528]; everaert 523 [1534]; B.d.Scr. 32 [1539]; Bruyne 3, 185 [1559]; Antw. Sp. X ij [1561].
2) Ronduit. ‖ Meest Elc vrient ghepresen Secht my macht wesen / de saken onghespleten, everaert 61 [1511] (hic? of geheel, volledig?); Voer u nieu iaer / dus gheuick onghespleten Dit boecxken, v.d. dale, Wre 1521 [ca 1516] (hic? of van harte?); Paulus seyt totten Ephesien onghespleten: Spreckt dy waerheyt tot uwen kersten broedere, Trudo 168 [ca 1550]; Keere, segt mich, moder, ongespleten, Wat mach toch dat corelorien bedeuen (1. beduden), Bierses 29 [2e h. 16e e.]; Ducht voor misdoen segt u ongespleten: Dierste is Milde van herten geheeten, Br. Willeken 293 [1565?].
| |
Ongestapelt, onghestapelt,
bn. Zie WNT i.v. Ongestapeld.
Onstandvastig (vg. kil.: On-ghestaepelt. Instabilis, inconstans, leuis). ‖ Laet der vyleynicheyt haer cout ijser smeden soe crycht der ongestapelder minnen verdrach, St 1, 78 [vóór 1524]; Jonghe dochters oft vrouwen, die uyter naturen teere, broosch, ende onghestapelt sijn, houwaert, Lusth. IX [1582-'83].
| |
Ongestichtheyt, onghestichtheyt,
zn. Zie WNT i.v. Ongestichtheid.
Onstichtelijkheid. ‖ Dits voer myn susteren een quaet exempele Die dese onghesticheyt (l. onghestichtheyt) hebben ghesien, St 1, 13 [vóór 1524]; Heeft den ouden mensch door menich ongestichtheyt Uwen geest verleyt in wegen swaer, maer Scheit uut den doolwech, a. bijns 326 [ca 1540].
| |
Ongesust,
bw. Van sussen.
Eig. zonder te zwijgen en v.v. ronduit?‖ O Scriftuerlicke Predicatie, segt mij ongesust, waerom ghij vertrecken wilt, S. Stadt 9 [ca 1535].
| |
Ongheayziert,
bn. Van ayzieren, aisieren.
Vol ongemak(ken). ‖ Hy en heift niet dan groote tribulacye, Onghegroet, veil catyvigheyt onghepayziert, Nieuwers haerbaerghe, ooc ongheayziert, Gentse Sp. 239 [1539].
| |
Onghebacken,
bn. Zie MNW i.v. Ongebacken.
Zedelijk verdorven, slecht? ‖ Sulc leepaert es wel soe onghebacken dat hy is vader en moeder bedrieghende, St 1, 142 [vóór 1524].
Opm. Stallaert 2, 261 geeft een plaats uit de 16e eeuw in de bet. onbehouwen, ongemanierd, onbeschoft.
| |
Onghebluent,
bn. Verwant met bleune, laf, bleunen ‘bevreesd zijn, blood zijn, verlegen zijn’ (de bo i.v. Bleunen)?
Flink? ‖ De Brugsche jonghers die beminnen sHelichs Gheest ghifte / ende der Drye Sanctinnen Die ons verblydende / als donghebluenste rellen Jn Maria / die scoone wuenste stellen, everaert 376 [1527].
Opm. Vg. Ghebluene.
| |
Onghebueselt,
bw. Van bueselen, beuzelen.
Ongelogen, naar waarheid. ‖ Hier blijues / wel twee oncen onghebueselt, Antw. Sp. Y iv [1561].
| |
Onghecavert,
bw. Van *caveren (ontleend aan ofr., fr. caver).
Zonder enige beperking, reserve of restrictie? ‖ Om datse zouden weten // en dat onghecavert // (zy) datter gheen ander God ter werelt en dominert // vry dan Nabugodonosor, Judich 879 [1577].
| |
Onghecesseert,
bw. Zie Ongecesseert.
| |
Onghecompareert,
bn. Van compareren.
Niet te vergelijken met? ‖ Niet waerdich en ist te sijne vermeert Twerc gheordineert Onghecompareert Eenighe consten der retoriken, Drie bl. danssen 4 [1482].
| |
Onghecorumpeirt, onghecoromphert,
bn., bw. Zie Ongecorrumpeert.
| |
Onghedraelt,
bw. Van dralen.
Onverwijld, terstond. ‖ Als poeghdens vele meer andere onghedraeld, cast., C. v. R. 18 [1548]; Eenen truck viel hem in rasch onghedraeld, ald. 27; Hoe Venus Cupido onghedraelt Beval dat hij aen de Goden zou begheeren wrake, H.d.Am. M 6 [m. 16e e.].
| |
Onghedrult,
bw. Van drullen, druilen.
Zonder gekscheren. ‖ Elck pijnt om plucken dus onghedrult Het oordeel Gods is al vergheten, de roovere 334 [3e kw.
| |
| |
15e e.]; Waen coopman ghy en sult Gheseyt onghedrult, everaert 109 [1513].
| |
Ongheflout,
bw. Van flouwen, flauwen.
Zonder te verslappen; met voortdurende nauwgezetheid. ‖ Ick hebbe haer beuolen dat si ongheflout Polinices lichaem nachten / en daghen Moeten bewaren, ghistele, Ant. 22 [1555].
| |
Onghefroudeert,
bn. Van frouderen, frauderen (in een te veronderstellen bet. ‘oneerlijk zijn’)? Of van froude, fraude?
Zonder bedrog, eerlijk. ‖ Als cooplieden trouwich sijn onghefroudeert Ick ghemeyn profijt word dan ghemultipliceert, Antw. Sp. Ppp iiijv [1561].
| |
Onghehantghift,
bn. Van hantghiften.
Zonder handgift te hebben ontvangen. ‖ Onghehantghift up duen wy ons craemen, Smenschen gheest 646 [ca 1560?].
| |
Ongheheilt,
bw. Van heilen, helen.
Openlijk, in het openbaar. ‖ De Jeudsche bracken / sondich onreene Hebben vut ghiericheyt / ongheheilt Om Jhesus cleederen / ghedobbelt ghespeilt, everaert 459 [1530].
| |
Onghehoont,
bw. Zie Ongehoont.
| |
Onghehooricheyt,
zn. Zie MNW i.v. Ongehoricheit.
Ongehoorzaamheid. ‖ In deerste (t.w. Satan) is groote hooueerdije ghebleken, In dandere (t.w. Adam) sware onghehooricheyt, de roovere 386 [3e kw. 15e e.].
| |
Onghejoolt,
bw. Van jolen.
Zonder gekheid, in (alle) ernst. ‖ Wats hu belieuen? Seght onghejoolt vry, everaert 205 [1528].
| |
Onghejugeert,
bn. Van jugeren.
Niet geoordeeld. ‖ Die hem seluen oordeelt blijft onghejugeert van god, Drie Sotten 315 [1e kw. 16e e.].
| |
Onghelaect,
bn., bw. Zie Ongelaect.
| |
Onghemaken,
ww. Van ghemaken.
Naar het schijnt vernietigen, te niet doen, doden. ‖ Om bat tot dexploot des doots te gerakene Sijn wij (t.w. Accident en Antike) als dieners bi u, Vrouwe, ghestelt, Om elcken te helpene tonghemakene, Dal s. Wederk. 138 [eind 15e e.?] (Vg. fr.: ‘Et a mieulx tout exploit parfaire Les servans tiens fumes commis Pour aydier chascun à deffaire’).
| |
Onghemanierich,
bn., bw. Contaminatie van onghemaniert en onmanierich?
Onbehoorlijk. ‖ By my wort hem... vertelt / hoe onghemannierich Dat Meest Elc zyn leuen es nv regierich, everaert 68 [1511]; Complexie die ruert, natuere wert vierich, Dies onghemanierich ‘der ooghen merck’ is, H.d.Am. K 2 [m. 16ee.].
| |
Onghemineert,
bn. Van mineren.
Onaangetast. ‖ Mijn sacrificie noch onghemineert Wert wech ghenomen, ghistele, Ant. 73 [1550]; V deucht en fame noch onghemineert is, H.d.Am. B 2v [m. 16e e.].
| |
Onghemuustert, onghemuystert,
bn., bw. Zie MNW i.v. Ongemuustert, WNT i.v. Ongemuisterd.
Teugelloos, wild, woest, uitgelaten, dol. ‖ De eerde wort vercoelt / ende den wynt bedwonghen Hoe hy ghewayt heift / onghemuustert, everaert 99 [1525]; Hoe muecht ghy gheuallen zyn in desen verdooue Dat ghy... om een handt vul eerden onghemuustert stryt, ald. 126 [1525]; Tghemeente dwelck dickwils seer onghemuystert, onverstandich, ende ondiscreet is, vaernewijck, Hist.v.Belg. 105 b [1566].
| |
Onghenarreert,
bn. Van narreren.
Onvermeld, niet meegedeeld. ‖ Dus seggick den stok onghenarreert noch die werelt raest mit al datter in es, St 2, 102 [vóór 1524] (= Leuv. Bijdr. 4, 310).
| |
Onghenommert,
bn., bw. Van nommeren.
A. Bn. Talloos. ‖ Mynen wynghaert Dien jc bevynde / belemmert becommert Met erruereghe rancken / onghenommert, everaert 502 [1533].
B. Bw. In de hoogste mate. ‖ Tot contemplacie dient / gherustheyt der zinnen Twelc Godt es prysende onghenommert ziet, everaert 304 [1529].
| |
Onghenuchtich,
bn. Van onghenuchte.
Vol ongenoegen, onbehagen. ‖ In swaerder onghenuechten onghenuchtich Legh ick, H.d.Am. I 8v [m. 16e e.].
| |
Onghepayziert,
bn. Van payzieren.
Vol onrust, onvrede. ‖ Hy en heift niet dan groote tribulacye, Onghegroet, veil catyvigheyt onghepayziert, Nieuwers haerbaerghe, ooc ongheayziert, Gentse Sp. 239 [1539].
| |
Onghepraemt,
bw. Zie Ongepraemt.
| |
Ongherepareerd,
bw. Van repareren.
Onherstelbaar, onvervangbaar? ‖ Hy (t.w. de tijd) en staet niet stille (versta: hij vergaat?) ongherepareerd, Zoo ons demonstreerd menigh fraey poëte, cast., C. v. R. 177 [1548].
| |
Ongherieflijk,
bn. Zie WNT i.v. Ongeriefelijk.
Pijnlijk, smartelijk. ‖ Al es mij u derven zeer ongherieflijk, Het dunckt mij betamen, a. bijns, N.Ref. 134, c, 4 [1e kw. 16e e.].
| |
| |
| |
Ongheschandaliseert, onghescandleseert,
bn., bw. Van schandaliseren.
Eig. niet te schande gemaakt of in opspraak gebracht, v.v. (met intensivering door negatie) in ere, geëerd, eervol; in de tweede aanh. echter naar het schijnt het best weer te geven met ‘veilig’. ‖ O.: Houwen wy ons tsamen G.: Wy blijuen onghescandleseert, Antw. Sp. H iij. [1561]; Gheeftse (t.w. Wijsheid) my / opdat ick ongheschandaliseert Mach raken Heere / in v eewighe weelde, ald. K ijv.
| |
Onghescheldt,
bn. Zie Ongeschelt.
| |
Onghesimuleert,
bw. Zie Ongesimuleert.
| |
Onghesint,
bn. Zie MNW i.v. Ongesinnet, WNT i.v. Ongezind.
Ontsteld. ‖ Ghi inwoonders van Thebe / als donghesinde Heb ick een droeue boetschap verstaen, ghistele, Ant. 83 [1550].
| |
Ongheslaeckt,
bw. Zie WNT i.v. Ongeslaakt.
1) In onbeperkte mate? Of (als modaal bw.) beslist, bepaald? (In dat geval behoort de aanh. thuis onder bet. 2). ‖ Ic hebbe enen hond die mijn // is! Die moet allen vruechd ongheslaeckt // hebben, Bijstier 146 [eind 16e e.?].
2) Stellig, zeker; duidelijk? ‖ De scriftuere zeght, zoo ic ongheslaect las, Dat Abraham rechtvaerdigh ghemaect was, Gentse Sp. 73 [1539].
| |
Onghesomt,
bn. Zie Ongesomt.
| |
Onghesondich,
bn. Van onghesont.
Onwel, ‘beroerd’. ‖ Myn Lief light hier/ ghequetst dootwondich / Dies onghesondich / in grooter qualen Moet ic flauwich ter eerden dalen, cast., Pyr. D vij [ca 1530].
| |
Onghespleten,
bn., bw. Zie Ongespleten.
| |
Onghestadelick,
bw. Zie MNW i.v. Ongestadelike.
Verraderlijk? ‖ Hoe hebt ghy (t.w. de Dood) versmadelick, dus onghestadelick Brocht te ruyne... De weerde blomme, van hauweghen, Epitaphium, achter cast., Bal. [m. 16e e.].
| |
Onghestaect,
bn., bw. Van staken.
1) Onbepaald, onzeker. ‖ Mijn sinnen doleren int onghestaecte, Sp. d. M. 340 [beg. 16e e.].
2) Onbetamelijk, onbehoorlijk. ‖ Natuerlijck is de mensche redelijck De redelijcheyt is die den mensche volmaect Dus leeft hy teghen sijn natuere onghestaect Maer de beesten leuen naer haer natuere, Antw. Sp. Hhh i [1561].
3) Ongeschikt. ‖ Dbeschouwen van alle practijcken naect En de practijcke die gheen wete en smaect Sijn beyde onghestaect // om gheheeten tsijne Volmaecte consten, ald. Iii ij.
| |
Onghestapelt,
bn. Zie Ongestapelt.
| |
Onghesticht,
bn. Zie MNW en WNT i.v. Ongesticht.
Niet gesticht (vg. plant.: ongesticht, non fondé ne basti ou édifié, inexstructus, inaedificatus), in de aanh. m. betr. tot een feest: niet ingesteld. ‖ So moetse jnghestelt zyn Nyeuwelicx / want met my / noch onghesticht esse, everaert 81 [1526].
| |
Onghestichte,
zn. Zie MNW i.v. Ongestichte.
Ongestadigheid, onstandvastigheid. ‖ De claerheyt es een zuuer wesen ghestadich Volghende eenpaerlic / den loop vanden lichte Jn hem seluen niet hebbende / eenich onghestichte Maer heuen ghestadich / vulstandich blyuende, everaert 402 [1511].
| |
Onghestichtheyt,
zn. Zie Ongestichtheyt.
| |
Onghestichtich,
bn. Zie MNW i.v. Ongestichtich, WNT i.v. Ongestichtig.
1) Ongestadig, ijdel, wuft. ‖ Duer uwe ghestadicheyt / Godt hu vercoos Syn moeder te zyne... Ghy en waert noynt onghestichtich (te gheender tyt Van ghedochten / woorden / wercken ghepeynsen, everaert 402 [1511]; Ghy (t.w. Opynye) zijt onvaste en onghestichtigh, Gentse Sp. 164 [1539]; Dits tvleesch / dats de werlt onghestichtich en ick de duvel tsaemen onbescaemst, Smenschen gheest 58 [ca 1560?].
2) Uit de bet. onstichtelijk (zie MNW i.v., bet. 2) schijnt zich die van buitensporig, tomeloos, hevig te hebben ontwikkeld. ‖ Den Vrancxschen conync... Mach men wel / den Hooghen Wynt nomen Die alomme met foortsen / wil duere dromen Ghelyc als den wynde onghestichtich, everaert 95 [1525]; Als jnde lucht / tempeest wort gheresen By coude / ofte hitte / onghestichtich So zietmen ghemeenelic / een blicxseme lichtich, ald. 393 [1511].
| |
Onghestuent,
bw. Van stuenen.
Eig. zonder tegenkanting, zonder verzet, v.v. (met intensivering door negatie) gaarne, met genoegen. ‖ Sou sal my hopic beraden /onghestuent fier, everaert 43 [1512].
| |
Onghesucht,
bw. Van suchten.
Rustig, ongestoord? ‖ Wildi dan rusten onghesucht // Verschudt v stroo eer dattet dilt, Doesb. 160 [vóór 1528].
| |
Ongheswicht,
bw. Zie MNW i.v. Ongeswicht, WNT i.v. Ongezwicht.
| |
| |
1) Getrouwelijk; onbezweken. ‖ Lof sterre voorhaeyende // puer ongheswicht om alder gratien, de roovere 162 [3e kw. 15e e.]; Vwen verlopen chys betaelt ongheswicht, St 2, 93 ]vóór 1524] (hic? of onverwijld?).
2) Waarachtig? ‖ Nochtans / es svaders soone ongheswicht v vader en ghy syt syn dochter slicht, St 1, 300 [vóór 1524].
| |
Onghetydicheyt,
zn. Zie MNW i.v. Ongetidicheit.
Immoraliteit? ‖ Prince der mooren, wiens onghetydicheyt De vreese en schaemte, met Gods eere belydinghe, En alle duechdelicke saecken veriaecht, B.d.Scr. 22 [1539].
| |
Ongheweendt,
bw. Van wenen.
Eig. zonder te wenen, v.v. (met intensivering door negatie) vol vreugde. ‖ O Heere... helpt dat jc ongheweendt // hier mach gaen buuten dees lydens conduuten, Reyne M. 1019 [ca 1575?].
| |
Onheffelijck,
bw. Van onheffen, oneffen?
Eig. ruw en v.v. afschuwelijk? ‖ Wat lelycker daet ick hem ontluycken sach al dit ganse iaer lanck onbeseffelijck Desen vastenavont even onheffelijck, Smenschen gheest 338 [ca 1560?].
| |
| |
Onklachtelijck,
bn. Van klachtelijck.
Niet klagend (over). ‖ Ick waer onklachtelijck al mynder klachten, H.d.Am. I 8v [m. 16e e.].
| |
Onkondelijck,
bn. Van onkont.
Onbekend. ‖ Na dat hem de zake is onkondelijck, Zoo en weet ick v gheenen beteren raet, Dan dat ghy v meskief ongrondelijck Hem subtijlijck ontdect, H.d.Am. L 3 [m. 16e e.].
| |
Onlanghe,
bw. Wel niet identiek met mnl. onlange, nnl. onlang, maar verwant met langen, verlangen.
Blijkens het verband naar het schijnt ongaarne, met tegenzin, met verdriet. ‖ Beminde Vrouwe dat heb ick onlanghe ghehoort, Voorwaer ick ben mistroostich en ghestoort, Dat Leander ons aen doet dese quellagie, H.d.Am. Dd 8 [m. 16e e.].
| |
Onlangheyt,
zn. Van onlang.
Kortheid. ‖ Zeer bedruct Maect ghy my, och Menschelicke Crancheyt, Int verhalen des booze tijts onlangheyt, Gentse Sp. 345 [1539].
| |
Onledelick,
bw. Van onlede?
Rusteloos, ingespannen (bezig)? ‖ Zoo ghyse (t.w. de engelen) de crocke zaecht vergaren onledelick dezelue bindende / in bondels / om zonder vergheten jnt vier tzyne ghesmeten, Taruwegraen 1543 [1581].
| |
Onledicheyt,
zn. De bet. in de aanh. maakt identiteit met mnl. onledicheit, nnl. onledigheid problematisch. Wellicht identiek met (of corrupt voor) *onlidicheyt onuitstaanbaarheid.
Blijkens het verband naar het schijnt lelijkheid, mismaaktheid. ‖ Ick (t.w. Venus) en kan my tot hem niet ghevoeghen, Syn (t.w. Vulcanus') onledicheyt is my een eeuwighe pijne, H.d.Am. Q 7v [m. 16e e.].
| |
Onletselic,
bn. Van letselic.
Zonder gebrek; volmaakt? ‖ Jn my (t.w. Rechtuaerdicheyt) es bekende Hope des leuens / ende duecht onletselic, everaert 309 [1529].
| |
Onloyaligh,
bn. Van loyaligh.
Onoprecht, onwaarachtig? ‖ Ach lacen, al wil ic, onloyaligh wakere, My dan staervende op Christum betrauwen, De vyant comt my weder benauwen, Gentse Sp. 286 [1539]. (De bet. van onloyaligh wakere is mij in dit verband niet duidelijk).
| |
Onlustelijck,
bw. Van lustelijck? Of van onlust?
Zonder lust, met tegenzin. ‖ Zonder appetijt eete ic onlustelijck, a. bijns, N. Ref. 127, c, 4 [1e kw. 16e e.].
| |
Onmanierich,
bn., bw. Zie WNT i.v. Onmanierig.
1) Onbehoorlijk; boosaardig? ‖ Die Schriben en Pharizeen seer onmanierich, Willen quadertierich, Gods woort omvallen, Dwerck d. Apost. 734 [1e h. 16e e.].
Opm. De bet. ‘onbehoorlijk’ nog bij spieghel (in visscher, Brabb. 209): ‘Het onmanierigh danssen wil ick niet prijsen’.
2) Onbeheerst, teugelloos? (vg. kil.: On-manierigh. Immodestus). Of ongehoorzaam? ‖ Als yemant trout een vrouwe onmanierich En die obstinaet is / en onbestierich Oft die haren man nyet onderdanich en dient: Wat ysser leeliker dan een ontrouwe vrient? ghistele, Ant. 53 [1550].
3) Ongevormd, woest, ongecultiveerd? ‖ De werelt die eerst woest was / onmanierich / En de menschen daer by seer onbestierich Die hebt ghy (t.w. Eerlijcke conste) seer cierich // alsoo verient Dat, enz., Antw.Sp. N iiij [1561].
4) Kolossaal (groot)? ‖ Synen grooten schilt onmanierich Wederstont menighen worp / die onbestierich Van veers na syn lijf quam ghevloghen, ghistele, Virg. Aen. 209a [1556].
| |
| |
5) Buitensporig; hevig, fel. ‖ (Iuppiter en andere goden) Moeten v ghesparen, ô Dido excellent, En wachten v ongheschent van onmanierich leet, H.d.Am. C 4v [m. 16e e.]; Deur de felle vlamme onbestierich, Desen toren ontstac zeer onmanierich, ghistele, Virg. Aen. fol. 183b [1556]; Mijn melancolye wreet onmanierich / Om verderuen ghierich // en comt my van daer // niet, Antw. Sp. i iv [1561]; U tanden men blincken // zach/heel onmanierich // oock, Rott. Sp. G vjv [1561]; Als vrindt uutghelesen Zallick hem vleesschelick / gaen steken, onmanierich, Ter lucxsurien vierich, Verl.Z. I, 871 [1583].
| |
Onmaniericheyt,
zn. Van onmanierich.
Onredelijkheid, onbehoorlijkheid, schandelijkheid. ‖ Dits al een blame // doeghet ghiericheyt Oft hoouerdije / dees onmaniericheyt Is dan een maniere van boosheyden Daer een redelijck mensch moet af altoos scheyden, Antw.Sp. Hhh ijv [1561]; Ick... gae (elck) verbien haer groote giericheijt, Haer mauijterij, haer scelmerij, haer onmaniericheijt, Tcooren 947 [1565] (zie ook ald. 1075); Sij (t.w. vreemde opijnyen) brengen die mensch tot groote onmaniericheyt, M. Bedr. Hart 869 [1577].
| |
Onmesdadigh,
bw.? Van mesdadigh.
Onschuldig (vg. kil.: On-mis-dae-digh. Innocens, innocuus). ‖ (Christus) esser ghestorven voren onmesdadigh, Gentse Sp. 301 [1539].
| |
Onmoeticheyt,
zn. Zie MNW i.v. Onmoedicheit, WNT i.v. Onmoedigheid. Indien de vorm niet corrupt is, moet de t verklaard worden uit contaminatie met onmoetich.
Spijt, toom, gramschap. ‖ Dus hebben wy (t.w. Dwase Dolinghe en Ydel blijschap) onghelijck het meeste paert Want sulck loon en gheeft niet der vryer consten aert Dies ick half van onmoeticheyt rase, Antw.Sp. Ooo iiijv [1561].
| |
Onnechtelic,
bw. Zie MNW i.v. Onechtelike, WNT i.v. Onechtelijk?
Eig. onwettig en v.v. ontaard (vg. Hwb. i.v. Onechte, 1e art., bet. 3) of buitensporig? ‖ t' Leeft al onnechtelic, // dat een stuyver meer // heeft Dan hij mach opeten, Heymelic Lijden 154 [1557].
| |
Onnoreren,
ww. Zie Honoreren.
| |
Onpacientich,
bn., bw. Zie Onpatientich.
| |
Onpacienticheyt,
zn. Van pacienticheyt of van onpacientich of rechtstreeks van onpacient.
Onlijdzaamheid, onverduldigheid. ‖ Weest gherust... vp dat ghy by onpacienticheyt // v en mesloopt // niet maer inden heere // onsen god vastelick hoopt, Vader Onse 1045 [1577].
| |
Onpaeyt,
bn. Van onpaeyen, ontpaaien of corrupt voor ontpaeyt?
Misnoegd. ‖ Dus segghen wy / dat meest in alle staten / Dwel spreken / donpaeyde tot vrede can saten, Antw. Sp. Bbb iiij [1561].
| |
Onpayselic,
bn. Van payselic of van onpays. Zie MNW i.v. Onpaiselijc.
Onvreedzaam. ‖ Wat can sulc / onpayselic stuenen dueghen? everaert 47 [1512].
| |
Onpaysible,
bn. Van paysible.
Wild, agressief? ‖ Alzoo waerlijck als Icarus by hem verzanck, Besweer ick v dorperheyt onpaysible, Op my te barene zulck werck horrible, H.d. Am. K 2v [m. 16e e.].
| |
| |
Onpatientich, onpacientich,
bn., bw. Zie WNT i.v. Onpatiëntig.
Onlijdzaam, onverduldig (vg. kil.: On-patientigh.j.on-ver-duldigh). ‖ Al zouden de mueneken... onpacientich jnt mesbaren wroeten Se achtent min dan tsuuel van een taerte scaers, everaert 225 [1528?]; Hy wordt onpatientich en onverduldich, houwaert, Mil. Clachte 43 [1577-'78].
Opm. Vg. Impatientich.
| |
Onperfect,
bn. Van perfect.
1) Onvolmaakt, gebrekkig? ‖ Om dat ic duer sonde ben onperfeckt, crul, AB, in Bruyne 1, 175 [2e kw. 16e e.] (hic? of zwak, verzwakt?); Nu is van Adam allen vlees gebleven onperfeckt, Bruyne 1, 113 [2e h. 16e e.].
2) Dwaas, absurd? ‖ Uw woorden, manneken, zijn waard begekt, Heel onperfect tegens alle Schrifturen, Jezus o.d. leraers 541 [vóór 1580].
| |
Onplaisant,
bn. Van plaisant.
1) Onaangenaam. ‖ Hinderlic grief myn zinnen moeten dooghen Levende in een onplaysante weelde, cast., Pyr. B vj [ca 1530].
2) Ruw, onbehouwen; dom, dwaas. ‖ Op dat v weldaet in Syon mach openbaren / En niet beswaren // als Tyro seer onplaisant, Antw. Sp. p ijv [1561]; C.: Hier zijn om leeren // ghy heeren triumphant / R.: Dry simpel Heybloemkens. S.: Van Consten onplaisant, Haagsp. h iiij [1561].
Opm. Dez. bet. mogelijk ook op de
| |
| |
volg. plaats in Tijdschr. 16, 57 [1570]: ‘Eenen berch, ... horende onder een onpleijsanten meyer’, aang. in WNT i.v. Pleizant, Afl.
| |
Onprofitich,
bn. Zie WNT i.v. Onprofijtig.
Onnut, schadelijk, slecht (vg. kil.: on-profijtigh / on-profijtelick. Inutilis, incommodus, dispensiosus, damnosus). ‖ Dan essere (t.w. in het schip van sente Reinuut) de schoon vrauwe onghestadigh, Van onprofitigher zede, cast., C. v. R. 132 [1548].
| |
Onpuerlijck,
bn. Van *puerlijck (naar het schijnt van puren, peuren).
Onpeilbaar? ‖ Gheen gelijc der menschen vol zeeren / smerten onpuerlijck (van Christus aan het kruis), Rott.Sp. Q vjv [1561].
| |
Onrachtich,
bn. Bijvorm van onrechtich (dat Kiliaen kent in de bet. ‘onrechtvaardig’: on-rechtigh. Iniurius)? Vg. Gerachtich.
Krom? ‖ Bidt voer mi dijnen sone voerdachtich, So dat ic mach gaen in den rechten pade Daer die wegen niet en sijn onra[ch]tich, Elckerlijc 574 [ca 1490?].
| |
Onraste,
zn. Zie WNT i.v. Onrast.
Voorwerp dat geraas maakt (vg. kil.: on-raste. Crepitaculum, crotalum, ‘klepper’) of nooit stilstaat (vg. schuermans: onras, slinger van een uurwerk). ‖ Ghierich herte, ghecleet int root, hebbende een onraste inde hant, Antw. Sp. O i [1561].
| |
Onrastelijck,
bw. Zie MNW i.v. Onrastelike.
Onrustig (vg. Gloss. Berm.: unrasteleke, inquiete). ‖ Ic slape onrastelijck, Als ic u niet en sie gepastelijck, a. bijns, N.Ref. 125, e, 17 [1e kw. 16e e.].
| |
Onrastigheyt,
zn. Van onrastigh.
Woede, felheid? ‖ De vyanden, die ons siele haten, ons als leeuwen omringen met onrastigheyt, Bruyne 3, 215 [2e h. 16e e.].
| |
Onrottelijck,
bn. Zie WNT i.v. Onrottelijk.
Niet kunnende rotten, onvergankelijk. ‖ Sy (t.w. Maria) is dat hooghe onrottelijck Cedere, de roovere 271 [3e kw. 15e e.]; Onrottelijcke Arcke (tot Maria), a. bijns 276 [ca 1540].
| |
Onsachtich, onzachtich, onzaghtigh,
bn., bw. Zie MNW i.v., WNT i.v. Onzachtig.
De bett. zijn niet duidelijk van elkaar te onderscheiden. De hiervolgende indeling wordt daarom slechts met het nodige voorbehoud gegeven. - 1) Wreed, hard, meedogenloos. ‖ Natuere en redene zijn aldus tweedrachtich, Wreedt en onzachtich den zin verturberende, H.d.Am. C 4v [m. 16e e.]; Tis om dat ghy (t.w. ghierich herte) meest radende // sijt Den mensche hier / tot rijckdom machtich En menighen nochtans seer onsachtich... brengt in sijn bederuen, Antw. Sp. O iij [1561]; De weirelt (heeft) Christus gecruyst onsachtich, Bruyne 1, 2 [2e h. 16e e.]; Alle onredelicke strecken die het tarwegraen trecken / gods kercke byzondere jn cruuse ende lyden / om huer zoo houden tondere alzoo de crocke / de tarwe dede / zeer onzachtich, Taruwegraen 1380 [1581]; Hen (t.w. de ontrouwe dienaren) sal toecoemen een affgryselycke plage onsachtich, Ontr. Rentm. 359 [1588?].
- Van dieren: wreed, wild. ‖ Hy (t.w. God) had v moghen maken een beest onsachtich / Maer heeft v naer sijn beelde ghescapen crachtich, Haagsp. d iiij [1561].
2) Verstoord, boos, kwaad, vertoornd. ‖ Met verstoorde zinnen, met herten onzachtich Valle ick v klachtich, H.d.Am. D 1 [m. 16e e.]; (Christus) hem (t.w. de Pharizeeën?) verantwoorden met woorden crachtich, dies sij onsachtich / van hem liepen, Gr. Hel 480 [ca 1564]; Ick Benedab... wensche onsachtich // v Joram... alsulck saluyt bedachtich als ick wete dat ghy werdich Syt te geniten, Bel.v.Sam. 109 [eind 16e e.?].
3) Smartelijk, pijnlijk. ‖ Hy (t.w. Christus) heeft u [v]erlost met syn bloet onsachtich, v.d. berghe, Ref. 57, 30 [2e kw. 16e e.]; Dit (t.w. de voortgang der ketterij) doet mij onsachtich (versta: vol verdriet) waken, a. bijns 445 [ca 1540]; De zulcke zijn loyen, dewelcke stralen krachtich Haet en nijdt gheneeren, zoo't scheen onzachtich Aen Paris waerachtich die ick daer mede raecte, H.d.Am. B 5 [m. 16e e.]; Was Aristoteles der duecht zoo ghedachtich Den arbeyt onsachtich (versta: moeitevol, zwaar?) // alsoo te wederstaen Dat hy, enz., Antw. Sp. Qq iij [1561].
4) Afschuwelijk, vreselijk. ‖ Haddi mi hier niet ghenomen In uwer bewaernesse, alles machtich, Ick ware in deewighe pine onsachtich, Met siele, met liue, eewich versteken Wt tsheeren rijcke, Mar.v.N. 938 [ca 1500]; Die P.: Van syn (t.w. 'sduivels) wercken onsachtich P en P.: Abrenuncio! Trudo 345 [ca 1550]; De zonde die baert de doot onsachtech, Dryd. Ref. 24 [1561]; Mach yemandt ter
| |
| |
werelt wel meer verlaten schynen / Dan dees (t.w. de goede moordenaar) die zoo vermaledijt was onsachtich? Rott. Sp. I iijv [1561] (hic? of sub 5?)
- Van het weer: ruw, boos. ‖ Ic (zou) nu duchten Daer (t.w. in Italië) niet te gerakene, deur dit weer onsachtich, ghistele, Virg. Aen., fol. 75b [1556].
5) Ellendig, rampzalig. ‖ Alst (t.w. de wereldse vreugden) voorbij es, moet herte onsachtich wesen, a. bijns, N.Ref. 42, d, 10 [1e kw. 16e e.]; Adieu Dido onzachtich onzalighe creatuere, H.d.Am. E 7v [m. 16e e.]; Zoo docht my dat hy daer sterf onzachtich, ald. Ff 6v; Sterft si / si salder meer doen steruen onsachtich, ghistele, Ant. 60 [1550]; Sy... quamen onsachtich In dmiddel der zee / in schrickelijcke tormenten, Antw.Sp. Bbb ijv [1561]; Ick moest vergaen catyuich en onsachtich, ald. h ij; Och wat willick oock roupen aerme onzachtich! Jn hemele noch eerde es niemant zoo machtich die my mach bringhen tmyns sVaders ghenaen! Reyne M. 711 [ca 1575?].
Opm. Dez. bet. wrsch. ook nog bij spieghel, Hert-spieghel 4, 410: ‘Zoo wie rechtveerdicheid begeeft, die sneeft onzachtigh In eighen willens hel, in onrust, in verdriet.’
6) Hevig. ‖ Hebdy noyt, als ghy waert in noodt onzaghtigh Heel uwen troost ghestelt an creatueren, Gentse Sp. 313 [1539]; Hi sal... schier ontsinnen... door liefde onsachtich, ghistele, Eunuch. 24 [1555]; (Christus) die des Vaders thoren bluschte onsachtich, Bruyne 1, 127 [1556] (hic?) of op smartelijke wijze?); Dees vraegh' doet my murmurati aenvaerden / Zoo dat myn zinnen beroert zijn zeer onzachtich, Rott. Sp. C iijv [1561]; Hoe sou den die corendieven dan roepen en crijten, Op haer tanden bijten al even onsachtich! Tcooren 1067 [1565].
Opm. I. Blijkbaar corrupt is St 2, 128 [vóór 1524] (= Doesb. 175): ‘Tfij dronckenschap alder quaetheit onsachtich wat machmen duer v wercken aenscouwen’; men verwacht i.p.v. onsachtich een part. praes. of nomen agentis.
Opm. II. De bet. ‘streng’ bij valcooch, uitg. De Planque, Gloss. i.v. Onsachtich, sluit niet onmiddellijk bij een der voorgaande aan; het dichtstbij komt onze bet. 1).
| |
Onschoffierich,
bw. Van schoffierich.
Op behoorlijke of eerlijke wijze. ‖ Inder eeuwicheyt zal ick u noch loven / Kan ick zonder toven // slechts onschoffierich raken By de gheen die ghy my vast gaet beloven, Rott. Sp. H i [1561].
| |
Onsmaecxele,
zn. Van smaecxele.
Hetzelfde als onsmaak, afkerigheid (vg. kil.: On-smaeck. Fastidium). ‖ Gheen blijschap en heeft in my onsmaecxele, Sp. d. M. 613 [beg. 16e e.].
| |
Onsorgfuldich,
bn. Zie WNT i.v. Onzorgvuldig.
Geen zorg (voor iets) dragend (vg. kil.: on-sorgh-vuldigh. Incuriosus, negligens curae en plant: onsorchfuldich, onsorchsaem, incuriosus, negligens, ignavus, segnis). ‖ De mensch... die door groote negligentie Onsorgfuldich es zijn ere te bewaren, houwaert, Mil. Clachte 15 [1577-'78].
| |
Onspoedich,
bw. Zie MNW i.v., WNT i.v. Onspoedig.
Nutteloos. ‖ Oock voet spijs niet, diemen te veel onspoedich heeft, coornhert, Rijckeman 426 [1550]; Wat hebdy korens verbrouwen onspoedich verquist, Rott. Sp. H vij [1561].
Opm. Vg. Ontspoedich.
| |
Onspoedicheyt,
zn. Zie MNW i.v. Onspoedicheit.
1) Verdrietelijkheid, narigheid. ‖ Mi ghebuert vele alsulcken onspoedicheyt (t.w. ‘swaer droomen verscrickende’), Mar.v.N. 1106 [ca 1500].
2) Afschuwelijkheid, weerzinwekkendheid, verderfelijkheid? ‖ Uijt u komt oock veelderhande onspoedicheijt, Als vijperen, baselisken, en sulck gebroetsel, Leerl. Taefel-sp. 39 [beg. 17e e.].
| |
Onspoeyelijck,
bn. Van onspoet.
Rampzalig. ‖ Neemdy den eersten (t.w. weg) / beraden onvroeyelijck / Ghy sult onspoeyelijck // den wtganck vinden, Antw. Sp. k i [1561].
| |
Onspoet,
bn. Rijmformatie naast onspoedich? Of bijvorm van ontspoet (zie Ontspoeyt)?
Verderfelijk, rampzalig? ‖ tHittich onspoet // gloet Der minnen stoet // doet / het herte brandich layen Met groot mespayen, Verl.Z. I, 910 [1583].
| |
Onstaken,
ww. Zie Ontstaken.
| |
Onstatelijck,
bn. Van statelijck.
Onbehoorlijk. ‖ Mij dunct dat ghij heel onstatelijck // wert. Dus houdt u backhuijs van dien dinghen, Tielebuijs 394 [1541].
| |
Onsterken,
ww. Zie Ontsterken.
| |
Onstichtinge,
zn. Van stichtinge? Of bijvorm van ontstichtinge?
Ontstichting. ‖ Ghy siet met wat onstichtinge / en cleynen troost Noort /
| |
| |
West / Zuyt / en Oost // worden ghespeelt dees cluchten, Antw. Sp. p ij [1561].
| |
| |
Ontamen,
ww. Van tamen met on-, ont-? Of van ontame?
De bet. in de aanh. is door het duistere of corrupte verband niet met zekerheid vast te stellen; ontstemmen? Of niet betamen? ‖ Die sake heeft haer ontaemt Wt drucke gheplaemt, met groot beschreyen, Daer moeste eenen raet, in zijn gheraemt, Ende dat beschaemt, veriaecht vertreden, Dwerck d. Apost. 599 [1eh. 16ee.].
| |
Ontbarmen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Begenadigen. ‖ Magdalena en Sacheus Den Publicaen inden tempel / ende Mattheus Oock Petrus... En Paulus... Sy zijn al ontbarmt, Rott. Sp. H vijv [1561].
| |
Ontbecken,
ww. Van bec.
Er uit flappen. ‖ Ick hebben begheckt En veel quaets ontbeckt, Trudo 956 [ca 1550].
| |
Ontbeer,
zn. Van ontberen.
Ontbeer sijn (c. gen.), missen. ‖ Wat Troostich Confoort / jn meneghen tyden Hebbic langhe moeten wesen / huwes ontbeer, everaert 187 [1526].
| |
Ontbeghelt,
bn. Van *ontbeghelen of rechtstreeks van beghele, beugel, zie Beghele.
Losgelaten, teugelloos. ‖ Siet toe / dat v gheen vruecht ontglijdt Om dat mijn sinnen ontbeghelt zijn, de roovere 277 [3e kw. 15e e.].
| |
Ontbindtsele,
zn. Van ontbinden.
Mededeling, verklaring. ‖ Hoe int mestroostens noodt Es barmhertigheyt, naer dijn ontbindtsele, Den meesten troost doet my bekintsele Schriftuerlic, figuerlic, van dein (1. dien? Vg. echter ald. r. 133 dei voor die) warachtigh, Gentse Sp. 294 [1539].
| |
Ontbraken,
ww. Zie MNW i.v.
Ontgaan? ‖ Sy die alle myn vruecht ontscaect is mij ontbraect ende heeft bespiet Een ander lief, St 1, 72 [vóór 1524].
| |
Ontbreggen,
ww. Van bregge. Vg. Verbreggen.
Ontkomen, ontsnappen. ‖ Deen sout garen op dander nv leggen om ons te ontbreggen / maer daer haddyt niet (versta: dat is mis) wij (t.w. Lijen, Straff en Benoutheyt) sullen v brengen in alle verdriet, Red. en Nat. 1092 [2e h. 16e e.].
| |
Ontcaecken,
ww. Van caecken.
Ontnemen, ontstelen. ‖ Ist mijn eijgen niet / ghij sultet mijn nochtans niet ontcaecken, Ick salt na mijn eijgen wil verslempen en verteren, Rijcken Wrecke 307 [1596?].
| |
Ontcliven,
ww. Zie MNW i.v.
Blijkens het verband naar het schijnt bedr. gebruikt in de bet. ontdoen, verlossen van. ‖ 'Twoort Gods beschriven, wilt my ontcliven, B.d.Scr. 7 [1539].
| |
Ontcnoopen, ontcnooppen,
ww. Zie Ontcnopen.
| |
Ontcnoopere,
zn. Van ontcnoopen.
Die losmaakt, beëindigt. ‖ Ic was ionghere, maer ben ghecommen Tot mynen daghen, midts sdoots ontcnoopere, Tslevens afstroopere, Gentse Sp. 2 [1539] (Sdoots versta slevens; anders zou met ontcnoopere de dood zelf bedoeld moeten zijn of ‘die (de dood) bewerkt’ (de tijd of de ouderdom?).
Opm. Het art. Ontcnoper in MNW dient te vervallen, bem ontcnooppere is een rhet. omschrijving van ontcnoop.
| |
Ontcnopen, ontcnoop(p)en,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontknoopen.
1) Mededelen, zeggen. ‖ Mar.v.N. 7 [ca 1500]; everaert 322 [1531?], 469 [1e h. 16e e.]; Rott. Sp. C iiijv, I viij, O iv [1561]; Kluchtsp. 1, 69 [eind 16e e.].
Opm. (Wrsch. als archaïsme) nog bij langendijk 2, 352.
2) Doen, verrichten. ‖ Wt mijn eyghen es niet dan zonde ghewrocht, Veil qwaetheyt ontcnocht tot mijnder onvrame, Gentse Sp. 43 [1539].
3) Geven, schenken, verstrekken. ‖ De Trooysche Helene... Heeft ons van dien (t.w. van de vergankelijkheid) exemple ontcnocht, cast., C. v. R. 152 [1548].
| |
Ontdaen,
bn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontdaan.
Ontkleed, naakt (vg. Naembouck [1562]: Ontdaen oft ontcleedt: Deshabillé ou desvestu). ‖ Maer ziet nu Hero is gheheel ontdaen, H.d.Am. Cc 8 [m. 16e e.].
| |
Ontdansen,
ww. Zie MNW i.v.
Ontspringen, ontsnappen. ‖ Gheeft u ghevanghen, Ghij twee en mueght ons niet ontdanssen, Sacr.v.d.N. 651 [3e kw. 15e e.]; Coopman / Schipman oock borghers met En connens niet ontdansen, Antw. Sp. Rrr iv [1561].
| |
Ontdec (k),
zn. Zie WNT i.v. Ontdek.
(Een) ontdec(k) doen (c. gen.), openbaren, te kennen geven, berichten, mededelen. ‖ Wel wat brynge nv hier binden sacke? Wilt my daer of doen een ontdec, everaert 159 [1523]; Gheen vriendt zoo ghetrou die icks doe ontdeck, Ick vreese te zeer den valschen beck, cast., Lied. 48 [ca 1530].
| |
| |
| |
Ontdieren,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
A. Bedr. - Missen, ontberen. ‖ Constige schilderye en heeft Brugge ooc noyt ontdiert, vaernewijck, Vl. Audtvr. 35 [1562]; De straten laghen vol groote vieren, Tortsen noch was en mocht men niet ontdieren, in Schotel, GescH.d. Rederijk. 1, 171 [2e h. 16e e.].
B. Onz. - Te veel, te erg, te bar zijn. ‖ Ic en ontsach noch storm, hagel oft regen. Hoe dmij ghinck tseghen, ten mocht mij niet ontdieren, a. bijns, N.Ref. 131, c, 12 [1e kw. 16e e.]; Gheen quaet ter werlt en mach v (t.w. dronkenschap) ontdieren, St 2, 127 [vóór 1524] (= Doesb. 173).
| |
Ontdoyen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontdooien.
Ontdoyt werden, verdwijnen. ‖ Godt heb loff, nu sal eens werden ontdoyt Ons voorgaende armoet, die ons hiel beroyt, Minnevaer 199 [1583].
| |
Ontdraegere,
zn. Van Ontdraegen.
Rover, dief. ‖ Swijcht en mact mij niet verbostelijck raubaut / boeue en mijns ontdraegere (versta: die mij van het mijne berooft), Berv. Br. 267 [ca 1520?].
| |
Ontdrayen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontdraaien.
Van aard veranderen; vergaan? ‖ Terwen corenken moet eerst tot niet verswayen versterven, verrotten ende heel ontdrayen, Saeyere 185 [2e h. 16e e.].
| |
Ontduycken, ontduucken,
ww. Zie MNW i.v. Ontduken, WNT i.v. Ontduiken.
A. Bedr. Ontfutselen. ‖ Velledelers, die so veel van haer hant snercken, drincken so droncken, dat sij hem die vellen laeten ontduycken, Brouwersg. 472 [ca 1560].
B. Wederk. Door zich schuil te houden redden, beveiligen. ‖ Ic zye hier een dicke haeghe vooren. Daer sallic my seluen wel ontduucken, everaert 204 [1528].
| |
Ontellen,
ww. Zie Onttellen.
| |
Onterven,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Te niet doen, doen verdwijnen. ‖ Metten strael van trooste meuchdy onterven D'allendicheyt die inder Herten gheveucht,, is, H.d.Am. L 3v [m. 16e e.].
| |
Ontfleeren,
ww. Van fleeren, vleien, flikflooien (zie de bo i.v. Fleren).
Eig. door vleierij weten te ontkomen aan, v.v. ontkomen, ontsnappen aan (in het alg.). ‖ Hy cant ontbeeren Nochte oock ontfleeren // zulckdanich een quetsele, Verl.Z. II, 23 [1583].
| |
Ontflyncken,
ww. Van flyncken, zie WNT i.v. Flinken (II).
Ontsnappen, weglopen. ‖ Et valt my juuste jnde clyncke (t.w. dat daar juist komt ‘eenen callant Goet ten labuere’) Eer hy ontflyncke / Duechdelic Vermaen Dat jc hem spreke, everaert 505 [1533].
| |
Ontfocken,
ww. Van focken (zie ald.)
Ontlopen, ontsnappen. ‖ Heeft haer de rammeling verdrooten // maet so isse (t.w. de deur) maer heijmelijck toegetrocken om dat sij haeren man bet sou ontfocken, Hs. TMB, G, fol. 68v [eind 16e e.?].
| |
Ontfrayen,
ww. Vermoedelijk corrupt voor ontrayen, ontraden.
Afraden. ‖ Ick en sou thuwen v niet ontfrayen want ic my seluen wil ooc gaen bestaijen, St 1, 180 [vóór 1524].
| |
Ontganghenesse,
zn. Van Ontganghen.
Bevrijding, verlossing. ‖ O sluetel van Dauid, onzer alder behoet! Sceptre des huus van Israel ende ontganghenesse, cast., C. v. R. 96 [1548].
| |
Ontgespen,
ww. Zie WNT i.v.
In de aanh. naar het schijnt verorberen. ‖ Thien scotelen erten zoudich binnen // smacken Ja al waerder noch meer // ick soudeze ontgespen, Haagsp. l iv [1561].
| |
Ontghillen,
ww. Bijvorm (of rijmvervorming?) van ontgilen? De opv. van ontghillen als bijvorm v. ontgilden, ontgelden en in verband daarmee van mochte in de aanh. als moest (Stoett, in N. Taalg. 29, 177) lijkt minder wrsch.
Ontgaan, ontkomen aan. ‖ Och, mochte mijn dochter dit ongeval ontghillen, Luijstervinck 304 [2e h. 16e e.].
| |
Ontginnelick,
bn. Van ontginnen.
Aangetast, (in)genomen kunnende worden. ‖ Hiericho de stat als was sy onwinnelick / Van Mars niet ontginnelick, cast., Bal. B 3v [1521].
| |
Ontgletsen,
ww. Zie WNT i.v.
Ontglijden (vg. de bo i.v.); ontgaan. ‖ Al hiet hy Franse // hy en mocht v ontgletsen, Antw. Sp. i iijv [1561].
| |
Ontglijden,
ww. Zie MNW i.v. Ontgliden, WNT i.v. Ontglijden.
Verraden, in de steek laten, verloochenen; in de aanh. met betr. tot een belofte: breken. ‖ Dus hebbic ontgleden / mynder beloften woort By myn sondich anthieren, everaert 21 [1509].
| |
Ontgriffen,
ww. Vermoedelijk een verkeerde lezing van ontgrissen.
Beroven. ‖ De duvel serpentich misleede donnosel Adam pestilentich ontgriffende van Gods patrimonie, Smenschen gheest 684 [ca 1560?].
| |
| |
| |
Ontheghent,
bn. Van ontheghenen, zie WNT i.v. Onthegenen.
Onverzorgd; haveloos. ‖ U.: Hoe staet mynen wynghaert? V.: Alzoo ghy zien muecht Ontheghent ontreet / an allen zyden, everaert 504 [1533]; Een simpel ioncwijf Die een quaet grof dinck hadde aen dlijf Vuyl mockachtich, ontheghent en slecht, ghistele, Ter. Heaut. 22 [1555]; (Sy) sadt ongepalleert, en wter maten Seere ontheghent, ghistele, Ter. Phorm. 6 [1555]; Wel lancsman wats ditte? waer om? en hoe Staedy hier aldus ontheghent? ghistele, Ter. Eunuch. 17 [1555] (hic? of onthutst, ontsteld?).
| |
Onthelsen,
ww. Bijvorm (door dissimilatie) van omhelsen.
Omhelzen. ‖ Sy onthelsen d'een d'ander mont aen mont, H.d.Am. Ee 2 [m. 16e e.].
| |
Onthiet,
zn. Zie MNW i.v. Ontheet, WNT i.v. Onthiet.
Toevlucht. ‖ Ghij (t.w. God) sijt ons troost, ons eenich onthiet, Daer wij in noot toe mogen gaen, Tcooren 1107 [1565].
| |
Ontjagen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Zich (snel) verwijderen van. ‖ Hierom ziet men hem Nering en Welvaert ontjagen, Roerende v. Meest Al 803 [ca 1564?].
| |
Ontkeesten,
ww. Van keesten of rechtstreeks van keest.
Onthullen, duidelijk maken. ‖ Den troost diemen / voor minsten ende meesten Oopelick zal ontkeesten, Verl. Z. I, 1365 [1583].
| |
*Ontkeij (t) en,
ww. Wrsch. corrupt voor ontbeijten of ombeijten. Een ww. ontkeijen ‘ontdwazen’ aan te nemen, lijkt al te dwaas.
Wachten. ‖ (D. gem. s.:) Mach icse niet syen (D. geb. s.:) ja ghij ombeijt ontkeijt Als icse op die tafel stellen (l. stelle), Twee Sotten 129 [vóór 1519].
| |
Ontkerven,
ww. Zie MNW i.v.
Benadelen (eig. door kerven te maken op de kerfstok). ‖ Sy ontwegen, sy ontmeten, sy ontkerven, Bruyne 2, 106 [2e h. 16e e.].
| |
Ontkijven,
ww. Zie MNW i.v. Ontkiven, WNT i.v. Ontkijven.
‘Ontnemen door chicane, door kijving’ (de bo i.v.). ‖ Men vint moederen diese (t.w. de kinderen) den vader ontkijuen, de roovere 130 [3e kw. 15e e.]; Hebic letter goeds, dat werdt mij ontkeven, Ontelt en ontscreven, a. bijns, N.Ref. 87, d, 11 [1e kw. 16e e.].
| |
Ontladenisse,
zn. Van ontladen.
Ontheffing, bevrijding? ‖ Dat is een vruchte & een versadenisse die in Christo Soecken een ontladenisse, Bruyne 3, 85 [2e h. 16e e.].
| |
Ontladicheijt,
zn. Van *ontladich of rechtstreeks van ontladen.
Medelijden, deernis, erbarmen. ‖ S.: Hoe hiet u wijff toch B.: grote ongenadicheijt Daer en is in haer ontladicheijt niet een mijt al mijn vleesch sij heel vanden been rijt, Sotslach 148 [ca 1550].
| |
Ontladighe,
zn. Van ontladen.
Bevrijdster. ‖ Aue heylighe Aue ontladighe (tot Maria), St 2, 31 [vóór 1524].
| |
Ontladigheyt,
zn. Van *ontladich of rechtstreeks van ontladen (van laden met versterkend ont-, zie Tijdschr. 19, bl. 254 e.v. en MNW i.v. Ontlaken)? Of bijvorm van *onladigheyt (van onlade, zie MNW i.v. Onlaet, of = onledigheyt, vg. ontledigen voor onledigen bij kil.)?
Ellende, misère? ‖ Den medicijn behouft de ghezonde niet, Maer de ziecke in daerdtsche ontladigheyt, Gentse Sp. 299 [1539].
| |
Ontlaken,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Ontroven. ‖ Best gae ick waken Om een te beminnen/diemen my ontlaken Gheenssints en sal, Antw. Sp. I i [1561].
| |
Ontleenen,
ww. Zie MNW i.v. Ontlenen.
Door te lenen ontroven. ‖ Ontlorsen / ontleenen / ontweegen / ontmeeten bij nachte bij daghe, Werelt bevechten 486 [2e h. 16e e.].
Opm. De bet. ‘ontnemen, ontstelen’ in Gest. Rom. 8c (aang. in MNW i.v. Ontlenen, sub bet. 1) wrsch. ook op de volg. niet geheel duidelijke plaats. ‖ Ende blinde die dic int vleeschuys weenen Moet ic somtijts een broot ontleenen mer ic slaet achter af alquijt al quijt, St 2, 169 [vóór 1524].
| |
Ontlijvich,
bn. Van ontlijven.
Ontlijvich maken, doen sterven, doden. ‖ Suldijt dus bestieren om die menschen ontlijvich te maecken? Appelboom 393 [1e kw. 16e e.?].
| |
Ontlocken,
ww. Zie MNW i.v.
Verlokken, verleiden. ‖ Ses vul cabeeuwynghe. Met fleeuwynghe / zoudse gheerne Meest Elc ontlocken, everaert 67 [1511].
Opm. In de eig. bet. weglokken, wegtronen bij stallaert 2, 285.
| |
Ontlooven,
ww. Zie MNW i.v. Ontloven.
Misprijzen, kleineren? (Vg. Harl. Gloss. en Gloss. Bern., waar het woord voorkomt ter vertaling van depreciari, zie MNW i.v. Ontloven). ‖ Dbier wort goet ghebrouwen nv ouer al Ick en ben deerste niet / diet
| |
| |
sal ontloouen Al sou mijn peerdt moeten staen opten stal, Antw. Sp. Dd i [1561].
| |
Ontlueren,
ww. Van lueren (zie Leuren).
Op bedrieglijke wijze ontnemen, afhandig maken. ‖ Hoe subtijl / datmen nv recht by schriftueren Hoe duyster / hoe intricaet / termijn datmen daer gewaecht Om d'een d'ander t'goet t'ontlueren en t'ontsueren, Zeven Sp. Bermh. F vjv [1591].
| |
Ontlusten,
ww. Van lust.
Van lust beroven, ongelukkig maken. ‖ Haer pertyen swerven / om haer tontlusten, Vers. Maelt. 481 [2e h. 16e e.].
| |
Ontnijpen,
ww. Van nijpen.
Ontrukken. ‖ Deewich leuen dat Christus mit ghewelt V weer gecocht heeft ende den viant ontnepen, Doesb. 186 [vóór 1528] (= X. Esels 19, 30).
| |
Ontnooden,
ww. Van nooden.
Afzeggen. ‖ Gheloven en niet doen is aen deen sijde gepaelt, Nooden en ontnooden ter tweeder sayende, Leenhof 566 [na 1531].
| |
Ontpaelt,
bn. Van ontpalen, ontgaan?
Onbekend? ‖ De vren en tijdt hem (t.w. de waard, d.i. God) niet ontpaelt zijn Want hy is van allen plecken vroedt, de roovere 238 [3e kw. 15e e.].
| |
Ontpalen,
ww. Zie MNW i.v.
Ontsporen? ‖ Wat doen, sprack meysken, wat dits ein lack (t.w. dat hij haar ‘int lange speelen die pipe ontrack’); Hoe soude u sackpype soe ontpalen? Bierses 30 [2e h. 16e e.].
| |
Ontpassen,
ww. Zie WNT i.v.
A. Bedr. - 1) Verontrusten, ontstellen, in beroering brengen. ‖ Liden en druc mijn herte duerkeruen, mijn sinnekens worden geheel ontpast, Doesb. 34 [vóór 1528]; Sij sal nv eerst weten te deghen, watter braijt // oock, hoe... wanende waers haer hert ontpast // heeft, Christenk. 1993 [ca 1540].
2) Vertoornen. ‖ Wacht v vier des erruers, dattet niet vorder en wast, daer ghij god soe confuijselick me hebt ontpast, tot gramscap verweckende, Christenk. 1723 [ca 1540].
3) Schenden, krenken, overtreden. ‖ Misdadich... Ontpastic goods recht / scriftuerlic gepast en lietick den salighen wech omden quaden, St 2, 26 [vóór 1524].
4) Ontoegankelijk, onbereikbaar maken? ‖ Die (t.w. de hemel?) was duer v (t.w. de zonde) ghesloten en ontpast, St 2, 249 [vóór 1524]; Ja! seker hy en vraechden na duyuel oft naer sandt! Egeens en was hem hier int lant ontpast, Con. Balth. 582 [1591].
B. Onz. Slecht passen (vg. kil.: Ontpassen. Male quadrare). Mogelijk behoort hiertoe de volg. plaats, waar het ww. echter ook bedr. gebruikt zou kunnen zijn in de bet. ongelukkig, rampzalig maken. ‖ Hoedt u dees blocx die elcken ontpast... Den block te sleypen es den meesten last, Leuv. Bijdr. 4, 344 [beg. 16e e.].
C. Wederk. In beroering geraken? ‖ O princesse kersouwe verheuen bij wiens liefde ic mij ontpaste, St 2, 186 [vóór 1524].
| |
Ontpast, onpast,
bn. (bw.?). Van ontpassen.
1) Ontsteld, verontrust. ‖ O Vader en Moeder en zijt daerom niet ontpast, Want d'onrast alle solaes berooft, H.d.Am. Dd 8 [m. 16e e.]; Al moet ic deur u als nu ontpast sijn, Wildy my liefde en jonste bewijsen, Ghij sult mijn wereltlijck pilaer en mast sijn, Conste d.M. 36 [ca 1560] (hic?); Waerick my keere noch vindick my belast Vol sorgen ontpast // achter en voren, Haagsp. k iij [1561]; Sijt ghedachtich dat u is bevolen, Dat ghy sout troosten die van sinnen ontpast, claghen, houwaert, Vier Wterste 167 [1583] (hic? of bedroefd?).
2) Bedroefd. ‖ Al moeti duer dabsencie somtijts ontpast sijn, v liefde tot miwaerts blijft onghemeten, Doesb. 12 [vóór 1528].
3) Verslagen, verbrijzeld. ‖ Hoe wreedelick tast ghy (t.w. Fortuyne) / op my soo best // ghy Als ritsighe teve: dies ick ontpast // sy In swaren miskieve, Sp. d. M. 2240 [beg. 16e e.]; Menich heeft hem verhangen aen eenen bast, Wiens herte niet zeerder en was ontpast, a. bijns, N.Ref. 239, e, 6 [1526]; Ic ligghe als een troosteloos mensche ontpast, Oft mij God en die weerelt heel hadden vergheten, crul, Ps. 77, 22 [2e kw. 16e e.].
4) Rampzalig, doemwaardig? ‖ (Christus) den onpasten mensche van passe ontlaste Met swaer bitter passen die hi hier ginck Tot des doots pas, Dal s. wederk. 813 [eind 15e e.?]; Sydy machtich, draecht behulpich der swacken last So werdy niet ontpast, als gaet op een sterven, coornhert, Rijckeman 1566 [1550].
5) Vertoornd? ‖ Om dat hy sprack alzoo ontpast gram, cast., C. v. R. 8 [1548] (hic? of bw. v. graad: zeer, bijzonder, buitengewoon?); B.: Bor! noyt aldus ontpast. L.: Noyt dus ontstecken (l. ontsteken), Trudo 314 [ca 1550].
6) Verstoord, beroerd, bewogen; in de aanh. van de aarde ten gevolge van een aardbeving. ‖ Antiochien viel in
| |
| |
flus / mits der eerden ontpast / Met Tripolis en Damast, cast., Bal. A 6v [1521].
| |
Ontplaghen,
ww. Zie WNT i.v. Ontplagen.
Van rampen bevrijden. ‖ Vveest alle zeer blye, Dat vander maeghden sye, De weereld wart ontplaeghd, cast., C. v. R. 127 [1548].
| |
Ontpluycksel,
zn. Van ontpluycken.
Blijkens het verband in de aanh. bloemblaadjes. ‖ De Bloemkens die haer ontpluycksel ontpluycken, H.d. Am. Q 5 [m. 16e e.].
| |
Ontranten,
ww. Van tranten.
Ontlopen, ontsnappen. ‖ Oft my Helizeus / sau ontranten met syn absoluanten wat sau ick seggen? Bel.v.Sam. 906 [eind 16e e.?].
| |
Ontrassen,
ww. Zie MNW i.v. Ontrasscen.
Te vlug af zijn, het winnen van, overtreffen. ‖ Ick en wyet genen man Ter werrelt, die my ontrassen kan, Still staende, spryngende opten eerden, Off te speelen metten langen swerden, Lansknecht 25 [16e e.].
| |
Ontreet,
bn. Zie Ontreyden.
| |
Ontregen,
bn. Van ontrijgen?
Buiten zichzelf, woedend? ‖ Sij was so gram en so ontregen, Hadse mij also bij den hals gecregen, Sij had mijn geslegen halff levende doot, Lijs en Jan Sul 251 [eind 16e e.?].
| |
Ontregenen,
ww. Van regenen.
Door de regen ontgaan. ‖ Men siet... Den coopman duer veel periculen varen; Ten mach hem ontregenen oft ontwaeyen, a. bijns, N.Ref. 45, c, 4 [1e kw. 16e e.].
| |
Ontreyden, ontreden,
ww. Zie MNW i.v. Ontreiden.
A. Bedr. Ontsieren (vg. kil.: Ontreeden/ont-reyden. Ornatu exuere)? In het ongerede, in wanorde brengen (vg. kil.: Ont-reeden/ont-reyden... Imparatum reddere)? Slechts éénmaal aangetroffen (als bn. in de vorm v.h. volt. deelw.). ‖ U.: Hoe staet mynen wynghaert? V.: Alzoo ghy zien muecht Ontheghent ontreet / an allen zyden, everaert 504 [1533].
B. Onpers. Ontgaan? ‖ T.: Hy salt wel pegulen (= klaarspelen?) L.: Endt (= indien het) hem niet en ontreyt, Antw. Sp. Kk iiijv [1561].
| |
Ontrepelen,
ww. Van trepelen (zie kil.: Trepelen.j.trippelen)? Toch niet van repelen (eig. losscheuren, zie MNW i.v. Repelen en Repen)?
Ontlopen, in de steek laten. ‖ Wattinghe zoudy ons nu ontrepelen, Daer ghyse totter doot beklast hebt, H.d.Am. N 3v [m. 16e e.].
| |
Ontrijden,
ww. Zie MNW i.v. Ontriden, WNT i.v. Ontrijden.
In de steek laten. ‖ Noodt oft angst en sal mij u doen ontrijden, a. bijns, N.Ref. 249, c, 11 [1526].
| |
Ontroostich,
bw. Van troostich of van ontroost.
Rampzalig. ‖ Met heeten tranen heeft si ouerlaecht die plante daghelicx ontroostich bedaecht, Doesb. 111 [vóór 1528].
| |
Ontruerelick,
bw. Van truerelick.
Heerlijk, vol vreugde. ‖ Waer vooren (t.w. voor de waarachtige troost) / hem (t.w. Christus) lof en danck / eeuwich ontruerelick Van my moet zyn ghebuerelick, Verl.Z. II, 901 [1583].
| |
Ontruerich,
bw. Van truerich.
Verheugd, vreugdevol. ‖ Ick schouwe // ontruerich // troost excellent, de roovere 204 [3e kw. 15e e.].
| |
Ontruerlijc,
bn. Van ontrueren, ontroeren?
Ontroerend, treffend; zeer groot? ‖ Figuerlijc beelde, u weelde es ontruerlijc (tot Maria), a. bijns, N.Ref. 330, j, 9 [1e kw. 16e e.].
| |
Ontruijmen, ontrumen,
ww. Zie MNW i.v. Ontrumen, WNT i.v. Ontruimen.
1) Ontroven. ‖ Sulc weerlijc seyt, dat geestelijcke dolen, En tsijn de vuylste kinder vander scholen, Die den lien thare ontdraghen en ontrumen, a. bijns 37 [1528].
Opm. Ook bij stallaert 2, 287.
2) Van zich laten gaan? ‖ Dije mij aensoecken, ken sal mij nijet spaeren, Noch in geen jaeren henluijden ontruijmen, Meester Hoon 122 [ca 1600?].
| |
Ontsachten,
ww. Van sachten.
Kwellen? ‖ Waer omme ick... Ghesonden ben tzijnder vrienden assistencien, Te verlossen van haerder ontsachten // sachtelic, Dies ick den kercker met machten // machtelic, Ontsluyte, Dwerck d. Apost. 1237 [1e h. 16e e.].
| |
Ontscalen,
ww. Van scale, schaal.
Eig. ontbloten (vg. Ontschellen), in de aanh. openen. ‖ Longius blendt zynde v herte ontscaelde, de roovere 119 [3e kw. 15e e.].
| |
Ontscapperen,
ww. Zie MNW i.v. Ontsapperen.
Ontgaan, ontsnappen (vg. kil.: Ontschappéren. Fland. Aufugere, effugere,
| |
| |
euadere. Gal. escapper en stallaert i.v. Ontschapperen). ‖ Dat zullen wy vrommelick (t.w. bij U komen) jndien v scommelick // het Dootzondich Opereren zoude ontscapperen, Reyne M. 336 [ca 1575?].
| |
Ontscellen,
ww. Zie Ontschellen.
| |
Ontschaecsele,
zn. Van ontschaken.
Roof? - Een ontschaecsele sijn enes dincs, iets ontstelen, ontroven? ‖ Wie sal ict wijten Dat Venus der herten is een ontschaecsele, Sp. d. M. 609 [beg. 16e e.].
| |
Ontschellen, ontscellen,
ww. Zie WNT i.v. Ontschillen.
A. Bedr. - 1) Ontbloten, ontdoen. ‖ Deertsche rijckdom, daer sij toe waren gheheldt, Daer werden zij af ontscheldt, a. bijns, N.Ref. 11, d, 12 [1e kw. 16e e.] (Zie ook ald. 190, e, 17 [1525]).
2) Uitkleden. ‖ Laet ons hem gaen pluijsteren en heel ontscellen. Ras, uut den rock! Grijpt hem bijden ermen, Tcalf v. W. 117 [eind 16e e.]; Hier laet my v nv ontscellen / onnosel scapken, Bel.v.Sam. 676 [eind 16e e.] (hic?).
3) Zeggen, mededelen? ‖ Myn heere, en achtes niet, wat sy u ontschelt; U heel vruecht hierby smelt duer haer presentie, Trauwe 228 [1595?].
B. Wederk. Zich ontkleden, zich uitkleden. ‖ Als sij haer ontscheldt, noeyt schoonder witter lijf, a. bijns, N.Ref. 113, b., 12 [1e kw. 16e e.].
| |
Ontschoeyen,
ww. Zie Ontscoeyen.
| |
Ontschoven,
ww. Van schoven, grendelen (zie de bo i.v.), of rechtstreeks van schof.
A. Bedr. Verklaren. ‖ Doen god abraham tzaet beloofde amen // sprack hij //zoo ons paulus ontschoofde, Vader Onse 1014 [1577].
B. Onz. Ontgaan, ontkomen, ontsnappen aan? // Agamemnon die soo veel perijckels swaer Te water te lande was... ontschooft, Conste d.M. 17 [ca 1560].
C. Wederk. Zich bevrijden, ontdoen van. ‖ Dus u van dees toenemenden druck ontschoeft, Ontr. Rentm. 680; [1588]. Van den toecomenden druck wilt u ontschoven, ald. 835.
| |
Ontschrijen,
ww. Van schrijen, schrijden.
Ontgaan, ontkomen (aan). ‖ Ick (gheef) gheneghentheyt tot hovaerdijen Des sy ontschrijen // oneerlijck lijen, Sp. d. M. 5746 [beg. 16e e.].
| |
Ontschutsen,
ww. Van *schutsen, schudden.
‘Uit zijn verband schokken’ (de bo i.v. Ontschutsen). ‖ Zulcke liefver noch een gebraen appelken eit Dan asenuetkens craecken noyndt zynde verkutst Mids datse noch zo weecxkens zyn gheel ontvreidt Dat tcaeckharnasch es gheel huter zwe ontschutst, de dene, Langhen Adieu 174 [1560].
| |
Ontscichten,
ww. Van scichten (dat in de aanh. ‘steunen’ moet betekenen)? Of - waarschijnlijker - verkeerde lezing van (of corrupt voor) ontstichten?
Zijn steun verliezen, wankelen, vallen? ‖ Claer pylaer (t.w. Maria) / daert al op scicht (l. sticht?) en ontscicht (l. ontsticht en versta: waarmee alles staat of valt?), St 2, 37 [vóór 1524].
| |
Ontscoeyen, ontschoeyen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontschoeien.
Hem ontscoeyen van, zich beroven van? ‖ Al zoudic my ontscoeyen / een ghedeelken Van Tydelicke Haeue / myn weerdste juweelkin Naer hu sallic zonder veil ghescals spoen, everaert 479 [1e h. 16e e.].
- Daer sou ick my af ontschoeyen (zegsw.?), nu breekt mijn klomp? ‖ Twee yseren koeyen? t' Jan dats voor my latijn Yseren koeyen / daer sou ick my af ontschoeyen, Zeven Sp. Bermh. L vij [1591].
| |
Ontscoijen,
ww. Van scoijen, schooien?
Ontgaan, ontlopen? Of fig. toepassing van ‘ontvrijen’ (zie MNW i.v. Ontscooyen)? ‖ Een beschauen ioncker licht en beroijt ha lestent enen nyeuwen huwelick ghedaen Syn scyuen die waren hem seer ontscoijt nochtans quam hy op die ou cleermerct gegaen, St 1, 145 [vóór 1524].
| |
Ontscuven,
ww. Zie WNT i.v. Ontschuiven.
Inlichten. ‖ Jc biddu wilt my ontscuven vredelic // Eer dat de materye mach zyn / ten hende ghaende, everaert 350 [1531].
| |
Ontsettere,
zn. Van ontsetten, onteren, schenden, verkrachten (vg. Voc.Cop.: een maeght ontsetten, deflorare en kil.: ont-setten een maeght van haere eere. Violare, stuprare virginem: pudicitiam virginis imminuere: vitium pudicitiae addere, nomen virgineum adimere: zie verder MNW i.v. Ontsetten, sub bet. I, 2).
Schender, onteerder. ‖ B.: Ke swyt, ghy slettere! L.: Der maghden ontsettere! Trudo 2182 [ca 1550].
| |
Ontsinninghe,
zn. Van ontsinnen.
Onverstand, dwaasheid? ‖ Abonde en Pernette bedienen tprocuruerscap, Dus slaeckt vry dyn ontsinninghe... Comt
| |
| |
alle ter spinninghe, cast., C. v. R. 134 [1548].
| |
Ontslaen,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontslaan.
Zeggen, mededelen, vertellen. ‖ Wat ist voor een lanteerne? is sy groot off cleen off van hout off van steen? Wiltet my ontslaen, Letter en Geest 161 [eind 16e e.?].
| |
Ontslippen,
ww. Van slip of slippen. Zie ook MNW i.v.
Aan dit ww. op de enige - onduidelijke - plaats, waar het is aangetroffen, zijn in de loop der jaren verschillende, uiteenlopende bett. toegekend, die geen van alle ten volle bevredigen, t.w. ontslepen (Logeman), verscheuren (De Raaf, op grond van kil.: slippen, lacerare). splijten, kloven (Endepols) ontkleden (L. Willems, Van Mierlo), uitschudden (Van Elslander). ‖ Woudi yemant doot slaen, Ic hulpen ontslippen tot in die broock ende ooc cloven ontween, Elckerlijc 256 [ca 1490?].
| |
Ontslutzen,
ww. Zie WNT i.v. Ontslutsen.
Ontsnappen. ‖ Elc wille hem voughen an eenen cant, Dat hy ons nieuwers ontslutzen en magh, Gentse Sp. 237 [1539].
| |
Ontsmeken,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontsmeeken.
Door bidden trachten te voorkomen, afbidden. ‖ Dwoert dat God heeft Gesproken, suster, dan mach niet falen. Al waerdy noch so suet van talen, U en steet dat Gode niet tontsmekene, Eerste Bl. 1035 [ca 1440?].
| |
Ontspelen,
ww. Zie WNT i.v.
Enen zyn personage ontspelen, iemand in het spelen van zijn rol overtreffen. ‖ Ind zotte, ind vroe, met simpelheit, met liste, En ontspeelde hem niemend zyn personage, cast., C. v. R. 81 [1548].
| |
Ontspellen,
ww. Van spelle, spille, weefklos aan een spinnewiel?
In de aanh. fig. toegepast: ongedaan maken? ‖ Seer quaet ist ontspellen datter gerockt is, Con. Balth. 1033 [1591].
Opm. Mogelijk hetz. ww. in coornhert, Rijckeman 622 [1550]: ‘Hoe sal ick ontspellen mijn benautheyt vol rouwen’.
| |
Ontsplijten,
ww. Van splijten.
Opensplijten. ‖ Leefden v ouders, thert waer hem ontspleten, Doesb. 157 [vóór 1528]; Van groter liefden dat si achter ontspleet, ald. 252.
| |
Ontspoedich,
bn. Bijvorm van onspoedich? Of van ontspoeden? Of van *ontspoet, onspoed?
1) Zinloos (vg. onspoedich i.d. bet. nutteloos). ‖ Soo sy seyt, segt oock soo, al ist ontspoedich, Conste d.M. 42 [ca 1560].
2) Bezwaarlijk, verdrietelijk (vg. Onspoedicheyt i.d. bet. 1). ‖ Niet swaers // ter werelt // en is haer (t.w. de Wijsheid) ontspoedich, Antw. Sp. K ij [1561].
| |
Ontspoeyt,
bn. Van ontspoeden?
Rampzalig? ‖ Ick arme desolate // waer sal ick mijn nv keeren Ick en weet geen raet // noyt dus ontspoeyt Verdorven sal ick bliven / tmach niet failleren, M. Bedr. Hart 533 [1577].
Opm. Vg. Onspoet.
| |
Ontspooren,
ww. Zie WNT i.v. Ontsporen.
Ontsnappen, ontkomen. ‖ Wye zal ons nu ter werelt mueghen ontspooren, Verl. Z. I, 135 [1583].
| |
Ontspreyden, ontspreyen,
ww. Zie MNW en WNT i.v. Ontspreiden.
Uiteenzetten, mededelen. ‖ Wilt u narratie my te recht ontspreyden, Rott. Sp. A iij [1561]; Ontspreyende seer wijdt d'Cosmography, Schadt-kiste 281 [1621].
| |
Ontstaken, onstaken,
ww. Zie MNW i.v.
Raken, treffen, (doen) ontsteken. ‖ Hen willic vriendelic doen bekinnen, Dat mi Ontfermicheit heeft ontstaect, Vierich dorscoten mijn hert, mijn sinnen, Eerste Bl. 1344 [ca 1440?]; Nu benic met alder vruecht onstaect, Sev.Bl. 496 [ca 1450]; Ic bin ontstaect van uwen gheselscap fijn ende rustich, St 1, 70 [vóór 1524].
| |
Ontstellen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Onteren, verkrachten (vg. stallaert i.v. Ontstellen, sub bet. 1). ‖ Si wort ontstelt vanden seluen capiteyne, Doesb. 214 [vóór 1528].
| |
Ontsterken, onsterken,
ww. Zie WNT i.v.
Verzwakken, krachteloos maken. ‖ Wilt dees kettery helpen onsterken, Leuv. Bijdr. 4, 221 [beg. 16e e.].
Opm. Nog bij z. heyns, Bartas, Verv. 171 [1628].
| |
Ontstichtheit,
zn. Van ontsticht(en).
Aanstotelijkheid? ‖ Wat zietmen ter waerelt al zotternyen Ghebyen, daghelicx duer tsvolcx bedryuen Veil vremde dwazijnghen ic moet belyen Ontstichtheden, onder mannen ende wyuen, Gentse Ref. 111 [1539].
| |
Ontsticken,
ww. Van stick.
Krenken (vg. kil.: ont-stucken. Lacerare). ‖ Een hayr zijns Hoofts en wert hem niet ontstickt, Prochiaen 1941 [ca 1540].
| |
| |
| |
Ontstouwen,
ww. Van stouwen.
Ontroven. ‖ Sou mi yemant sulck hert ontstouwen, Doesb. 70 [vóór 1528].
| |
Ontstricken,
ww. Corrupt voor ontschicken, in verwarring raken, verbijsterd worden? Of oorspr. en dan identiek met mnl. ontstricken (MNW i.v., 2e art.), nnl. ontstrikken (WNT i.v.)?
In verbijstering raken? Of zijn gevoeg doen? ‖ Hy hadt seer quaet den aermen cornuyt Want wat hy de / hy en cost niet uyt (t.w. uit de kist) Van vreesen moest hy ontstricken, Haagsp. o ijv [1561].
| |
Ontstrossen,
ww. Van strossen (zie ald. en WNT i.v. Strossen)?
Ontroven? ‖ Mijn dunct dat ghij mijn eer schier ontstrost, Neringe 1015* [m. 16e e.].
| |
Ontstucken,
bn. Zie MNW i.v. Onstucken, WNT i.v. Onstukken.
Geestelijk gebroken, verslagen, verbrijzeld, ‘kapot’. ‖ O.: Siet hem (t.w. de arme en miserabele Dwerck Godts) suylooren S.: Hy en heues niet vaste / Hy isser om ontstucken / erm pijpere, Antw. Sp. Gg i [1561].
| |
Ontsueren
(I), ww. Van sueren (zie ald.).
Op bedrieglijke wijze ontnemen, afhandig maken. ‖ Hoe subtijl / datmen nv recht by schriftueren Hoe duyster / hoe intricaet datmen daer gewaecht Om d'een d'ander t'goet t'ontlueren en t'ontsueren, Zeven Sp. Bermh. F vjv [1591].
| |
Ontsueren
(II), ww. Zie WNT i.v. Ontzuren, 2e art.
Duidelijk maken. ‖ Dat ghy daer zegh, Mensche, es niet warachtigh; De reden waer om, zal ic u ontsueren, Gentse Sp. 313 [1539].
| |
Ontswichten,
ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Ontzwichten, 2e art.
Te zwaar vallen; onmogelijk zijn? ‖ Gods gracie en mach geen werc ontswichten, Sev. Bl. 1611 [ca 1450].
| |
Ontteesen,
ww. Zie MNW i.v. Onttesen, WNT i.v. Ontteezen.
Ontroven. ‖ Onder blau devocie tvolcs goet ontteesen, B.d.Scr. 27 [1539].
| |
Onttellen, ontellen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Een of den trap-, een trapken-, trappen of trapkens onttellen, te kort doen, bedriegen, inz. in de liefde: ontrouw zijn, overspel plegen (vg. E. Neurdenburg op Nyeuvont 143, C.G.N. de Vooys in N. Taalg. 5, 267 en D. Bax, Ontcijfering v. Jeroen Bosch 101). ‖ Mishoude ter eerster missen ghemelt Die anderen menighen trap ontelt, de roovere 403 [3e kw. 15e e.]; Coemt alle ghi ghehude mans en vrouwen Die wt draecht datmen thuys wel besigen souwe Ende trapkens ontellen condt, Nyeuvont 143 [ca 1500]; Sy heeft u menighen trap ontelt / Die weertste / die blusschen mach u dangier, Sp. d. M. 3693 [beg. 16e e.]; Can sij mij sdaechs twe trappen ontellen, ... Dats my int herte een blou beles, St 1, 65 [vóór 1524]; Onteldt vrij een trapken, het blijft wel verholen, a. bijns, N.Ref. 140, h, 15 [1525] (zie ook ald. 146, a, 7; 216, b, 21; 234, b, 5: trappen onttellen); Die soude den man een trapken ontellen al waert dat hy bouen op die trappen sate, X. Esels 27, 30 [1530]; (Kooplieden) Die alsoo ontellen haren naesten den trap Met bedriechlijcken clap // in haer hanteren / Dese en zijns niet die v fauoriseren, Antw. Sp. m i [1561]; Mach men onsen Heer geenen trap ontellen? Br. Willeken 244 [1565?]; Hoe menigen trap / onteldy my daechlyckx, Hs. TMB, A, fol. 119v [eind 16e e.?]; Ghaat en verwermt haer wat teghen die couwe, Oft sy mocht v wel eenen trap ontellen, houwaert, Lusth. 2, 204 [1582-'83].
| |
Ontveyligen,
ww. Zie MNW en WNT i.v. Ontveiligen.
Verontrusten? Of schaden, benadelen? ‖ Ick (t.w. Christus) wert alleen die hoecksteen geheeten daert al doer wert verbeeten / dat v mach ontveyligen, M. Bedr. Hart 1065 [1577].
| |
Ontvieren,
ww. Van vieren.
Blijkens het verband naar het schijnt vastbinden. ‖ N.: Hout / siet daer maer bintse (t.w. de koeien) immers vast M.: Ick sal voorwaer N.: Hout vast / en ontviert de hoornen, Proetus Abantus 711 [vóór 1589].
| |
Ontvlechten,
ww. Zie MNW en WNT i.v
Bevrijden, verlossen. ‖ Dopperste regenten / Hebbense daer af (t.w. van de Schrickelijcke tormenten) / seer haest ontvlochten, Antw. Sp. Bbb ijv [1561].
| |
Ontvoudenesse,
zn. Van ontvouden.
Ontvouwing, verklaring. ‖ O moeder ende maecht / weerde Gods bruut Aduocate der sondaeren / naer scriftueren ontvoudenesse, everaert 519 [1533].
| |
Ontvreimden (?), ontvremen,
ww. Zie MNW i.v. Ontvremden, WNT i.v. Ontvreemden.
A. Onz. - 1) Eig. zich onttrekken aan; sonder ontvremen, zonder nalaten. ‖ Sonder ontvremen // snoo laet ons beede derwaert gaen, Judich 81 [1577].
| |
| |
2) Ontvremen van, zich afwenden van en v.v. verloochenen? ‖ Hoe zydy dan ontvremende vanden groenen Mey // met vulder ondanckbaerheyt, Reyne M. 71 [ca 1575?].
3) Ontvreimden (ontvremen?) van, zich verwijderen, weggaan van. ‖ Dyn wyselic onderstant / van my ontvreimt, everaert 151 [1523].
Opm. Ook bij stallaert 2, 292.
B. Wederk. ‘Ontrouw worden aan zichzelf’ en v.v. wanhopen? ‖ Hoort hem, o mensche, en wilt u niet ontvremen, Gentse Sp. 104 [1539].
| |
Ontvremen,
ww. Zie Ontvreimden.
| |
Ontvromen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Verslappen. ‖ Duer de liefde en sal ick my niet laten ontvromen, ghistele, Ovid. Sendtbr. fol. 22a [1559].
| |
Ontwaken,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Hem ontwaken, eig. wakker worden en v.v. oppassen, zich in acht nemen? ‖ Elck mensche mach hem wel ontwaken // al, Dwerck d. Apost. 826 [1e h. 16e e.].
| |
Ontweghelt,
bn. Van *ontweghelen of rechtstreeks van weghel(e).
Het spoor bijster; in de war. ‖ Siet toe / dat v gheen vruecht ontglijdt Om dat mijn sinnen ontweghelt zijn, de roovere 277, var. [3e kw. 15e e.].
| |
Ontwelghen,
ww. Bijvorm van ontweldighen?
Ontweldigen, ontroven, ontnemen. ‖ My vermanende... Oft ick Italien mynen kinde wil ontwelghen? H.d.Am. E 2 [m. 16e e.]; Die Paris hem ontwelcht had, creech hi weer als die coene, ghistele, Ovid. Sendtbr. fol. 57a [1559].
| |
Ontwellen,
ww. Van wellen, rollen, wentelen (zie MNW i.v. Wellen, 2e art.)?
Ontgaan? ‖ Dat hem tleven wel mocht ontwellen, Hs. TMB, B, fol. 127* [eind 16e e.?].
| |
Ontwelven,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
1) Ontnemen, wegnemen. ‖ Die myn goet ontwelven, Hs. TMB, G, fol. 71v [eind 16e e.?]; Druck ontwelven, ald. fol. 131v.
Opm. Geen van beide plaatsen zijn door mij geverifiëerd. Het is niet uitgesloten, dat in de eerste aanh. ontwelgen i.p.v. ontwelven gelezen moet worden.
2) Verklaren, bekennen, zeggen. ‖ Doende aerme ende ryck / jc moet ontweluen Bet noch weerssere dan hu seluen, everaert 65 [1511] (zie ook ald. 379, 383 [1512]; Desen grooten ancxt wilt mi ontweluen, ghistele, Ant. 24 [1550]; Dat hy... en wilt hooren niet Wat ick ontbinde oft wat ick ontwelve, ghistele, Ter. Heaut. 50 [1555].
- In de aanh. inlichten. ‖ Twaere noot ande condicien van hu bedryf Dat men my te rechte ontwolue, everaert 141 [1528?].
3) Gerieven, belonen? Of straffen? ‖ Ghemeynlijck zulck eynde volcht na zulck ravot zoet // Aldus kan Venus haer Dienaers ontwelven, H.d.Am. F 1v [m. 16e e.].
| |
Ontwenen,
ww. Zie MNW i.v.
Afleren. ‖ Doen ghy thuus quaemt / wel by drancke Ondersteldic hu den wech / met eenen bancke Daer ghy ouer vielt twee quade scenen Om dat jc zoude hu dronckescip ontwenen, everaert 321 [1531?].
| |
Ontwerven,
ww. Zie MNW i.v.
Indien oorspronkelijk, blijkens het verband in de aanh. in de steek laten; wellicht is die u ontwerven echter een later toevoegsel, het kan althans zonder enig bezwaar worden geschrapt. ‖ Elckerlijc, ic wil oec henen Ende volghen den anderen, die u ontwerven, Eleckerlijc 817 [ca 1490?].
| |
Ontweven,
ww. Corrupt voor ontsweven?
Hem ontweven, blijkens het verband in de aanh. in de war zijn, de kluts kwijt zijn, niet (meer ten volle) bewust zijn van zijn doen en laten. ‖ Wats myns o wach laecen sterfic of leef ick... slaepic / waeckic / my seluen ontweef ick, St 1, 219 [vóór 1524].
| |
Ontwijckelijck,
bn., bw. Zie Onwijckelijck.
| |
Ontwijckenisse,
zn. Van ontwijcken.
Ontkoming. ‖ Dit's vreemt om horen, Dat ghy om dorper ghedachten, zonder ontwijckenisse, Verandert zijt in eens Herts ghelijckenisse, H.d.Am. K 3v [m. 16e e.].
| |
Ontwilderen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Zich aan iemands gezag of controle onttrekken. ‖ Ziet toe oock datse (t.w. dijn reden) u niet en ontwildere, cast., C. v. R. 34 [1548].
Opm. Ook bij stallaert 2, 293.
| |
Ontwimpelen,
ww. Bijvorm (door dissimilatie) van omwimpelen.
Bewimpelen, verbloemen. ‖ Al wildyt ontwimpelen in alle syden: met boeverye en suldy niet bedyen, Bruyne 1, 17 [2e h. 16e e.].
| |
Ontwinden, ontwinnen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
1) Ten toon spreiden. ‖ Wat hebdy
| |
| |
al overvloedicheyts begonnen Gulsicheyt ontwonnen, Rott. Sp. H vij [1561]; Schemp noch begrijp en behoortmen hier niet te vinnen / Maer vreucht te ontwinnen // zoo dat betaemt, ald. L vij.
2) Ontvouwen, verkondigen. ‖ Tot eewighen tyden, sy v lof ontwonden, Dwerck d. Apost. 1560 [1e h. 16e e.].
3) Verklaren, uitleggen? ‖ (Ick) begeer dat justicij... die execusij sal doen nae mijn woorden voorsproken sonder anders tontwinnen, Werelt bevechten 290 [2e h. 16e e.].
| |
Ontwinnen,
ww. Zie Ontwinden.
| |
Ontwratselen,
ww. Bijvorm (door metathesis) van ontwrastelen.
Ontworstelen. ‖ Op dat hij v niet ontwratselt / bint hem vast, Saul en David 321 [2e h. 16e e.].
| |
Onvaijlliandich,
bw. Van onvaijlliant of van vaijlliandich.
Schandelijk. ‖ Hoe ghij ons schandich ons eer benomen hebt onvaijlliandich, Hs. TMB, G, fol. 42v [eind 16e e.]?
| |
Onvaliandelijck,
bn., bw. Van valiandelijck of van onvaliant.
A. Bn. Laakbaar. ‖ Wat dunct v is si daer om onualiandelijck? En niet weert gheacht te sine als de lofsame? ghistele, Ant. 56 [1555].
B. Bw. Schandelijk. ‖ Haers broeders lichaem soe onualiandelijck En onbetamelijc voor den beesten Laet ligghen, ghistele, Ant. 77 [1555].
| |
Onvaljant, onvailjant,
bn. Van valjant, valiant.
Niet flink; laf. ‖ Hoe hy (t.w. Mars) wort gheschouwen als onvailjant Van Iolijt van ooghen en Minlijck ghepeys, H.d.Am. S 5v [m. 16e e.]; Het waer sijn schande zoude hy als d'onvaljande Hero liefde stellen bezijen, ald. Aa 5v.
| |
Onverbeent,
bw. Van verbenen.
Waarachtig, niet in spot? ‖ Maect ghi dan een kint, dat iaecht ghi int cloostere. So hebt ghy (var. ghijs) yerst ghesleten vry onverbeent, Prochiaen 2257 [ca 1540].
| |
Onverbloot,
bn. Van verbloot of rechtstreeks van verbloden.
1) Vrijmoedig; vrijpostig; schaamteloos, brutaal. ‖ Ongheheescht dickent / onghegheuen blyft. Aerm jnde Buersse ghy moest onverbloot zyn, everaert 291 [1529].
2) Eig. veilig (niet om te ‘verbloden’) v.v. vrij, gemakkelijk of aangenaam. ‖ Jc zal maken uwen wech / onverbloot fijn, everaert 107 [1513].
| |
Onverdachtelijck,
bn. Zie MNW i.v. Onverdachtelike.
Plotseling, onverwacht (vg. onverdacht in dez. bet. bij coornhert, Rijckeman 1343 [1550] en de bo i.v. Onverdachts: ‘onverwachts, onvoorziens’). ‖ D'onverdachtelijck grief, die't wel voordachten, Brenght myn desolaet arm Herte in desolatien, H.d.Am. I 8v [m. 16e e.].
| |
Onverdooft,
bw. Zie WNT i.v. Onverdoofd.
Eig. niet ‘verdooft’, niet suf, v.v. aandachtig, oplettend. ‖ Sulc es de meenynghe / wiltse onverdooft sommen, everaert 42 [1512]; Wilt dees noot onverdooft craken, Bekeeringe Pauli 208 [ca 1550?].
- In de aanh. verzwakt tot bw. van graad: zeer? ‖ H.: Wel an uwe advysen // toocht S.: Dat doen ick onverdooft // ruut, Judich 389 [1577].
| |
Onverfoeyt,
bw. Van verfoeyen.
Op eervolle of heerlijke wijze? ‖ U heylige gemeente twelck nu groeyt onverfoeyt in allen percken, Paulus en Barnabas, in Hs. TMB, B, fol. 60 [m. 16e e.?].
| |
Onvergrondelic,
bn. Van vergronden.
Onmetelijk, oneindig. ‖ Gods mijnne blijft heewelic Jn haeren pas om haer mijnaers (var. dienaers) een onuergrondelic verblijden, de roovere 293 [3e kw. 15e e.].
| |
Onverhaent,
bn. Van verhaent (éénmaal aangetroffen in onduidelijke bet. t.w. ‘te schande gemaakt’(?), zie MNW i.v.)? Of van *veranden (van anden, grieven, verbitteren of wreken)?
? ‖ Ick (t.w. Bedrochelyck Geest) sal die werelt heel tverstandt beroven; Soe sullen wy (t.w. B.G. en Listich Vondeken) regeren als donverhaende, Trauwe 73 [1595?].
| |
Onverkerelt,
bn. Van verkerelt.
Indien het woord in de aanh. betr. heeft op saeke: duidelijk, evident? Indien het daarentegen betr. heeft op de toegesproken persoon: eerlijk of niet verdwaasd? ‖ R.: Wat segdij hier toe (t.w. op de geuite beschuldiging) wilt mijn antwoord geven op dese saeke / sijnde onverkerelt // nv est soe niet M.: Ick gelooff wel jaet, Werelt bevechten 507 [2e h. 16e e.].
| |
Onverknesen,
bw. Van verknysen.
Waarachtig of ten volle? ‖ Die hem selven verwint, die is sterck onverknesen, Schadtkiste 250 [1621].
| |
Onverlanghelic,
bn. Zie MNW i.v. Onverlangelijc.
Verheugd? ‖ Tsghelijcx (t.w. als de
| |
| |
gezaaide graankorrel) werdet metten lichame vergaende; Zo zalt ooc opcommen, weist onverlanghelic, Niet meer ghebreckelic noch verganghelic, Gentse Sp. 91 [1539].
| |
Onvermachticheyt,
zn. Van *vermachticheyt (van vermachten)?
Onmacht, onvermogen. ‖ Van myne onvermachticheyt beclaghe ick my // te weeten van mynder memoorien, Vader Onse 1028 [1577].
| |
Onverminct,
bw. Zie MNW i.v. Onvermenget, WNT i.v. Onvermengd.
Oprecht. ‖ Dinen euen meinsche minnen onverminct, de roovere 350 [3e kw. 15e e.].
| |
Onvermondelic,
bw. Van *vermondelic of rechtstreeks van vermonden.
Op onuitsprekelijke (versta: smartelijke) wijze. ‖ Zy schoten v (t.w. Christus) aen als honden vergraemt ende trocken uyt uwen rock ongeblaemt zoe dat uwe wonden onvermondelic wyde ontdaen (versta: ontdaden), de roovere 118 [3e kw. 15e e.].
| |
Onvernepen,
bn., bw. Zie WNT i.v.
Eig. niet ‘vernepen’ (d.i. verknoeid, bedorven of vernietigd) en v.v. (met intensivering door negatie) volledig, echt, zuiver; ook verzwakt of veralgemeend tot epith. ornans: heerlijk, enz. In adverb. gebruik wel naderend tot bw. v. graad. ‖ Almachtich, crachtich en voordachtich God, Onbegrepen, onvernepen, geschepen eest al, Hemel, eerde duer U weerde vermeerde ghebod, a. bijns, N. Ref. 343, a, 2 [1e kw. 16e e.] (= Bruyne 3, 193); God leuende vleys bloit te samen gheprent Sonder twyfel int heijlich sacrament als hostie in broots schijn onuernepen, v.d. dale, Lof hostie 18 [1e kw. 16e e.]; Een weerlyck sot // sijdij / groot onuernepen en een geestelijck sot // es in v begrepen, Drie sotten 249 [1e kw. 16e e.]; Mijn edel siele, daer ghij onvernepen U Godlijc beelde in hadt gheprent, Die heb ic bevlect met veel sondiger strepen, a. bijns 391 [ca 1540]; Met corter talen Hebben de Lacedemoniers begrepen Dese const / en met sententien onvernepen Een groote wijsheyt ghebruyct met sinne, Antw. Sp. Q i [1561]; O edel Violierken... Die ons tuwaerts treckt deur Liefde onvernepen, ald. h iij.
Opm. De beide aanhh. uit Antw. Sp. horen wellicht niet hier thuis, maar bij Onvernijpen (zie ald.).
| |
Onvernijpelijc,
bw. Zie WNT i.v.
Bijzonder, buitengewoon. ‖ Doen hij (t.w. Christus) zijn Moeder so onvernijpelijc sterck Met gratien voorquam, a. bijns 270 [ca 1540].
| |
Onvernijpen,
ww. De aanhh. schijnen dit ww. te veronderstellen; indien terecht, dan zou het begrepen kunnen worden als afl. van vernijpen en de positieve bet. voortvloeien uit intensivering door negatie. - De opvatting van onver- als over- (zie Tijdschr. 19, 237 en Onverwaentheyt), al komt over- inderdaad eenmaal voor (zie ben.), leidt hier m.i. niet tot beter begrip.
Doen overvloeien, overladen, begiftigen, voorzien (van)? ‖ Waer is groot Troyen, dat heerlijk gescepen was... Vol schoonder gestichten dwerc onvernepen was, a. bijns 246 [ca 1540]; (God) Die alle smenschen wesen eerst begrepen // heeft / En ouernepen (1. onvernepen) // heeft van groote gauen, Antw. Sp. f i [1561] (vg. ald. f iv: ‘Hooghe onvernepen // is deerde seer groot / Met cruyden en bloemen’).
Opm. Mogelijk behoren hiertoe ook de aanhh. uit Antw. Sp. onder Onvernepen.
| |
Onvernoeyent,
bn. Zie Onvernoyent.
| |
Onvernoeyt,
bw. Van vernoeyen, vernoyen.
Op prettige, aangename wijze. ‖ Weerdt esser gheen cruudt / jnt vleesch ghegroeyt Dat wy onvernoeyt / vermaecten ons gheestkins? everaert 17 [1509].
| |
Onvernoyent, onvernoeyent,
bn. Van vernoyen.
Eig. zonder dat het gaat tegenstaan en v.v. (met intensivering door negatie) met blijvende goede gezindheid. ‖ Lof onvernoyende reyn Jubilatie (tot Christus), de roovere 120 [3e kw. 15e e.]; (Maria) Van binnen // ghenadich // onvernoeyende, ald. 203.
| |
Onvernust,
bw.? Bijvorm van *onvernoost (van vernosen, kwellen)?
Vrijwillig? Of liefdevol? ‖ Midts dat ghy... my al soo (hebt) ghecocht Aent cruce duer tstortten vws bloets onvernust, Trudo 636 [ca 1550].
| |
Onverrast,
bn. Van verrassen.
Zonder te schrikken; schrik niet. ‖ Wel vrient, onverrast, segt eens metterdaet, Waert ghy niet die soo claechde? Minnevaer 36 [1583].
Opm. In de bekende verbinding met bijw. functie als d'onverraste, rustig (?) bij j.v.d. noot, Olymp. 188, uitg. Zaalberg, Olympia Epics, p. 158.
| |
| |
| |
Onversaecht,
bw. Van versaecht, verzacht of rechtstreeks van versaechten, verzachten?
Niet verzacht, v.v. (met intensivering door negatie) hevig, fel? ‖ Nv besit ghy (t.w. Lucifer) den afgront vander hellen Daer ghy eewich moet in tormenten quellen Vercrompen / machteloos / vlammich / onuersaecht, de roovere 236 [3e kw. 15e e.].
| |
Onversaghen,
bn. Tegen gelijkstelling met onversaagd bestaan ernstige bezwaren. Een derg. rijmvervorming (waardoor een zwakke vervoeging sterk wordt gemaakt) heb ik nergens elders aangetroffen. Bovendien zou ook de bet. niet passen (de enige genoteerde ongunstige bet. van onversaagd is ‘onbesuisd’).
Naar het schijnt in de aanh. gebruikt als synoniem van quaet, wreet en fel. ‖ Die tpack der minnen dus heeft ghedraghen Swaer valt sijnen last vol venus plaghen seer onversaghen / quaet wreet en fel, St 2, 187 [vóór 1524].
| |
Onverschadelick,
bw. Op grond van het rijmwoord schadelick wellicht corrupt voor onversadelick. Anders van verschaden, schadeloosstellen, vergoeden? Of bijvorm (event. rijmvervorming) van onverschedelick, onversche(i)denlick, zonder onderscheid (te maken)?
Zonder ophouden? Meedogenloos? Zonder onderscheid? ‖ O vileinighe doot, diet hier al ter noot, Brij[n]ght onuerschadelick! van hauweghen, Epitaphium achter cast., Bal. [m. 16e e.].
| |
Onverschaelt,
bw. Van verschaelt of rechtstreeks van verschalen.
Niet ‘verschaald’, krachtig, zuiver, fris? Of onverminderd (vg. verschaelt, gevild, geplunderd, zie Verschaelt). ‖ De prosen / der roode Rosen / men u onverschaelt / biet, Rott.Sp. Q viij [1561].
| |
Onversijckelijck,
bw. Van versijckelijck of rechtstreeks van versijcken.
Heerlijk, zalig? ‖ Hy (t.w. Christus) sal ons te ghemaecke doen onversijckelijck, Zeven Sp. Bermh. G ijv [1591].
| |
Onversinlick,
bn. Van versinnen.
Ruw, onbeschaafd; dom? ‖ Ick aerm sondare / plomp en onversinlick soude gherne louen met herten inlick dat cruce daer cristus aen was bloyende, St 1, 273 [vóór 1524].
| |
Onversint,
bw. Zie Onverzints.
| |
Onversleten,
bw. Zie MNW i.v.
Eig. onverminderd en v.v. in volle kracht, luister, majesteit? ‖ Sijn twee aensichten sal hy (t.w. Christus) onversleten Jnden Joncxsten dach seer wreet oft soet van seden Laten blijcken, Antw. Sp. e ij [1561].
| |
Onverspleten,
bw. Zie MNW i.v.
Volkomen, volledig, geheel en al. ‖ Voord soe soudi onverspleten Alle die grote sciencien weten, Die liggen verborgen inden here, Eerste Bl. 178 [ca 1440?].
| |
Onversteken,
bn. Zie MNW i.v.
Niet verachtelijk. ‖ Ic sie de priesters, God geefs my vrame, Als dat haer mijn onvruchtbaricheit Onversteken moet wesen, Eerste Bl. 1409 [ca 1440?].
| |
Onversuerlic,
bn. Van versueren.
Aangenaam, heerlijk. ‖ So groot verlanghen heb ic om smaken dijn suete woordekens onuersuerlic, Doesb. 60 [vóór 1528].
| |
Onvertoeft,
bw. Zie WNT i.v. Onvertoefd.
Onverwijld. ‖ Onvertoeft komt Godts Gheest op u ghevloghen, Rott. Sp. M viij [1561].
Opm. Ook bij l. jansz [2e h. 16e e.], in een niet opgetekende plaats.
| |
Onvertraecht,
bn., bw. Zie WNT i.v. Onvertraagd.
Snel. ‖ everaert 10, 13 [1509], 416 [1530], 519 [1533]; numan, Striit d. Gem. 26b [1590].
Opm. Als archaïsme (?) nog bij van lennep, Poët. 1, 23, aang. in WNT i.v. Onvertraagd, sub bet. 2).
| |
Onverveilt,
bw. Zie WNT i.v. Onverveeld.
Eig. zonder tegenzin en v.v. met genoegen, gaarne. ‖ Bouen dien So sallic huer doen betalen / onverveilt Van dat wy huer feeste / hebben gespeilt, everaert 177 [1527].
| |
Onvervrosen,
bn. Van vervriesen.
In de aanh. van de stem: helder, luid? ‖ Alle gheestelijcke van god ghecosen Dat ghi elcken tot deser wren sout wecken Roepende / met kelen onverurosen, v.d. dale, Wre 1431 [ca 1516].
| |
Onverwachtich,
bw. Van onverwacht.
Niet verwacht. ‖ Hy es commen by nachte / van my onverwachtich, Taruwegraen 865 [1581].
| |
Onverwaentheyt,
zn. Zie MNW i.v. *Onverwaenthede. De vorm met onver- is dus wel authentiek. Emendatie in over-bood trouwens toch geen oplossing, omdat dit afgeleid zou moeten zijn van een niet bestaand en niet bestaanbaar *waentheyt. Onverwaentheyt zal nu begrepen moeten worden als afl. van verwaentheyt
| |
| |
met het versterkende prefix on- (zie bij Onduijts(ch).
Verwatenheid? ‖ Onuerwaentheyt van leven ons seer paijt Het bedriecht ons het laet ons sterven allene, St 1, 9 [vóór 1524].
| |
Onverwaten,
bw. Van verwaten.
Zonder schroom, vrijuit. ‖ Dus roep ic met Jeremiam cloec onverwaten: Mijn volc heeft de fonteyne des levens verlaten, Prochiaen 2118 [ca 1540]; Waer dat Trouwe mach trecken aen dboort, Segt onverwaten, Trauwe 1207 [1595?].
| |
Onverzaghelick,
bw. Van verzaghelick of rechtstreeks van verzaghen, versagen.
Onversaagd (vg. mnl. onversaechdelike, mnl. onversaagdelijk - beide afgeleid van het volt. deelw. - in dez. bet.). ‖ Als hem een vrauwe ghedoot zal hebben onverzaghelick (× verdraghelick), Judich 1574 [1577].
| |
Onverzeert,
bw. Van verzeren.
1) Met blijdschap. ‖ Doet dat (t.w. wat hem geleerd is) ghestadich, onverzeerdt, Als een goet zondare bekeerdt // met vulle propoosten, Verl.Z. II, 1209 [1583] (hic? of ten volle, geheel en al?).
2) Stellig, zeker, beslist. ‖ Godt geeft die gave des gelooffs onverzeert Die Godt simpel oytmoedich met herten soecken, v.d. berghe, Ref. 60, 50 [m. 16e e.].
| |
Onverzints,
bw. Zie WNT i.v. Onverzind.
Op ongedachte, onverwachte wijze. ‖ Wie zydy, die my inden lusthof dus qwelt En comt onverzints my op dlijf ghevloghen? Gentse Sp. 312 [1539].
Opm. In dez. bet. onversint bij houwaert, Mil. Clachte, Opdr. [1577-'78]: ‘Tijts variatie Benaut ons... onversint’.
| |
Onvoordachtelijck,
bw. Van onvoordacht of voordachtelijck.
Ondoordacht, dwaselijk? ‖ Sy (t.w. de Joden) hebben hem (t.w. Christus) doen kruyssen onvoordachtelijck, Rott. Sp. S iijv [1561].
| |
Onvraemte,
zn. Zie MNW i.v.
Ramp. ‖ Men saels mi ewelijc scande spreken Ende minen geslechte, noyt selken onvraemte! Eerste Bl. 1453 [ca 1440?].
| |
Onvramelick,
bn., bw. Van onvrame of vramelick.
1) Schadelijk, nadelig; ongelukkig, rampzalig. ‖ Syt ghy gheuallen / jn Houde Ghewuenten onvramelic Onbetamelic / thuwer sielen verdommenesse Anroupt Maria, everaert 33 [1509]; Tmoet zo ghescieden / wient es onvramelic, ald. 54 [1511]; O, moet my dit (t.w. het kind verliezen) onvramelick // aldus ghebueren, Myn herte dat zal puer // van rauwen schueren, Jezus i.d. tempel 367 [ca 1575?].
2) Onbehoorlijk, onbetamelijk. ‖ Onuramelijc Ghewin ghecregen / is namaels meer scadelijc Dan profitelijck, ghistele, Ant. 28 [1555]; This onbehoorlijc en onbetamelijck Dat yemant so hoochmoedich en onuramelijck Sal wesen / en so wederspanich, ald. 40 (hic? of opstandig, ongehoorzaam?); Is dat ghedreycht / als ic met goede argumenten Antwoorde / op tghene dat onuramelijck // is, ald. 61.
| |
Onvranck,
bn. Van vranck.
Blijkens het verband in de aanh. onvast, onzeker, wankelend, weifelend. ‖ Gheheel int versaghen // staen ick dus onvranck. Den gheest is wel willich / maer tvleesch is te cranck, Antw. Sp. i iij [1561].
| |
Onvredinghe,
zn. Van onvreden, ontvreden.
Beroving van vrede. ‖ Deur overtredinghe Hadde de doot heerschappije / t' onser onvredinghe, Rott. Sp. M ijv [1561].
| |
Onvroedich,
bn., bw. Van onvroet of van vroedich.
1) Onverstandig, dwaas. ‖ de roovere 246 [3e kw. 15e e.]; H.Sacr. 96 [1571]; Jezus o.d. leraers 468 [vóór 1580].
Opm. Nog in Ned. Hel. 60 [vóór 1610].
2) Dolzinnig, razend, woedend? ‖ Van alle cant dat sy (t.w. myn wederpartyen) my bestryen, & brengen my tondere geheel onvroedich, Bruyne 2, 79 [1564].
| |
Onvroedicheyt,
zn. Van onvroedich (of rechtstreeks van onvroet) of van vroedicheyt.
1) Onverstand, dwaasheid (vg. kil.: on-vroedigheyd. Insipientia); in de aanh. dwaze, onverstandige dingen. ‖ Men sach hem (t.w. Christus) altoos metten sondaers conuerseren En hem occuperen // met sulcke onvroedicheijt, Bekeeringe Pauli 333 [ca 1550?].
2) Uitzinnigheid, razernij? ‖ O Romeynen, u ghierighe onvroedicheyt... Es in t' ghebieden gheweest soo onsoet, Dat... enz., houwaert, Mil. Clachte 9 [1577-'78].
| |
Onvrommenesse,
zn. Van onvromme, onvrome of van *vrommenesse, *vromenisse.
Onheil, verdoemenis. ‖ Adams mesdaet // quaet, Ende oock myn zondighe wercken / tonreyne obstinaet // zaet, Duer wyen / Gods gherechticheyt / naer waer sommenesse, Staet tmynder onvrommenesse, Verl. Z. I, 451 [1583].
| |
| |
| |
Onvruchtbaricheit,
zn. Van onvruchtbarich.
Onvruchtbaarheid. ‖ Ic sie de priesters, God geefs my vrame, Als dat haer mijn onvruchtbaricheit Onversteken moet wesen, alsoet betame, Eerste Bl. 1408 [ca 1440?].
| |
Onwee,
zn. Van wee.
Genot. ‖ Wy hebben somtijts mueten bee // hyghen en met onwee // swyghen // in wellusten kuel, Smenschen gheest 178 [ca 1560?].
| |
Onwijckelijck, ontwijckelijck,
bn., bw. Zie WNT i.v. Onwijkelijk.
1) Zonder te wijken of af te wijken. ‖ Tvolck van Ysrahel triompheerde rijckelijck, Alse hielden Gods geboden onwijckelijck, a. bijns, N.Ref. 90, c, 2 [1e kw. 16e e.]; Staerck onwijckelic Hoopte Paulus up tgoedt twelc hy verbeyde, Gentse Sp. 11 [1539]; Vader Onse 1200 [1577].
2) Niet kunnende wijken of afwijken; onwankelbaar. ‖ U cracht ontwijckelijck make mij ghesondt, a. bijns, N.Ref. 285, b, 10 [1e kw. 16e e.]; Het welcke euwich blyft // naer zyn woordt onwyckelick zeer autentyckelick, H.Sacr. 340 [1571].
| |
Onzachtich, onzaghtigh,
bn., bw. Zie Onsachtich.
| |
Onzorchvuldicheyt,
zn. Van onzorchvuldich.
Zorgeloosheid, nalatigheid (vg. kil.: on-sorgh-vuldigheyd. Incuria, negligentia). ‖ Wat zoudt ghy zoo doen verdrincken v Lief Door groote onachtzaemheyt en onzorchvuldicheyt, H.d.Am. Ff 7 [m. 16e e.].
Opm. In een andere bet., te vergelijken met kil.: on-sorgh-vuldigheyd... securitas (= gemoedsrust?), bij spieghel, Hert-sp. 4, 127: ‘Hun onzorghvuldigheid, kunstmin, en staeghe vlijt Door-wrocht dicht teelde’.
| |
Oodmoetheit,
zn. Van oodmoet.
Goedertierenheid. ‖ Naer haerlieder messit (t.w. van de vrouwen) niet zynde vraghelick, Maer tooghd oodmoetheit, cast., C. v. R. 197 [1548].
| |
Ooge,
zn. De oogen wtsteken, zie Uwtsteken.
| |
Oogenwip,
zn. Uit ooge en wip.
Oogwenk, ogenblik. ‖ Den doot sal haest coomen in een oogenwip, Huis v. Idelh. 1024 [m. 16e e.].
| |
Oom, ooms, oomken(s),
zn. Zie MNW en WNT i.v.
Bank van lening (vg. de bo i.v. Noom). ‖ everaert 140 [1528?]; de dene bij de bo i.v. Noom (vier plaatsen) [ca 1560]; Zeven Sp. Bermh. H vij [1591].
| |
| |
Oorboringhe,
zn. Van oorboren, orboren (zie MNW i.v. Orbaren, WNT i.v. Orberen).
In de aanh. naar het schijnt bedoeling, toeleg. ‖ Dit was myn oorboringhe / Dat ick u dede tot Schriftuerlijck bewijs wandelen / Ick wist dat hy u zou maken als den verstandelen, Rott. Sp. D iiijv [1561].
| |
Oorclincke,
zn. Uit oor en clincke, slag, zie WNT i.v. Klink (VI).
Oorveeg (vg. kil.: klincke / oorklincke. Alapa, colaphus, pugnus, verber, tax; ook in 17e-eeuwse wdbb., zie WNT i.v. Oor, Samenst.). ‖ M.: Waerom wilt ghi wedden? D.M.: Om een paar oorclincken Wedde ic, Bijstier 266 [eind 16e e.?].
| |
Oorcondighe,
zn. Van oorconden.
Vrouwelijke getuige. ‖ Hier syn oorconders en oorcondighen, Smenschen gheest 637 [ca 1560?].
| |
Oorcondighen,
ww. Van oorcondich? Of analogie-formatie naast oorconden?
Verkondigen. ‖ Ick zal gaen / zoo Christus oorcondicht, Verl. Z. II, 639 [1583].
| |
Oordten,
ww. Zie WNT i.v. Orten.
Oordten met, minachtend, smadelijk bejegenen. ‖ Hadde... ghylien d'overhant van ons (mogen) verkryghen: Ons en hadt gheholpen stuypen noch nyghen / Midts dat ghy verwonnen /noch met ons lieden oordt, cast., Bal. P iv (achter C. v. R., ed. Rotterdam 1616) [1521].
| |
Oorije,
zn. Zie MNW i.v. Hoirie.
Blijkens het verband in de aanh. afkomst, oorsprong (door contaminatie met origo?). ‖ Conste verhief // Aristotelem wert Want zijn natuere heeft niet dan conste beghert Met duechden expert / soeckende elcx tronck Doorije beghintsele oft den oorspronck, Antw. Sp. Qq iij [1561].
| |
Oorspronck,
zn. Zie MNW i.v. Orspronc, WNT i.v. Oorsprong.
Oorzaak, schuld. ‖ Och lacen wacharmen / elc mach wel schreyen Dat hy aldus ghestorven is van minnen: Want wy zijn doorspronck, Sp. d. M. 5587 [beg. 16e e.].
| |
Op-,
zie ook bij Ob- en Up-.
| |
Openbarenesse,
zn. Zie MNW i.v. Openbaernesse.
Openbaring, onthulling, verklaring (vg. Voc.Cop.: oppenbarnisse, revelatio). ‖ Om te stellen myn siele / jn Marien be- | |
| |
warenesse Ende huer lesen een hoedeken / zo dopenbarenesse Myn spryoors verclarenesse / laests dede bediet, everaert 28 [1509].
| |
Openbaerheyt,
zn. Zie MNW i.v. Openbaerheit, WNT i.v. Openbaarheid.
Openbaring, in de eerste aanh. in de zin van uitspraak, in de tweede mogelijk van zekerheid (door God als openbaring geschonken). ‖ V biddende dat ghy in rechter waerheyt By haer komt persoonlijck nu ten stonde, Om een scientelijcke openbaerheyt, Die Vlammich moet raeyen uyt uwen monde, H.d. Am. G 2 [m. 16e e.]; Myn siele haeckt nae dopenbaerheyt // seere, Bruyne 2, 81 [1564].
| |
Openbaerich,
bw. Van openbaer.
Openbaar. ‖ Men mocht hu zynghen / of openbaerich lesen, everaert 285 [1529].
Opm. Nog bij l. vossius 165 [m. 17e e.].
| |
Opengieren,
ww. Bijvorm van obegieren (uit ofr. obéir), mogelijk naar analogie van vormen als travengieren.
Gehoorzamen. ‖ O sHeeren wille... Hu willic opengieren / alst redene ende recht zy, everaert 189 [1526].
Opm. Ook bij de potter, Chron., pass., aang. d. stallaert i.v. Opengieren.
| |
Operatie, operacie,
zn. Zie WNT i.v.
1) Handeling, verrichting (vg. kil.: Natuerlijcke operatien. Actiones corporis naturales). ‖ Der consten fonteyne... Daer elc magh den gheest commen baden in Duer rhetorijckelicke operacye, Gentse Sp. 273 [1539]; Dus om recreacie syn wy ons moralizasye hier af aengaende; duen communicacie onse operacie; sijt in danck ontfaende, Charon 23 [1551].
2) Werking; uitwerking. ‖ Wat dat myn Dochter namaels zal ghebeuren Door d'operatie der Planeten Daer sy in gheboren is, H.d.Am. Z 6v [m. 16e e.]; (Christus) twarachtich vrauwen zaet, // crachtich in operatie, H.Sacr. 526 [1571].
3) Openbaring? ‖ Wtdoen den ouden mensche & syn fondacie, den nieuwen aendoen aldus doperacie, Bruyne 1, 10 [2e h. 16e e.].
| |
Opereren,
ww. Zie WNT i.v. Opereren.
1) Openbaren? ‖ Na dat ick die nieumare / van Fama vate Soo en heuet den barbier niet ghepubliceert Maer daerde heuet Selue gheopereert Daert Fama door vernomen heeft hoet is gheschiet, Antw. Sp. G i [1561].
2) Opwerpen? ‖ Mijnen wech (t.w. van Goetwillich versoeck) had sy (t.w. Afionstich herte) beset... Soo dat al mijn gangen... waren ghecorrumpeert Duer de swaricheyt / die sy heeft gheopereert, Haagsp. p i [1561].
| |
Operken,
zn. Oorspr.?
Op grond van het verband in de aanh. verwacht men beker of dronk. ‖ Met dit, operken lieff, ick tot u spueren moet, Ontr. Rentm. 564 [1588?].
Opm. De lezing van de uitgever operkenlieff opgevat als lief ‘operken’ (waar-in operken zou staan voor wvl. opper, minnaar) is onwaarschijnlijk. De minnenden spreken elkaar verder uitsl. met lieff aan; bovendien is de toegesprokene een vrouw, terwijl opper alleen wordt gebezigd voor mann. personen (zie de bo i.v. Nopper).
| |
Opghesnuijt,
bn. Corrupt voor opghesmuijct, opgesmukt?
Opgeprikt, opgepronkt? ‖ (Meisjes die) Derwaerts lopen op ghesnuijt als poppen die te coop staen, St 1, 96 [vóór 1524].
| |
Opghevringhen,
ww. Uit op en ghevringhen (vg. WNT i.v. Opwringen).
Ontsluiten, openen. ‖ Een swaer vergrouwen // coemt my bespringhen Dat ick mijn belofte niet en can volbringhen Tslot opghevringhen // daer de consten binnen // zijn, Antw. Sp. Mm iiijv [1561].
| |
Opgroeysele,
zn. Van opgroeyen.
Jeugd, kinderjaren? ‖ Wy hebben volbracht zonder vernoeysele... Ons jonc opgroeysele / Als kindren noch innocent van gronde, cast., Pyr. A vv [ca 1530].
| |
Opgussen,
ww. Zie WNT i.v.
Ophitsen? In de aanh. naar het schijnt wakker maken. ‖ Wanneer hy verprilt // in quade wellusten / So moet ghy benemen sijn langhe rusten. Oft wijten (versta: wij hem?) opgusten // hoort nae mijn aduijs / Hy heeft hier te langhe gheseten, Antw. Sp. e iiijv [1561].
| |
Ophangen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Eig. m. betr. tot een prijs: uitloven, v.v.m. betr. tot een strijd of wedstrijd: uitschrijven, aanhangig maken, beginnen; vandaar in 't alg. (beginnen te) strijden, vechten; ook ruzie maken? ‖ Ter derder tegen kinderen ophangen oft slaen, Oft tegen innocente sotten vechten, Leenhof 618 [na 1531].
| |
Ophelp,
zn. Van ophelpen.
Bewerking, bevordering? ‖ Den aerbeydt / den vaer / de pijne afgrijs Van vader ende moeder in tskindts iolijs Op help, de roovere 245 [3e kw. 15e e.].
| |
Ophubbelen,
ww. Bijvorm van Ophuppelen.
Opspringen. ‖ Siet dat ghij hooch op
| |
| |
hubbelt (× gedrubbelt) // als ick singe sol, Sotslach 274 [ca 1550].
| |
Opijnatelijck,
bw. Van opijnaet (zie Opiniaet).
Eigenzinnig, halsstarrig. ‖ Door u (t.w. Vleijschelijcke Sin) heeft genomen // elck voetsel uuijt de schrift En opijnatelijck stroijt elck sijn vergift, Well. Mensch 218 [2e kw. 16e e.].
| |
Opynich,
bn. Van opinie.
Koppig, stijfhoofdig, eigenzinnig (vg. de bo i.v. Opijnig: ‘Hardnekkig, sterk aan zijn eigen gedacht houdende’). ‖ Hebbende ten fyne // stant met myn perdekin zeer opynich van perten zoo commick v by, Reyne M. 679 [ca 1575?].
| |
Opijnijs,
bn. Zie Opinieus.
| |
Opinaetich,
bw. Van opinaet (zie Opiniaet).
Eigenzinnig, hardnekkig. ‖ Hue greyt u nu de dwaese verhevenisse daer ghy om studeerde opinaetich, Smenschen gheest 525 [ca 1560?].
| |
Opineren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. opiner. Het ww. is later onder invloed van open in vorm en bet. gewijzigd (zie WNT i.v. Openeeren; de daar gegeven etymologie moet nu vervallen).
Zeggen; van mening zijn. ‖ Cicero... opineert Datter gheen (ding) Saligher... en is den gantschen menschelijcken gheslachte (t.w. dan landtwinninghe), Haagsp. d ij [1561].
| |
Opiniaet,
bn., bw. Ontleend aan fr. opiniâtre?
1) Eigenzinnig (vg. kil. 852: opiniatre. Pertinax, capito); partijdig, boosaardig. ‖ Uwer beyder voornemen (t.w. van de zinnekens, die de kunst verachten) opiniaet Hier niemant aen en staet, Antw. Sp. T iv [1561].
2) In gunstige zin: apart, bijzonder? ‖ Noyt menschelic woort, hoe constich bedaect Hoe wijs, hoe vermaert, men oyt beschoude Hoe subtyl, elegant oft opiniaet ghespraect Sonder dwoort Gods, ten is niet dan froude, Dwerck d. Apost., Prol. 19 [1e h. 16e e.].
| |
Opinieus, opinioes (ook opinies, opijnijs?),
bn. Ontleend aan ofr. opinieux.
Eigenzinnig, halsstarrig (vg. rutten i.v.). ‖ Sydij oock vandie opinieuse slangen? Bekeeringe Pauli 296 [ca 1550?].
- Opinioes vernuft, eigenzinnigheid (i.t.t. de ‘goddelijke rede’). ‖ Opinioes vernuft valt haest daer heen als goddelycke reen verschynt aen boort, M.Bedr. Hart 73 [1577] (zie ook ald. 85); in dez. bet. opinies vernuft (ald. 81) en opijnijs vernuft (ald. 59).
| |
Opynioen,
zn. Zie MNW i.v. Opinioen.
Persoon (van zekere denkwijze; vg. ons geest). ‖ Meester Anthuenis de Floriano / een edel Opynioen Wuenende hier binnen / scloosters bevanc, everaert 153 [1523].
| |
Opinioes,
bn. Zie Opinieus.
| |
Opleggen,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Slaag geven, ranselen (vg. kil.: oplegghen. Ingerere verbera, dare pugnos en de bo i.v. Opleggen: ‘Met de vuisten slaan, iemand hard slaan’). ‖ Tian, al had sij teere handekens, seij leij hertelick op, Christenk. 2289 [ca 1540].
| |
Oponeren,
ww. Zie Opponeren.
| |
Opponeren, oponeren,
ww. Zie WNT i.v. Opponeeren.
Zich verzetten (vg. kil. 852: Opposéren / opponéren. Opponere, obiicere, recusare, aduersari). ‖ Dies ic teghen den coninc niet en wil opponeren, ghistele, Ant. 14 [1555]; Wie tsegen u is oponerende, oft u geboden is refuserende... die gecondamneert is, Bruyne 3, 93 [1556].
| |
Oppresseren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. oppresser.
Benauwen, kwellen; onderdrukken. ‖ Van Mars en Saturnus was dees conjunctie Bycans ter defunctien / van elcx officien / Elckanderen oppresserende met sulcker punctie / Door tfel beroeren van Mars malitien, cast., Bal. A 4v [1521]; Jupiter die Heere is vanden geestelicken pilaer / Wert gheheel geoppresseert ende t'onder ghedauwen Van Saturnus Clauwen, ald. B 1.
| |
Opprimeren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. opprimer.
Drukken, kwellen? ‖ Wanneer tvernoey der riuieren opprimeerd Rijnghelduuen, coolins, pertricen, en meerlen, Met bladers des Lauriers werdzy ghecureerd, cast., C. v. R. 88 [1548].
| |
Oprijsen,
ww. Zie MNW i.v. Oprisen, WNT i.v. Oprijzen.
1) Verheffen. ‖ Sy werden in thooghste op gheresen, Om dat te zwaerder den val sal wesen, v.d. meulen, Ketiuigh. 117 [ca 1500].
2) Opvoeden, grootbrengen. ‖ Ouerpeysende dlast allegadere Dat hy (t.w. onse natuerlijcke vadere) ghehadt heeft in ons oprijsen, de roovere 249 [3e kw. 15e e.] (hic?); Die gene die de Jeucht van zwack gebeent op rysen, Vlaerd. Red. 373 [1617].
| |
Opruy(d) en,
ww. Zie WNT i.v. Opruien.
| |
| |
In de aanh. in gunstige zin: opwekken, aansporen. ‖ Die in dwoort des Heeren syn opgeruydt, om te leerene soo devangelie luydt, Bruyne 3, 47 [2e h. 16e e.].
| |
Opsetsele,
zn. Van opsetten.
Bedoeling, voornemen. ‖ Serpenten in bosschen en wilde duwieren En deden den menschen gheen quetsele Twas al van vredelijcken opsetsele, Antw. Sp. Dd iiijv [1561]; Want men daghelijcx van quader meeren Meer hoort vercleeren // dan van goet opsetsele, ald. a ijv.
| |
Opslutijnghe,
zn. Zie MNW i.v. Opslutinge, WNT i.v. Opsluiting.
Besluit, einde. ‖ O doodt beghaerlic, Die een hende zijt van tqwaet hier teghenwoordigh, Een opslutijnghe vanden aerbeyt discoordigh, Gentse Sp. 103 [1539].
| |
Opsooghen,
ww. Zie MNW i.v. Opsogen, WNT i.v. Opzoogen.
Eig. door zogen grootbrengen, v.v. opvoeden. ‖ (Ouders) Die haer kindren zoe vroech totter weereldt stieren En van ionckx in alder ijdelheyt op sooghen, a. bijns, N.Ref. 313, e, 12 [1528].
| |
Opspeten,
ww. Uit op en speten.
Opspelden. ‖ Coopen daer spellen... Midts datter ons Lijse fray op mach toyen / En haer mammen die lanck hangen op mach speten, Antw. Sp. m iij [1561].
| |
Opspoelen,
ww. Zie WNT i.v.
Opsieren. ‖ Alte menich verrompen vuylvat Met ghehuerde cleederen frisch en moy sijn Ende opghespoelt naden nyewen toy sijn, Nyeuvont 139 [ca 1500].
Opm. Ook bij v.d. putte, Spiegel d. waracht. Christ. Maechden 20a, 211b, 242b [1550], aang. in WNT i.v. Opspoelen, sub bet. II, 2.
| |
Opstaeckeltouvere,
zn. Uit opstaeckel, obstakel en touven, toeven met -ere.
Die hinder veroorzaakt (eig. die ‘trakteert’ op hinderpalen of tegenstand?). ‖ Adieu Quistegoed, wel snoo opstaeckel // touvere, Bijstier 403 [eind 16e e.?].
| |
Opstakele,
zn. Zie MNW i.v. Opstakel.
1) Hinderpaal, hindernis (vg. kil. 852: Obstakel. Obstaculum, obiectamentum, obex); ook belemmering in 't alg.? ‖ Om huer ontfanghen / in zyn tabernak[ele] al waer zou blyncken zal / zonder enich opsta[kele] als de blynckende zonne, Taruwegraen 1617 [1581]; O Heere / der heircrachten / bevryt alder opstakelen, Hoe reyn ende schoone zyn uwe tabernakelen, Verl.Z. II, 1308 [1583].
2) Tegenstand. ‖ Ent u paste / ghevet myne zonder opstakele, Verl.Z. I, 803 [1583].
Opm. Als upstakel ook bij despars 2, 246, aang. in MNW i.v. Opstakel.
| |
Opsteken,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Zich verheffen, opstandig worden. ‖ De Luyters willen altoos teghen haer overhoot opsteken, Prochiaen 527 [ca 1540].
| |
Opstel,
zn. Zie MNW en WNT i.v.
1) Gestalte, voorkomen. ‖ De schoonheit van Absalon fier van opstelle, cast., C. v. R. 141 [1548]; Ick en sieder niet inne (t.w. in de spiegel) dan myn selver en geen ander opstel, Werelt bevechten 346 [2e h. 16e e.].
2) Houding. ‖ Die coninck sat in de assche... met onmoedich opstel, Met sacken becleet, Kluchtsp. 1, 210 [eind 16e e.].
3) Gezindheid. ‖ Betroudt op den Heere... Met een berouwich opstel, Rott.Sp. B vv [1561].
| |
Opstuyken,
ww. Uit op en stuyken.
Openbaren? ‖ Doer kennisse salmen [recht ontluyken] al mach kennisse hoeren aert eerst niet opstuyken daer moet reden syn / daer recht syn sal, Werelt bevechten 188 [2e h. 16e e.].
| |
Optrectacie,
zn. Ontleend aan ofr. obtrectation of lat. obtrectatio.
Eig. kleinering uit afgunst; in de aanh. afgunst. ‖ Lantgraeff van Dolo Luxuria in Optrectacien, Gr.Hel 13 [ca 1564].
| |
Opwelven, upwelven,
ww. Zie WNT i.v.
1) (Weer) ter hand nemen. ‖ Nu wijfcken wij moeten Om ons commer te boeten, alck ons werck up welven, Luerijfers 96 [eind 16e e.?].
- Met betr. tot vreugde: bedrijven. ‖ In alder vreuchden wy ons verblijen Aen alle sijen // ghenuchte op weluen, Haagsp. n i [1561].
2) Noemen, mededelen? ‖ Dat ick v opwelfde ‖ is ongeloghen juyst, Rott. Sp. A vijv [1561].
| |
Orcondelijck,
bw. Zie MNW i.v. Orcondelike.
Duidelijk, nadrukkelijk? ‖ O diepte der wijsheydt Gods, ongrondelijck, Zoo ons Paulus bescrijft orcondelijck, U oordeelen sijn zeer wonderlijck om weten, a. bijns, N.Ref. 16, a, 2 [1e kw. 16e e.].
| |
Ordineersele,
zn. Van ordineren.
1) Ontwerp; schikking? Creatie? ‖ Een costume eist onder Mercurius tronc Dat den laetsten persoon es deerste ordineersele, Vut die schept ghy dandere, cast., C. v. R. 58 [1548].
2) Voornemen? Besluit? ‖ Vuer haer
| |
| |
pallays (t.w. van Circe) commende met fier ordineersele Hoordense zijnghen, cast., C. v. R. 77 [1548].
| |
Ordonneersele,
zn. Van ordonneren.
Bepaling, beschikking, voorschrift. ‖ Dan esser van volcke een ander sorteersele, Die d'ordonneersele van hem zeluen waghen, cast., C. v. R. 46 [1548].
| |
Orduun, orduyn,
zn. Ontleend aan ofr. ordun (ordon).
Regel, leefregel, manier van doen. ‖ Adieu alle lapperdeys van vreimden ordune, de dene, Langhen Adieu 111 [1560]; Nu siet dat ghy wel hout myn orduyn: Dats, ghy sult tallen sasoene Pynen uws selfs willeken te doene, Br. Willeken 45 [1565?]; Ick heb onser liever Vrauwen Ghetyen begost alle daghe te lesen, naer het Roomsch Orduyn, c. vrancx bij de bo i.v. Orduin [eind 16e e.].
| |
Oreest(e),
zn. Zie MNW en WNT i.v.
Eig. storm, geraas; ook geklaag, geweeklaag en vandaar mogelijk smart, droefheid (zie MNW i.v. Oreeste, sub bet. 4), in de aanh. wellicht (met causatief aspect) foltering of plaats van foltering. ‖ Grijptse beij metten halse gelyck een beeste, Steltse ten oreeste // om tormenteren, Bekeeringe Pauli 351 [ca 1550] (var.: ‘steltse op den leeste’).
| |
Oreestich,
bw. Van oreest(e).
Onstuimig. ‖ Dickents onvoorsien fel ende oreestich Ryster den Hooghen Wynt tempeestich, everaert 98 [1525].
| |
Orghylieusich,
bn. Van orghylieus (zie MNW i.v. Orgelioos).
Hovaardig, laatdunkend, opgeblazen. ‖ Ansiet hem sitten houeerdich pompuesich Wiens wesen orghylieusich / es voor Godt stynckende, everaert 69 [1511].
| |
Orgueileusheid, orguilluesheid,
zn. Van orgueileus, orguillues (zie MNW i.v. Orgelioos).
1) Opgewektheid, levenslustigheid? ‖ Langhe heeft hy gheseten vul fumeusheden Thuus in zyn pelsse vul droufheits handelende: Nu rijst hem den gheest van orgueileusheden, cast., C. v. R. 130 [1548].
2) Zinnelijkheid, wellustigheid? ‖ Cupido tooghd al omme zyn orguilluesheid, Volghende de substantie zijns moeders wrack, cast., C. v. R. 203 [1548].
Opm. De bet. ‘laatdunkendheid, trotsheid, overmoed’, die in het mnl. éénmaal is aangetroffen (Couchy II, 525, zie MNW i.v. Orgelioos), ook bij cast., C. v. R. 196.
| |
Ornaet (I), ornate,
zn.? Ontleend aan lat. ornatus, dat zowel zn. als bn. kan zijn. Het verband in de aanhh. alsmede de omstandigheid, dat ornaet als bn. door één ondubbelzinnige plaats wordt bevestigd (zie Ornaet (II)), laat twijfel bestaan aangaande de juistheid der opvatting van het woord als zn. Vg. WNT i.v. Ornaat.
Sieraad? ‖ Gheleerde Clergye / ghestileirt ornaet, everaert 162 [1523]; Edele greyne zoet Ghestileirde ornate / ter eloquencie, ald. 299 [1529].
| |
Ornaet (II), ornate (?),
bn. Ontleend aan lat. ornatus.
Sierlijk? ‖ Thimaeus ornate sententien Vul eloquentien, zeere zoete van smake, cast., C. v. R. 11 [1548].
Opm. Vg. Ornaet (I).
| |
Ornatelic,
bw. Van ornaet.
Sierlijk? ‖ Die de redenen vudtten steerck ende matelic, Verchierende haer worden, elegant ornatelic, cast., C. v. R. 15 [1548].
| |
Ornatie,
zn. Ontleend aan ofr. ornation of lat. ornatio.
Versiering. ‖ Argumenten, Egressien, Teeckenen, Partitien, Ornatien, Exemplen, cast., C. v. R. 19 [1548].
| |
Orreestelick,
bn. Van orreest(e), oreest(e).
Opstandig (vg. oreest in de bet. ‘oproer, beroerten’ bij stallaert i.v. Oreest). ‖ Aldus en sullen wy niet syn orreestelick alsmen ons tast (ter herten tempeestelick mer lydent gedoochsamich telken keere, St 1, 262 [vóór 1524].
| |
Orthographieren,
ww. Ontleend aan ofr., fr. orthographier.
Spellen. ‖ Grammatica wesende dbeghinsel dan Van alle consten / welcke is een conste van Wel te spreken / en te Orthographieren, Antw. Sp. Yy ijv [1561].
| |
Orthographiste,
zn. Ontleend aan ofr. orthographiste.
Schrijver, stilist. ‖ Een goed orthographiste sal sulck dijngh wanhaghen, cast., C. v. R. 40 [1548]; Daer toe was hy goed orthographiste, ald. 81.
| |
Ortographie,
zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Orthographie.
Indien het woord in de aanh. betr. heeft op werck, dan dringt zich een bet. ‘voorkomen’ op. Staat het los daarvan, dan zou schrijfkunst, dichtkunst passen. ‖ O.: Ghy bout // ghy timmert R.: Ghy gheeft ordinantie. O.: Van groue substantie // maect ghy een werck laudabele R.: Net van ortographie O.: In pintuere seer abele, Antw. Sp. G iiij [1561].
| |
Orwinder,
zn. Bijvorm van erwinder, verwinder?
| |
| |
Heer, meester? ‖ Wat seyde dorwinder (bedoeld is de ‘landman’, de heer van de akker) / gaff hy haerluyden consent om alsulx te doen, Saeyere 974 [2e h. 16e e.].
| |
Ostentatuer,
zn. Ontleend aan ofr. ostentateur.
Grootspreker? ‖ Ghy ostentateurs, oppiaensche lieden, Dat zidy ghilien die de const pallijeerd, cast., C. v. R. 86 [1548].
| |
Oudgestich,
bw.? Uit oud en geste met -ich.
Eig. als een oude ‘geste’ (= verhaal) en v.v. op oude trant? ‖ Mynen langhen Adieu Niet oudgestich in tjaer ghemaect nieu 1500 ende tzestich, de dene, Langhen Adieu, Opschr. [1560].
| |
Oupitte,
zn. Uit ou(d) en pitte (zie ald.).
Oude vrouw (vg. Pitte, bet. 1). ‖ Aelwitten, oupitten, die sitten en spinnen, Leuv. Bijdr. 4, 213 [beg. 16e e.].
| |
Outragieren,
ww. Ontleend aan fr. outrager.
Beledigen, krenken. ‖ Myn auders en ick / duer v ingeboren quaet... hebben van v dicwels geweest geoutragieert, Bel.v.Sam. 114 [eind 16e e.?].
| |
Ouwe,
bn. Oorspr.?
Om den ouwen, volop? ‖ Wij willen ons gaen steecken in een hoocxken... Daer wij ros en foockaert om den ouwen // hebben, Meer Gheluck 14 [eind 16e e.?]; Den baes dochte mij een van ons quanten, Ick wedde hij wel dicwil om den ouwen gescoijt // heeft, Alit en Lijsbith 92 [eind 16e e.?].
| |
Ovenschoot,
zn. Uit oven en schoot.
Eig. ovenschop (vg. schuerm. i.v.), in de aanh. mogelijk in een bijz. toepassing (hoeveelheid brood dat met de schop in de oven wordt ‘geschoten’? Vg. MNW i.v. Schote, bet. 5). ‖ Vermalendijt sal sijn u corf, en overschoot (l. ovenschoot) voorwaer, Heymelic Lijden 302 [1557] (Vg. Deut. 28 : 17: ‘Vervloekt zullen zijn uw mand en uw baktrog’; de Vulgaat heeft voorraad i.p.v. baktrog. Het woord ovenschoot levert een belangrijk determinatief voor de gebruikte bijbelvertaling).
| |
Overbijsen,
ww. Zie WNT i.v. Overbijzen.
Laten overbijsen, haastig laten voorbijgaan. ‖ Diet in tvercorten liete overbijsen / Men soudt al in twee spelen maken, Sp. d. M. 113 [beg. 16e e.].
| |
Overblat,
zn. Zie WNT i.v. Overblad.
Tegenover liggend blad. ‖ Int overblat (bedoeld is fol. 12r) begint het spel, Proetus Abantus, toneelaanw. op fol. 11v [vóór 1589].
| |
Overbluysteren,
ww. Uit over en bluysteren, branden, blaken. Voor over- = ver- vg. Overruijkelosen (dat echter zeer wrsch. corrupt is, zie ald.).
Uitbranden? ‖ V compasselike oghen die zijn verduystert, uwen wille recht als die weerhaen drayt, v vierighe liefde is ouer ghebluystert, Doesb. 54 [vóór 1528].
| |
Overcrijgel,
bn. Uit over en crijgel.
Zeer, buitengewoon krijgel, kriegel. ‖ Een overcrijgel wijf stout, Hs. TMB, G, fol. 67* [eind 16e e.?].
| |
Overdachten,
ww. Zie WNT i.v.
Overdenken. ‖ Nu, comd, tRondeel, ons te ouerdachtene (× wachtene), cast., C. v. R. 54 [vóór 1548].
| |
Overgledich,
bn. Van overgleden, overgele(i)den?
Geleidend, brengend (eig. naar de overzijde, in de aanh. naar de hemel)? ‖ Verchierich ten tinnen overgledich (van Maria), de roovere 210 [3e kw. 15e e.].
| |
Overgroeientheit,
zn. Van overgroeien.
In de aanh. blijkbaar uitwerpselen. ‖ De Panthére (medicineerd haer) met tsmenschen ouergroeientheit, cast., C. v. R. 88 [1548].
Opm. Vg. Overvloeientheit.
| |
Overhoot
(I), zn. Zie MNW i.v. Overhovet, 1e art., WNT i.v. Overhoofd.
In de aanh. naar het schijnt voornaamste oorzaak. ‖ Onwaerde ende spijt was doverhoot / Dat sy vander dueren ontvloot, Sp. d. M. 4357 [beg. 16e e.].
| |
Overhoot
(II), bw. Zie MNW i.v. Overhovet, 2e art.
In de aanh. naar het schijnt werkelijk, inderdaad. ‖ Mij wondert dat tvolck (t.w. de blocslepers) niet ouerhoot die beenen en breect mit groten tasse, St 1, 167 [vóór 1524].
| |
Overlastichede,
zn. Van overlastich.
Overlast. ‖ Verlost den aermen vanden tyrant diese doet ouerlastichede, de dene 202b [ca 1560].
| |
Overlijt,
zn. Zie MNW i.v.
Het overlijden, sterven (vg. kil.: Ouer-lijd.... Mors, obitus). ‖ Dees dry peirden werden... In die dry grauen gheleyt, naer haer overlijt, houwaert, Lusth. 3, 74 [1582-'83].
| |
Overmerck,
zn. Van overmercken.
Overdenking, overweging? ‖ E.: Noyt wyseren raet D.: Altoos sulckx mijn ouermerck is, ghistele, Ter. Adelph. 91 [1555].
| |
Overnijpen,
ww. Zie Onvernijpen.
| |
Overpessen,
ww. Zie WNT i.v. Overpersen.
| |
| |
Benauwen, drukken? ‖ Redent wat fraeis, eer hu schande ouerpesse, cast., C. v. R. 40 [1548].
| |
Overreggen,
ww. Zie WNT i.v.
‘Op de rij af behandelen’? ‖ Ick salse (t.w. de drie ‘formeelen’ der kunsten) int corte ouerreggen, Antw. Sp. Ddd iij [1561].
| |
Overruijkelosen,
ww. Uit over en ruijkeloos, roekeloos met -en? Voor over- = ver- vg. men dan Overbluysteren. Wrsch. staat overruijkelosen in de aanh. echter (corrupt) voor verruijkelosen (zie MNW i.v. Verroekelosen).
Hem overruijkelosen, zich misdragen, zich misgaan. ‖ Hij sal v van alle sonden syn ontlaedich hoe scaedich hem die mensch overruijkeloost, Werelt bevechten 727 [2e h. 16e e.].
| |
Overschoot,
zn. Zie Ovenschoot.
| |
Oversleghen,
bn. Van overslaen.
Oversleghen dicht, (verzen met) gekruist rijm (vg. overslaghende rime in dez. bet. in Alex. IV, 385, aang. in MNW i.v. Overslaen, sub bet. II, 4: vg. ook WNT i.v. Overslaan, Aanm.). ‖ Dan willick eene ander snede toghen... Ende heedt ghecruust oft ouersleghen dicht, cast., C. v. R. 76 [1548].
- Balade oversleghen, ‘balade’ met gekruist rijm. ‖ Baladen ghecruuste, oft ouersléghen, cast., C. v. R. 77 [1548] (zie ook ald. 86 en 91).
| |
Oversloven,
ww. Zie WNT i.v. Overslooven.
Overdekken, in fig. toepassing. ‖ Mijn mesdaeden zijn zulckerwijs overgleden dat zij mijn duechts ghezichte gheel hebben overslooft, de dene 423b [ca 1560]; Hij blijft overslooft metter boosheyt, Zeven Sp. Bermh. K iij [1591].
Opm. In eig. zin aangetroffen in Ned. Hel. 114 [vóór 1610], aang. in WNT i.v. Overslooven, sub bet. I.
| |
Oversommen,
ww. Zie WNT i.v.
Overdenken, overwegen, ter harte nemen. ‖ Dits onse Prolooch / wiltse wel oversommen, Zeven Sp. Bermh. R ij [1591]; Vvat zijn de redenen die ghy gaet oversommen, O arm en oudt wilt die toch t'onswaert wenden, Const-thoon. Juw. 350 (Vv iijv) [1607].
| |
Overtassen,
ww. Zie WNT i.v.
Te zwaar belasten, overbelasten. ‖ Den soldere faeilgierd diemen ouertast, cast., C. v. R. 24 [1548].
| |
Overtyt,
bn. Uit over en tyt.
Hoog tijd, meer dan tijd. ‖ Tes hooch dach en overtyt dat wy vertreckken, Saul en David 280 [2e h. 16e e.]; Adieu broeder overtyt dat wij scheyden, ald. 588.
| |
Overvliegher(e),
zn. Zie WNT i.v. Overvlieger.
1) Minzieke, dartele (jonge) man; vrouwenverleider, wellusteling. ‖ Dese joncwyfuekens... Die gheerne reyn ghaen / al zynt vule mocxskins Om te bekueren / deis ouervliegherkins, everaert 443 [1e h. 16e e.]; Wacht v van zulcke overvliegherkens, H.d.Am. I 6 [m. 16e e.]; V.: Wa dat's een overvlieghere. P.: Wa dat's een Vrouwen-man, ald. Q 6v; Dusdaneghe overvlieghers ende pupstekers, de dene 273v [ca 1560] (zie ook ald. 283v); Ghy overvlieghers ghy zoudt u schamen, Dryd. Ref. E iij [1561].
2) Bedrieger. ‖ Al waer die man een ouervlieghere, Een loos bedrieghere, beroemer oft lieghere, X.Esels 12, 43 [1530] (hic?); L.: Swyt overvlieghere! B.: Der valscheyt dichtere! L.: Swyt ghy bedrieghere! Trudo 421 [ca 1550].
Opm. Deze bet. wrsch. ook bij visscher, Brabb. 20 en 178, aang. in WNT i.v. Overvlieger, sub bet. 4, b.
| |
Overvloedere,
zn. Van overvloeden, overvloeien.
Die doet overvloeien (van), die overvloedig schenkt. ‖ Der ghenaden oueruloedere Noydt gheene goedere Is hy (t.w. Christus) tot elcken creathuere, de roovere 159 [3e kw. 15e e.].
| |
Overvloeientheit,
zn. Zie MNW i.v. Overvloeyentheit, WNT i.v. Overvloeiendheid.
Uitwerpselen? ‖ Vvanneer zu (t.w. de Panthére) besefd eenighe vermoeientheit Des verghefs ind lijf... Eedt zu der lieden overvloeientheit, cast., C. v. R. 88 [1548].
Opm. Vg. Overgroeientheit.
| |
Overvloetheyt,
zn. Van overvloet.
Overvloedigheid. ‖ Om dat duer de menighte der overvloetheyt vanden zonden, zoude moghen by dien Overvloetheyt van Gods ghenade gheschien, Gentse Sp. 300 [1539].
| |
Overvloysele,
zn. Zie MNW i.v. Overvloeisel.
(Behoorlijk, genoegzaam) deel. ‖ O here, sint ons een overvloysele Van uwer minliker gracien soet, Eerste Bl. 1489 [ca 1440?].
| |
Overvry,
bn. Zie MNW i.v. Overvri, WNT i.v. Overvrij.
Uitermate vreemd, wonderlijk? ‖ C.: Hy maect hu veil doens? W.: Jc hebber
| |
| |
veil roys mede. Wonderlic van zinne / ende zo ouervry Tdeen eshem te varre / ende tander te by, everaert 169 [1527].
| |
Overwaken,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
Hem overwaken, zich door waken oververmoeien. ‖ Lijen... Die sijeck sijn of haer selven overwaken, Meester Hoon 244 [ca 1600?].
| |
Overwelven,
ww. Zie MNW en WNT i.v.
1) Overstelpen. ‖ Tes seker scandelic Dat de heijdenen met waerheden / ons ouerweluen, de roovere, Quicunque 704 [3e kw. 15e e.]; Alle dese vrauwesmytters... Die goede wyfs hebben / ende ouerweluen cunnen Met quaetheden / zoudic vanden selue junnen, everaert 542 [1538?]; Met Speel-tuijch quam 't geluck my ryck'lick overwelven, Const-thoon. Juw. 100 [1607].
2) Bemachtigen. ‖ Eeghin Baetzouckers... wel willende tsweerelts schat ouerwelfuen, de dene 240b [ca 1560]. |
|
Auteursrechtelijk beschermd