Rhetoricaal glossarium

N

Nabben,

ww. Bijvorm van (h)abben, bijten?

Synoniem van bijten? ‖ Ick sal u noch wel anders nabben en bijten, Hs. TMB, G, fol. 43^v [eind 16e e.?].

Nabesaet, naebesaet,

zn. Uit na en besaet (van besaden, zaaien)?

Geld? ‖ Men sal u al inscrijuen / wilt nabesaet gheuen So langhe als ghijt hebt, Nyeuvont 120 [ca 1500]; Tnaebesaet es thuutcoy (versta: het geld is op?), everaert 90 [1525].

Nabicht,

zn. Uit na en bicht, biecht.

Kort formulier, dat de belijdenis van zonden besluit en waarin vergiffenis en absolutie wordt gevraagd (vg. de bo i.v. Nabiecht). ‖ Dan sal ick seggen een pater noster voor een prologe, Met een ave Marija, eer ick die nabicht ruere, Preecker 116 [2e h. 16e e.].

Nachscraye,

zn. Oorspr.?

? ‖ Men segt de nachscraye / verwint vele, everaert 552 [1538].

Nachtrente,

zn. Uit nacht en rente.

Opus Veneris. ‖ Wanneer si haer nachtrenten verliest te syne (1. fyne) suerman wilter syn crucke in steken, St 1, 63 [vóór 1524]; Soudick die nachtrenten van v ontfa[n]ghen ende elders gaen mitten naycorf wt naijen, ald. 2, 195; Gesontheyt verghelt vriendelic die nachtrente, Doesb. 86 [vóór 1528].

Nacie,

zn. Zie Natie.

Naebesaet,

zn. Zie Nabesaet.

Naerdere,

bw. Van na(er).

Sterker. ‖ Hemelsche begheerte... Daer de gratie godts by wast te naerdere, de roovere 271 [3e kw. 15e e.].

Naerdicht,

zn. Uit naer en dicht.

Naar het schijnt hetzelfde als bydicht (zie ald.). ‖ Leghd ooc gheen charten vte, tot iemends spite, In bydicht oft Naerdicht, zoomen doet te Lande, cast., C. v. R. 29 [1548].

Naerprys,

zn. Uit naer en prys.

Tweede prijs. ‖ Hier mede was ghewonnen den naerprys van eeren ter Nyeupoort A^o. 1527, everaert 376 [1527].

Opm. Ook bij de backere, Minnebr. 214 [1558], aang. in WNT i.v. Na, Koppel. of Samenst.

[p. 267]

Nae (r) prologhe,

zn. Zie Naprologhe.

Naertroten,

ww. Uit naer en troten.

(Achter)nalopen, -dansen (vg. Nagetrooten)? ‖ F.: Hy mach op de want kijcken. I.: Ia en vast naertroten, Maer waen syn koten en zullen niet kuysen, H.d.Am. D 2 [m. 16e e.].

Naestich,

bn. Van naest.

Nabijzijnd. ‖ Twee ridders stonden daer ooc als die naestige Bider leeliker vrouwen, Dal s. Wederk. 82 [eind 15e e.?].

Naet,

zn. Den naet vernaeyen, zie Vernaeyen.

Naevolghentheit,

zn. Van naevolghent.

Herhaling? Voortzetting? ‖ Peyst niet Dat dit (t.w. de transsubstantiatie) dus gheschiet doer des broots verkeeren Oft wt crachte des sacraments oeck bloot Mer wt reaelder naeuolghentheit groot Want tlichaem daer god eens syn godheyt in scoot hy noyt sint en liet Ende dit verandert siet in dit broot vol eeren, v.d. dale, Lof Hostie 54 [1e kw. 16e e.].

Nagetrooten,

ww. Uit na en getrooten.

Nadansen, de dans volgen. ‖ Ick plach so gaeren den dans te sien En noch doe, al word ick verstooten, Om dat ick niet na en can getrooten, Schuyfman 112 [vóór 1504].

Opm. Vg. Naertroten.

Naghebuerlyc,

bw. Van naghebuer.

Als nabuur, in de nabijheid van en v.v. ook, zoals in de herhaling in de hiervolgende aanh., hulpvaardig. ‖ Aer hooghe (t.w. Maria), ghevloghen Gode Naghebuerlyc, Naghebuerlyc bidt God, dat ic daer Naer pooghe, Naer pooghe te laten de weereldt Aventuerlijc, a. bijns, N. Ref. 324, i, 2 3 [1528].

Name,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Naam.

Van namen, beroemd, verheven. ‖ Wie datten verliest hy sal hem schamen Int hof van namen (versta: hemels hof), de roovere 279 [3e kw. 15e e.].

Namelijc,

bn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Namelijk.

Eervol, heerlijk? ‖ Namelijc Noemi, Natuerlijc innocente Neerstich Noopt Na mijn conscientie, a. bijns, N.Ref. 331, 1, 7 [1e kw. 16e e.].

Naprologhe, nae(r)prologhe,

zn. Zie MNW i.v. Naprologe.

Epiloog. ‖ Sev. Bl. na 1692 [ca 1450]; Sacr.v.d.N. na 1329 [3e kw. 15e e.]; Elckerlyc na 870 [ca 1490?]; Drie Sotten, titel [1e kw. 16e e.]; H.d.Am. Gg 2 [m. 16e e.]; Ordonnantie, in v. Melckebeke, De Peoene 76 [1620].

Naren,

ww. Zie MNW i.v.

(In den bloede) bestaan? ‖ Gheen ander erffghenaem en es my narende, Dan ghy, Trudo 1111 [ca 1550].

Narrerijnghe,

zn. Van narreren.

Verhaal, mededeling. ‖ Vvat es Rethorycke dan zulcke eloquentie Naer Fabius mentie, ende zijn narrerijnghe, cast., C. v. R. 16 [1548].

Naspreien,

ww. Uit na en spreien.

't Heilig kruis naspreien, het heilige kruis nageven. ‖ Gaat, dat u mijn heiligheid geleie; 't Heilig kruis ik u naspreie, ver ende wijd, Roerende v. Meest Al 793 [ca 1564?].

Nasschawater,

zn. Uit nasscha, nachtschade en water.

Nachtschadewater (A qua Solatii). ‖ Tes nasschawater naer myn ghevoelynghe Dat men om vercoelynghe / neimpt van binnen, everaert 383 [1512].

Nasschelic,

bw. Bijvorm van nasscherlic (zie WNT i.v. Nasscherlijk).

Gretig, ijverig, vurig (vg. kil.: nasscherlick. Fland. Cupidè, auidè). ‖ Ooc vliechter Justicie / te fel te nasschelic Verbuerde een tlijf / men naempt hem Rasschelic, de roovere, Quicunque 674 [3e kw. 15e e.].

Nastriken,

ww. Uit na en striken.

Evenaren? ‖ Al waer ic Dauids victorie een nastrikere, Doesb. 10 [vóór 1528].

Nat,

bn. Zie MNW i.v., 1e art., WNT i.v

Achter (of bachten) nat, berooid? (Vg. harreb. 2, 117: hij is achter nat, hij zal bankroet maken). ‖ Ian tachter kinders al bachten nat, de roovere 403 [3e kw. 15e e.]; Hoe menigen maeckt gij (t.w. Magere Tijt) achter nat, Voorleden Tijt 258 [eind 16e e.?].

Natie, nacie,

zn. Zie MNW i.v. Nacie, WNT i.v. Natie.

1) Geboorte, afkomst? Of rang, stand? (Van de twee plaatsen, die in MNW i.v. Nacie, bet. 1) voor de eerste bet. worden aangehaald, heeft de eerste niet nacie, maar nacioen; bovendien wordt de bet. betwist door Leendertz, Mnl. Dram. Poëzie, blz. 581. De tweede plaats past niet bij de gegeven bet.). ‖ Zij dij Ridder oft van wat nacien, Camp v.d. Doot 123 [1493]; Ten helpt geen gelt of vrient van wat nacien, ald. 1636; Edelheijt is van sulcker hooger natien dat sij de telgeren van deuchden prijst, Proetus Abantus 391 [vóór 1589] (hic?).

2) Soort, kwaliteit, gehalte? ‖ So nemick ghestantich voer protestacie Dit

[p. 268]

fondement al eest van slechter nacie, v.d. dale, Wre 1535 [ca 1516].

3) Natuur, aard, aanleg (vg. Gehenacijt). ‖ Uut u (t.w. Nijt) es, lude en stille, Geresen den swaren overwille, Die wi in mensceliker natie Broesscelic wrachten, Eerste Bl. 470 [ca 1440?] (hic? of omschr.: in mensceliker natie, als mens(en)?); Sijn fier ghelaet zijn pruessche nacie Heeft van hovaerdijen sulcke inspiracie / Dat hy van armoeden vreest die blamacie, Sp. d. M. 1194 [beg. 16e e.]; Den eueraert volcht zyne nathuere. Schelycx doet elc meinsche hoe dyveersch van nacien, everaert 386 [1512]; Schoon vrouwen die vruecht vermeerden van sueter nacie, St 1, 102 [vóór 1524] (hic?); Die bottaert van slechter nacie was werdt te setten op een scauont (1. scauot), ald. 149; Mi dunct so noyt My dinc en quelde vrempt van nacien, v.d. dale, Stove 6 [1528]; Zu (t.w. Venus) en dé nooit anders te gheender spacie, Dan elcken ghelieuen by haer gratie, Sulck es haer natie, cast., C. v. R., 204 [1548]; Dat's wel v natie, want recreatie Schepty in amoureuse Zinnekens, H.d.Am. F 8 [m. 16e e.]; De complexie mynder natueren Is contrarie colericus en sanghwijns natie, ald. G 1^v; Almueghende Vader van godlicker natie het slod van gratie oopent, Reyne M. 835 [ca 1575?] (De bet. is hier zeer vervaagd); Ghij koeijen van beestelijcke natie / merckt de hovaerdijge speculatie, Proetus Abantus 746 [vóór 1589].

- In de aanh. naar het schijnt eigenschap. ‖ Lof, riekende Olive, vul zoeter natien, cast., C. v. R. 159 [1548].

- In verzwakte bet. dienend ter omschrijving. ‖ O moeder ic bin te diep ghestreken laet uwe ghenade my niet ghebreken vergeeft dat mynder ruder nacie (versta: mij, eig. mij, die ruw (zondig) van natuur ben?), de roovere 182 [3e kw. 15e e.]; Maer in swerrelts natije (versta: in de wereld) ist nu gemeijn, Datmen liefflijck schijn thoont met jonsten cleijn, Pir. en Th. 310 [1e kw. 16e e.]; Terdt neder... Dat ic virtuut cryghe en efficacye Van dijn zoete nacye (versta: van U, eig. van U, die ‘zoet’ van aard is? Of van Uw ‘zoete’ wezen?), Gentse Sp. 264 [1539]; Hy (t.w. God) salse (t.w. der violen fenijn) sturten tot haerlieder ghepijn, Op eerde, zee, ende fonteinsche natien (versta: ‘fonteinen’), cast., C. v. R. 218 [1548]; Ghij sult altijt mijn liefste vrou // blijven boven alle wijven // inde werreltsche natie (versta: in de wereld), Proetus Abantus 130 [vóór 1589]; Dat moet u Godt loonen, // vrouwelycke natie, Trauwe 215 [1595?]; Daer en es geen menschelycke nacie (versta: geen mens), Bel.v.Sam. 1490 [eind 16e e.?].

4) Gedrag, manier (van doen) ‖ Si (t.w. Maria) mochte met selker naciën (t.w. het bidden op heilige plaatsen) Enege bringen in murmeraciën, Sev. Bl. 236 [ca 1450]; Puerste Leuen / Edelste Natie (tot Maria), de roovere 196 [3e kw. 15e e.]; In v zoete eendrachtighe edel natie Moet my 'therte verheughen in allen uren, H.d.Am. H 1^v [m. 16e e.].

5) Wijze, manier. ‖ Hy (t.w. Christus) clam ten hemel / met blijder nacie, de roovere, Quicunque 551 [3e kw. 15e e.]; De viandt haer (t.w. S. Geertruydt) openbaerde met felder natien, a. bijns, N.Ref. 83, e, 15 [1e kw. 16e e.]; Recht ist datmen v looft / mit reynder nacien, St 2, 36 [vóór 1524].

6) Begeerte, wens, verlangen, zin? ‖ Het comt te wensche recht naer ons natie, Rederijkersged. 15, 212 [m. 16e e.] (hic? of aard?).

7) Toestand? ‖ Och, had ick verlichtinghe tot enighe spatie, Ick soude van dese stranghe natie (versta: over deze ellendige toestand?) niet murmereren, Onlytsaemheyt ende Broederlicke Onderwijs 169 [eind 16e e.?].

Opm. Onduidelijk is de bet. (‘substantie’?) in v.d. dale, Lof Hostie 95 [1e kw. 16e e.]: ‘Lof vleysch warachtich goeds habitacie Ontsterfelic leuende vrij fundacie Wort vleysch ghemaect hoghe werde nacie’.

Natrossen,

ww. Uit na en trossen.

Najagen? ‖ Hy liet Pharo verdrincken / die u quam naghetrost, Rott. Sp. F i^v [1561].

Natuerich,

bn. Zie Naturich.

Natuerlick,

zelfst. gebr. bn. Zie MNW i.v. Natuurlijc, WNT i.v. Natuurlijk.

Beoefenaar, kenner van de wetenschap der natuur. ‖ Ibis den vueghele, te vul van drecke (zoo dat, de natuerlicke claer betoghen) Purgierd hem van achtere met zinen becke, cast., C. v. R. 87 [1548].

Naturich, natuerich,

bn. Zie WNT i.v. Naturig.

Trouw aan zijn natuur; naar zijn aard werkend. ‖ Fenijn weest gloedich en blijft volduerich en acht niet al sidi mijnder herten stuerich, mer blijft natuerich, fenijnich bloot, Doesb. 57 [vóór 1528].

- Onduidelijk is de bet. op de volgende

[p. 269]

plaats: natuurlijk, van nature? Of metterdaad? ‖ O God wiens hulpe wy propijs naturich scauwen, cast., C. v. R. 75 [1548].

Nauwernaer,

bw. Uit nauwer en naer.

Nergens na, nog lang niet. ‖ Tvat en es nauwernaer vp de grute, everaert 111 [1513].

Nauwers,

bw. Zie MNW en WNT i.v. Nauwer.

Nergens (vg. kil.: Nauwers. Fland.J. nerghens. Nusquam). ‖ Eerst ten beghinne Moet ghy met zinne / dit wel onthout Nauwers bloot zyn / maer allomme stout, everaert 59 [1511].

Necker,

zn. Zie Nicker.

Nederlander,

zn. Zie WNT i.v.

Bewoner van lagere streken. ‖ Dat greyt alle hooghe ende nederlanders, de roovere, Quicunque 750 [3e kw. 15e e.].

Neef, neef(f)ken, neefgen,

zn. Zie Neve.

Neerssen,

ww. Op dezelfde wijze gevormd als meersen (zie WNT i.v. Meerzen): vg. nog baersen, verclaersen, enz.

Verlagen. ‖ Daer men proffyt vp den ghelde weet Hier by tneerssen / ende ghunder by et hooghen Daer volcht neerrynghe / et blyct voor ooghen, everaert 247 [1530].

Neggligencie,

zn. Zie Negligentie.

Neglect,

bn. Ontleend aan ofr. neglect.

Nalatig. ‖ Transgressors oft neglecten, Gr. Hel 370 [ca 1564].

Negligentie, neggligencie,

zn. Ontleend aan lat. negligentia.

Onachtzaamheid. ‖ Camp v.d. Doot 301 [1493]; St 2, 58 [vóór 1524]; everaert 500 [1533]; Trudo 1586 [ca 1550]; Antw. Sp. S iij^v, X ij^v [1561]; Jezus i.d. tempel 359 [ca 1575?]; Letter en Geest 158 [eind 16e e.?].

Neigen,

ww. Bijvorm van neien, hinniken? Vg. nigen naast niën.

Kabaal maken, te keer gaan? ‖ Wat wilt ghi doch // hier veel staen neigen Daer is immers meer gelijcx dan eijgen! Crijsman 260 [eind 16e e.?].

Nelders,

bw. Zie WNT i.v.

Nergens (anders). ‖ Die thooft van orloghen sochte solt her vinden Want int lant en is nv nelders orloghe, Antw. Sp. Aaa iij^v [1561]; Ghy sijt wt ghedaen ghy en dient ons niet Thooft vol haers en is nelders welcomen, ald. Aaa iiij; Wilt nelders voer duchten, Bel.v.Sam. 53 [eind 16e e.?].

Nepe,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Neep.

1) Taille, figuur. ‖ En heb ick oock niet een aerdige nepe? Die mij wel besiet, ick ben een fraij geselleken, Leckert. 229 [1541]; Ghij hebt een nepe als een akerwelleken, Daermen de cluijten opt lant me breeckt ontwee, ald. 232.

2) Kneep, kunstgreep, regel. ‖ Een wijs ende goed man die wat heeft ghescepen Sal ga slaen der nepen van allen weghen, cast., C. v. R. 25 [1548].

Nequitie,

zn. Ontleend aan lat. nequitia.

Boosheid, slechtheid. ‖ O vat vol alder nequitie, die Godt dagelix duet sacrificie//mit Abels bluede guet, S. Stadt 207 [ca 1535]; Peinst niet dat wij vp enige nequitie // poogen, ald. 1058; Om te kastijen uw boze malitie, Uw valse nequitie, Roerende v. Meest Al 723 [ca 1564?]; De boozen sullen smelten in haer eygen nequitie, reael, in Amst. Jaarboekje 1897, 58 [1578].

Nerwaerts,

bw. Zie WNT i.v. Nergens.

Nergens. ‖ Men schier nerwaerts Puerlijc God en soect, tzij in wat staten, a. bijns 413 [ca 1540].

Netelic,

bn. Van netelen.

Prikkend, brandend? ‖ Jc vinde hier / een bytteghe wortel netelic, everaert 513 [1533].

Nettelijc,

bw. Zie MNW i.v. Nettelike.

Op nette, keurige wijze. ‖ Hij dede my daer mit diligencie Water om waschen nettelijc voertbrengen Bij eenen iongelijc (!) schoon in apparencie, Camp v.d. Doot 170 [1493].

Opm. Als bn. in de bet. rein, zuiver ook in Tscep vol wonders 14b [ed. 1514], aang. in MNW i.v. Nettelike.

Neus, nues(e),

zn. Hem selven byden (of metter) neusen nijpen, zie Nijpen.

Neuselpotten,

ww. Uit neuselen en pot met -en.

Snoepen, heimelijk minnespel bedrijven. ‖ Ick neuselpot gheern, Godt wil't my vergheven, Met Venus Ionghskens in doncker hoecxkens, H.d. Am. Y 8^v [m. 16e e.].

Neve, neef, neefken,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Neef.

1) Naam waarmede zinnekens elkaar aanspreken (vg. Cousijn(ken). ‖ Sp. d. M. 2553 [beg. 16e e.]; Pir. en Th. 262 [1e kw. 16e e.]; S. Stadt 307 [ca 1535]; Christenk. 371 [ca 1540], Trudo 193 [ca 1550]; H.d. Am. T 3^v, Aa 5 [m. 16e e.]; Rott. Sp. R v, S iiij^v [1561]; Gr. Hel 667 [ca 1564]; Verl.Z. II, 1, 7, 13 [1583].

2) Zinneken. ‖ Christenk. 287, 1545 [ca 1540]; Antw. Sp. Ee i [1561]; Rott. Sp. R iiij [1561]; Brouwersg. 273 [ca 1560];

[p. 270]

M. Bedr. Hart 516 [1577]; Deenv. Mensch 75 [2e h. 16e e.]; Const-thoon. Juw. 318 [1607].

Opm. De bet. toneelspeler, die Kiliaen vermeldt (neue.j.nefken. Scenicus, histrio, nefken. Atellanus, scenicus, histrio) heb ik niet aangetroffen.

Nichte, nichtken,

zn. Zie MNW i.v., 1e art., WNT i.v. Nicht.

1) Naam waarmede vrouw. zinnekens worden aangesproken. ‖ Gentse Sp. 235 [1539]; H.d.Am. F 2 [m. 16e e.].

2) Vrouwelijk zinneken. ‖ Onghehoorsaemheyt, Een nichtken, Antw.Sp. Ee i [1561].

3) Buurvrouw. ‖ Gevaerken, gebreckt onser nichten ijet? Katm. 62 [vóór 1578] (zie ook ald. 69, 322).

Nicker, necker,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Nikker.

Naam waarmede duivels of zinnekens elkaar aanspreken. ‖ Ja, wat eest, necker, Sacr.v.d.N. 17 [3e kw. 15e e.] (zie ook ald. 857); Tsus! nicker, tsus! aldus sout voortgaen, Pir. en Th. 183 [1e kw. 16e e.].

Nieheleren,

ww. Corrupt voor nicheleren, wat een ofr. ww. *nicheler (van mlat. nichil, lat. nihil) schijnt te veronderstellen? Vg. Nitseleren.

Vernietigen. ‖ Dies sal hy haest van Fortsen syn gedestrueert, Heel ghenieheleert // hier binnen den percke, Trauwe 1372 [1595?].

Niet,

vnw. Zie MNW i.v., 1e art., WNT i.v.

Te niete(n), verbonden met ww., die een beweging aanduiden. Naast de ww. genoemd in MNW IV, 2399 e.v. en WNT XVI, 1057 e.v., trof ik nog aan dalen. ‖ Soe sal ick u; Werelt, te niete sien dalen Duer armoede groot, Trauwe 187 [1595?]; - schenden. ‖ Zo waer te vergheifs, ia te nieten gheschent De belofte en dat cruce Christi staerck, Gentse Sp. 320 [1539]; - vellen. ‖ Trouwe moet syn wt uwen lande gebelt En te niete gevelt, Trauwe 231 [1595?]; - vergaen. ‖ Dat (zaad) staerft en vergaet al gheheel te nieten, Gentse Sp. 91 [1539]; - wenden. ‖ Eer ic int donckere ter aerden belende, Te niete wende, Gentse Sp. 9 [1539].

Nietduegh(e),

zn. Uit niet en dueghen.

Deugniet. ‖ Aldereerst heeft hy allerande nietdueghen, cast., C. v. R. 244 [1548].

Nieuwvondich,

bn. Van nieuwvont.

Vernuftig, in gunstige en ongunstige zin. ‖ Wa Lucifer jonsken / ghij spreeckt stoutmoedich. Ghij sijt van alle pracktijcken nieuwvondich, Well. Mensch 192 [2e kw. 16e e.]; Honorabilieuse gheesten nieuvondich Aenmerct hoe, enz., Antw. Sp. Tt ij [1561].

Nieveriet,

zn. Komische afl. van niever, nergens? Of - op grond v.h. verband in de aanh. - van *nieveren (bijvorm van nieferen (zie de bo i.v. Nijferen)?

Knutselaar, beunhaas? (‘inwoner van Nergenshuizen’ past niet in de beroepenreeks in de aanh.). ‖ Men sal u deecken vanden nieneriets (l. nieueriets?) maecken vischbanckstrepers ja off straetvagers winnebroijkens ende plateeldragers, Hs. TMB, G, fol. 106 [eind 16e e.?].

Nijewevontmaecker,

zn. Uit nijewevont en maecken met -er.

Die slimme, sluwe streken bedenkt of toepast. ‖ Van deese nijewevontmaeckers geeft den duvel wonder, Gr. Hel 250 [ca 1564]

Nijghen,

ww. Zie MNW i.v. Nigen, 1e art., WNT i.v. Nijgen.

Prijzen? ‖ Dies is v lof in een eewich iaer Van allen tonghen salich gheneghen, de roovere 156 [3e kw. 15e e.].

Nijpen, nyppen,

ww. Zie MNW i.v. Nipen, WNT i.v. Nijpen.

A. Bedr. - 1) Verheffen, plaatsen (in rang)? ‖ (De H. Geest) Inder godheyt al euen hooch ghenepen, St 1, 241 [vóór 1524].

2) Ter herten nijpen, ter harte nemen (vg. mnl. dit nipe, vat, versta dit, in MNW i.v. Nipen, bet. 2, c). ‖ Wijs waer hy die ter herten nepe, de roovere 255 [3e kw. 15e e.].

B. Onz. - 1) Nijpen naer, streven, jagen naar. ‖ Een zachtmoedigen aard... hier moet men na nijpen, Eer men dit lammeken, dat die ziel is voende, Zouden mogen nuttigen, Jezus o.d. leraers 238 [vóór 1580].

2) Nijpen te (tot), dringen, zich met aandrang richten op. ‖ Myn jonste zoude thuwaerts / vut hitten waerm nyppen, everaert 293 [1529].

3) Nijpen te (tot), raken, van toepassing zijn op. ‖ Tmywaerts en mueghen hu woorden nyppen niet, everaert 213 [1528?].

C. Wederk. - 1) Zich verwijderen. ‖ Poocht... Alle ongherechticheyt / u zelven te nypen // van, Verl. Z. II, 1033 [1583].

2) Hem selven byden (of metter) neusen nijpen, anderen beschuldigen, terwijl men zelf vol gebreken is en v.v. ook huichelachtig praten, huichelen? ‖ Siet hem seluen

[p. 271]

byden nuesen nypen, Wat weet hy strypen, in ander laken // te maken, Dwerck d. Apost. 934 [1e h. 16e e.]; Sij soecken al oncruydt inder papenhof... maer voorwaer sij nijpen Hen selven metter neusen, a. bijns 124-125 [1548].

Nijpere, nijperke(n),

zn. Van Nijpen.

Benaming voor een meisje van lichte zeden. ‖ Hier is comen een nieuwe cameriere / eenen nieuwen nijpere, X. Esels 44, 19 [1530]; Ghelustes u ick maeck u wel hondert swaghers eer lanck bij troongekens Dalder ghepersoonste bij die frayste nijperkens en dalderschoonste, Smenschen gheest 266 [ca 1560?].

Nyppen,

ww. Zie Nijpen.

Nyppich,

bn. Van nyppen, nijpen.

Nijpend. ‖ (De duif) Menichsins scuwende de nepen nyppich (t.w. van de havik), everaert 356 [1531].

Nijpsel,

zn. Van nijpen.

Gedachte, denkbeeld. ‖ Meer hopen dan twijfelen is een beghinssele, Des men mach deuchdelijck nijpsel nijpen, H.d. Am. V 6^v [m. 16e e.].

Nisscherken,

zn. Van *nisschert, bijvorm van *nisschaart (vg. nescaert in WNT i.v. Nesch, Afl.)?

Sukkelaar, onnozele hals. ‖ Hoort ghi gelubecte van hoofde nisscherkens Die ghister een buyle vielt en heden een gat, de roovere 403 [3e kw. 15e e.].

Nistich,

bn., bw. Tegen afleiding van nest (zie MNW i.v. Nestich, WNT i.v. Nestig) schijnt zich de betekenis te verzetten.

Keurig, mooi, welverzorgd. ‖ Ic ben bereet saen, Ja maer, dat mijn pareersel zonder waen Al nistich staet zonder letsel, V. Vroede 127 [ca 1500]; Wel wat mendy maken // au ghy broerken nistich, Taruwegraen 938 [1581].

Nitseleren,

ww. Ontleend aan ofr. *nicheler? Vg. Nieheleren.

Vernietigen. ‖ De doot alle creatueren nitseleert, smeken, Gulden Vlies 204 [1516].

Niuschirling,

zn. Oorspr.?

Soort appel. ‖ O.: Wadt leckerder appelen! J.: Sij zijn seer soet, beter dan soeteneven oft niuschirlingen, Appelboom 284 [1e kw. 16e e.?].

Nobis,

zn. Zie MNW en WNT i.v. en mijn artt. in Volkskunde 1948, bl. 11 e.v. en Tijdschr. 68 (1951) bl. 104 e.v.

Benaming voor de andere wereld; in de derde aanh. is kennelijk de hel bedoeld, in de vierde het ‘tussenstation’ (zie mijn bovengenoemd art. in Volkskunde). ‖ Zy (t.w. Pyramus en Thisbe, na hun zelfmoord) zijn te Nobis binnen der havene, cast., Pyr. D viij^v [ca 1530]; Claes van Nobis, van Hemelrijck drie mijlen, Veeld. Gen. D. 168 [16e e.]; Wildy volghen / ghy sult te Nobis fijn // springhen, Haagsp. c ij [1561]; Hij (t.w. Gemeen Proffijt) mach alreede te Nobis wesen, Bij themelrijck op een mijle of twee, Voorleden Tijt 278 [eind 16e e.?].

Nobishuis,

zn. Uit Nobis en huis.

Hel? (Vg. huys van Nobis in Veeld. Gen. D. 182 en Obishauss bij weigand-hirt [1644]). ‖ V sal noch grypen al thelsche gespuys en vliegen mette stuckken nae nobishuis, M.Bedr. Hart 516 [1577].

Noblesse,

zn. Ontleend aan ofr., fr. noblesse.

Adeldom. ‖ Is dit de Noblesse? is dit der Troyanen aert? H.d.Am. E 1 [m. 16e e.]; Leertse opbinden (t.w. de cousbanden) thoont beter noblesse, Bruyne 2, 56 [1583].

Noyalic,

bn. Zie MNW i.v. Noyalike.

Edel, zuiver. ‖ Gods woordt generalic, Of beloften, of Gods liefde noyalic, Gentse Sp. 120 [1539].

Nomineren,

ww. Gevormd naar lat. nominare.

1) (Uitdrukkelijk) vermelden, noemen.‖ H.d.Am. Aa 4 [m. 16e e.]; Weer. Gheleerde 280 [1558]; Rott. Sp. N vj, O v, vij, Q v [1561].

- Ghenomineert sijn, heten. ‖ Letter en Geest 157 [eind 16e e.?].

2) Benoemen, aanstellen? ‖ Laat ons ... eenighe Arbiters nomineren, // Die dees questie beslissen, H.d.Am. P 7 [m. 16e e.].

Nommer(e),

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Nummer.

Boven nommer(e), onnoemelijk, onzegbaar. ‖ Huwer Menich vele mocht gheraecken te besteruene Buten ghetale groot bouen nommere, everaert 92 [1525] (zie ook ald. 248 [1530]).

Non fors, non forse, fortse, foortse, forche,

tw. Zie WNT i.v.

Het doet er niet toe, wat doet het er toe, enfin. ‖ Sp. d. M. 427, 3422 en pass. [beg. 16e e.]; everaert 11 [1509], 46 [1512], 323 [1531?]; Doesb. 23, 70, 136 en pass. [vóór 1528]; S. Stadt 197 [ca 1535]; Dev. Pr. B. 179 [1539]; B.d.Scr. 27 [1539]; a. bijns 256 [ca 1540]; crul, Heynken 4, 35 [ca 1540]; H.d.Am. T 2^v [m. 16e e.]; Koster Joh. 114 [m. 16e e.]; ghistele, Ter. Adelph. 36 [1555], Ter. Heaut. 39, 56, 84 [1555]; Antw. Sp. Aa iiij^v [1561]; Preecker 92 [2e h. 16e e.]; Katm. 431

[p. 272]

[vóór 1578]; houwaert, in Tijdschr. 14, 180 [1583]; Con. Balth. 66, 811 [1591]; Trauwe 429, 492, 681 [1595?]; Bel.v.Sam. 130, 957 [eind 16e e.?].

Opm. Nog bij coster 501.

Noone,

bn. Oorspr.?

Te noone maken, zich verheffen, zich verhovaardigen, zich (te) hoog, verheven achten. ‖ Hy (t.w. de franse koning) maeckte hem te goet noch oock te noone / Om wreken Godts passie, cast., Bal. A 8^v [1521]; Ghelijck een blomme, zuld ghy uut bloien Verdelewen en steruen hoe ghy u maect te noone, cast., C. v. R. 113 [1548].

Nooproede,

zn. Uit nopen en roede.

Geselroede? ‖ Die lange nooproede daer hij mee slaet den misdadighen wederspannich blijvende, Proetus Abantus 865 in Hs. TMB, A, fol. 21^v [vóór 1589].

Nootdienst,

zn. Uit noot en dienst.

Opgedrongen, tegen iemands zin bewezen dienst. ‖ Nootdienst es met Elckerlyc onweert, everaert 289 [1529].

Nootwaere,

zn. Uit noot en waere.

Opgedrongen koopwaar? ‖ Nootwaere scynt Elckerlyc by ghelaete slicht, everaert 441 [1e h. 16e e.].

Nope,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Noop (I).

1) Narigheid, kwelling, verdriet. ‖ Jonstighe sin ghy crijcht de nope Van uwer qualen / dats u seer groot, Sp. d. M. 1150 [beg. 16e e.] (hic?); B.: Haer vader en craecter gheen noten in... V.: Van ancxte oft Dierick by tmeysken crope. B.: Dat mochte wel waer zijn. V.: Dits al de nope, ald. 1259; O moeder ons Heeren / uut swaerder nopen Mijn blosende wangen zijn valuwe ende bleeck, ald. 5947.

2) De nopen geven, verzekeren. ‖ Es God den zondare / zoo ghenadich talder spatie Zoo ghy, Warachtich Bewys... my zyt de nopen // ghevende, Zoo bem ick dan eensdeels up vaster hopen // levende, Verl. Z. II, 819 [1583].

3) Opwekking, aanmoediging; troost(woord). ‖ (Het geloof versierd met de werken der liefde) De welcke Paulus / ter zalicheyt es bewyselick, Den Troosteloosen Zondare / een beradighe nope Zoete als syrope, Verl. Z. II, 791 [1583].

Nopen,

ww. Zie MNW en WNT i.v.

A. Bedr. - 1) Zeggen, mededelen, noemen, vertellen. ‖ Verstaet myn nopen, everaert 72 [1511] (zie ook ald. 330 [1530], 394 [1511]); De leecken naer alder papen bloedt dorsten, Seerst hatende, die meest haer sonden nopen, a. bijns 99 [1528] (hic?) Als ghy nooptet dat woordt vol rouwen... het grief, dat ick doen besief, Doet my noch sterven, cast., Lied. 49 [ca 1530]; Alzulke Straetdichters... zijn meest de ghene van der voor ghenoopte opinie, in cast., C. v. R. iij [m. 16e e.] (zie ook ald. 70 [1548]); Mijn Heeren hoort wat ick ben beghearlick Mijnen sin van desen, wil ick v nopen, Dwerck d. Apost. 1354 [1e h. 16e e.]; Hoorde ick Patria flus in sijn reden niet nopen, Dat hij verleende bosschen, bergen en rivieren, Leerl. Taefel-sp. 246 [beg. 17e e.].

2) Brengen, verschaffen? ‖ Zendt ons u gracye... Zo dat wy hier nu al zonder vercleenijnghe Den meesten troost nopen by u vereenijnghe, Gentse Sp. 198 [1539].

3) Gebruiken? ‖ Peinst dat aspiratie en es gheen lettere, En pijnd u dit in u dicht niet te nopene, cast., C. v. R. 41 [1548].

4) Begrijpen, vatten? ‖ Soo is die (gordel) quaet te ghecrijghen dat noop ick Voor allen dinghen, Sp. d. M. 2873 [beg. 16e e.]; Dat is goet om nopen, H.d.Am. I 1 [m. 16e e.].

5) Winnen, verkrijgen, verwerven? (vg. Ghenoopen). ‖ Willet my ontfauwen // updat icker uut nope Troostighe syrope, Verl. Z. II, 629 [1583].

B. Onz. Nopen op, in de aanh. corrupt voor hopen op? ‖ Dees proccureurs en taelluyden, daer de duyvels op nopen, heur lichticheijt en ontrouwheijt is elck openbaer, Brouwersg. 293 [ca 1560].

Noppe,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Nop (I).

Geld? ‖ Als dese joncxskins eerst / vutten doppe sprynghen Ende noppe brynghen / maer hem versnellen Allomme te wesene (met goede ghesellen Dan sietmense vellen / an hu boort (t.w. van Practyckeghe List), everaert 54 [1511].

Opm. In het mv. in de bet. geld (nog bij corn.-vervl.) in Tijdschr. 21, 94 [beg. 16e e.]: ‘Een guyt die in myn bors geraect ende vloyt myn myn noppen’.

Noppen,

ww. Zie MNW i.v., 2e art., WNT i.v. Noppen (I) en Noppen (II).

Krullen (vg. vondel 1, 368: een nop of krul maken, t.w. in het haar, in WNT i.v. Noppen (I), bet. 2), in de aanh. van de neus, als uiting van verlangen. ‖ U nuese salder aff noppen als een die belust is, Sotslach 182 [ca 1550] (Van Eeghem vertaalt noppen hier met ‘jeuken’).

Opm. Misschien kan met deze plaats ook vergeleken worden visscher, Brabb. 50: ‘Ik dank u schoon Lief voor uw roosen en knoppen, Dan na uw schoon

[p. 273]

Bloem sou mijn neus meer noppen’, aang. in WNT i.v. Noppen (II), sub bet. 2).

Notabel,

zn. Zie MNW i.v., WNT i.v. Notabel (II).

Naam waarmede in spelen het publiek wordt aangesproken. ‖ Eerste Bl. 65 [ca 1440?]; everaert 296, 301 [1529]; Leckert. 558 [1541].

Notab(e)lijck,

bw. Zie MNW i.v. Notabelike.

Duidelijk? ‖ Tmessicht int beghrijpen menich abel clerck, Die abelijck notabelijck de redene schicht, Ref.v.Rhet., achter cast., Bal. [1521]; Deur dit hantwerck (t.w. de landbouw) soo sietmen notablijck Alle Crachtighe cruyden lustich vergaren, Haagsp. n ij^v [1561].

Opm. Verdam geeft t.a.p. één plaats uit 1488 in de bet. ‘in bijzonderheden, uitvoerig’, waar mogelijk ook de bet. ‘duidelijk’ zou passen.

Noteirlic,

bn. Van noteren.

Behartigenswaardig. ‖ Naer ons voortstel Weit dat noteirlic zyn vier saken Die naemelic mueghen / een stede maken, everaert 366 [1527].

Noteren,

ww. Zie MNW i.v., WNT i.v. Noteeren.

1) Betekenen. ‖ Een voedsels groot. Maria leift by dien / jnt eeuwich rycke. Dit noteirt dat gheen huers ghelycke So glorieus / onghecorumpeirt Jn glorien gheresen es gheexalteirt So alle doctueren / exspresselic ontvouden, everaert 375 [1527].

2) Noteren duer, begrijpen, verstaan onder. ‖ Duer 'tdryfsant noteer ick svlees instel, Bruyne 3, 129 [1556].

Notoor,

bn. Ontleend aan ofr., fr. notoire.

Algemeen bekend (vg. kil. 852: Notoor. Euidens, manifestus, manifestarius. vulgò notorius), in de aanh. berucht. ‖ D'ander partij na mijn bedinken Mag niemand verschonen, want zijn daden Zijn zo notoor, dat ze stinken Voor God en die werld bij alle raden, Meest Al 607 [1559].

Notorelic,

bn. Van notoor.

Algemeen bekend? ‖ De reste vanden zeluen hulien orborelic, Es al notorelic, als ghemeenen coop, cast., C. v. R. 241 [1548].

Noveteyt,

zn. Ontleend aan ofr. novité, lat. novitas.

Nieuwheid. ‖ Herboren in Noveteyt, Bruyne 2, 18 [1568].

Nuchterstond(t),

zn. Uit nuchter en stond.

Ochtendstond (vg. kil.: nuchtenstond/nuchter-stond. vetus Fland. Matuta, hora matutina, tempus antemeridianum). ‖ cast., Bal. B 1^v [1521]; Gentse Ref. 160 [1539]; cast., C. v. R. 159, 209 [1548].

Nuersensteert,

zn. Uit nuers, naars, aars? (Vg. Schost brost dat ter kelen en nuersen huutspeyte, de dene, bij de bo i.v. Schossebrokken) en steert.

Naar het schijnt een (grappige?) benaming voor cunnus. ‖ Adieu maegdekens / tot tmaegdom ter nuersensteert huutzwoer, de dene, Langhen Adieu 159 [1560].

Nues(e),

zn. Zie Neus.

Nueselen,

ww. Zie WNT i.v. Neuzelen.

Futuere. ‖ Die van haer mans willen scheyden als lacke dillen Om dat sy niet genoech genueselt en worden, Leenhof 670 [na 1531].

Nuijle,

zn. Zie MNW i.v. Nuyle.

Snoet, muil. ‖ De vrauwen draghen baerden an haer nuijle, Man en wijf 44 [eind 15e e.?]; Hebben de vrauwen nuylen? Waer sijn u sinnen? Ald. 47.

Nullus,

zn. Ontleend aan lat. nullus.

Nul, nietswaardige, sukkel. ‖ Een nullus wordt somtyts geëert Daer een geleert moet staen besyen, Br. Willeken 267 [1565?]; Hs. TMB, G, fol. 22^v *[eind 16e e.?].

Nutsel,

zn. Van nutten.

Voedsel (vg. kil.: nutsel. Fland. Victus, alimentum). ‖ Alle nutsel smaect my als eerde confyt, v.d. dale, in Jaarb. Fonteine 1946-'47, blz. 10 [ca 1522?].

Nuweravonts,

bw. Uit nuwer (van nuwe, nieuw) en avonts.

Onlangs op een avond. ‖ Lieve vrou, of hij weer so lange draelde, Als hij nuweravonts dee, die vuijle stincker, Katm. 67 [vóór 1578].

Nuwerdaechs,

bw. Uit nuwer (van nuwe, nieuw) en daechs.

Onlangs. ‖ Ic most nuwer daechs wel drie dagen beijen, Katm. 90 [vóór 1578].