Strophische gedichten
(1879)–Jacob van Maerlant–
Auteursrechtvrij
[pagina 170]
| |||||||||||||||||||||||
Clausule van der Bible.Str. 3-23. De prototypen van Maria in het O. Testament, die in de volgende strophen voorkomen, zijn natuurlijk alle naar de traditioneele kerkelijke voorstelling, en komen bij tal van beroemde Middeleeuwsche godgeleerden, in dicht en ondicht, veelvuldig voor. Grootendeels vinden wij. ze ook in Maerlant's Rijmbijbel, waar zij telkens in het verhaal worden ingevlochten, terwijl zij in de Historia Scolastica ontbreken. Zoo schreef S. Bonaventura een gedicht, getiteld: Laus beatae Virginis Mariae (Opera VI, 468), dat met Maerlant's gedicht niets gemeen heeft dan alleen de vergelijkingen. Het begint aldus: Sancti Bonaventurae eximii ecclesiae doctoris opusculum inscriptum: Opusculum hoc, quod Laus Beatae Mariae appellatur, Salutationem Angelicam continet, scilicet Ave Maria: ita tamen ut iuxta singulas litteras eiusdem octonis versibus Virginis laudes celebret Auctor, et unumquemque octonarium ordiatur a littera Salutationis Angelicae, donec tota compleatur. Praeterea 19 Sacrae Scripturae locis Beatissimam Dei Genitricem Mariam docet adumbratam, ut ex contextu apparet. Harum figurarum series est quae sequitur:
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 171]
| |||||||||||||||||||||||
Vs. 27. Verg. Rijmb. 411: eene fonteine van groten prise
Qnam uten erdschen paradyse,
Die ghaf natheit in geerre tijt
Al om ende omme de warelt wijt.
Die fonteine bediet Marien,
Die droech Jhesum den vrien,
Diet al met doechden maecte nat.
Gold. Schmiede, 536: Ein wazzer ûz dem paradîs
Teilet in vier ende sich:
Daz ist bî dir bezeichenlich.
Zie ook Joh. Damasceni Opera, II, 857 B., Albertus Magnus, de landibus B. Mariae, L. XII, c. 1, § 2.
Vs. 31. Het in het Hs. ontbrekende u kan hier niet gemist worden. Der engele spise is eene in de Middeleeuwen zeer gewone benaming van Jezus. Zie Ruusbr. V, 14, 13: ‘Hi is oec der inghelen spise’, en verg. Albertus Magnus, l.l.L. XII, c. 5, § 2 (Tom. XX, 385): ‘Christus manna.... Quia manna dictum est panis Angelorum. Unde in Psal. Panem Angelorum manducavit homo: quia virtute qua Angeli subsistunt, creatus est ille panis, hoc significans, quod de coelis venturus erat qui spiritualiter pasceret electos suos.’ En ald. 386, 4: ‘Hoc manna... dicitur panis Angelorum ..., quia significat Christum qui est panis Angelorum.’ Zie ook S. Bernardi Opera, p. 1307 D., en Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters, I, 272, 19: Ave panis Angelorum,
Salus, vita miserorum,
Qui restauras omnia.
Vs. 40. Verg. Rijmb. 683: Dat Adam van der reinre erde
Was ghemaect, met groter werde,
Die nie smette hadde ontfaen,
Noch ooc nie was ondaen
Noch met ploeghen noch met spaden,
Noch besmet met gheenen daden,
Betekent die reyne Marie,
Die sonder eneghe dorpernie,
Niet alse plegen andre wive,
Ombesmet van haren live
Den Godsone brochte ende wan,
Sonder gheselscap van enighen man.
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 172]
| |||||||||||||||||||||||
Zie ook Sp. II5, 23, 230: Dat God Adame wilde doen wesen
Ghemaect van der reinre erden,
Eer si smette van onwerden
Oyt iewer af hadde bejaget.
Dus was die erde maget,
Daer Adaem af dat vleesch ontfinc.
Verder Joh. Damasceni Opera, I, 295 E: ‘᾽εϰ παρϑένου γὰρ γῆς ὁ ἄνϑρωπος πεπλαστούργηται’; Albertus Magnus, l.l., L. VIII, c. 1, § 1. Zie ook Le besant de Dieu (uitg. van Ernst Martin), 1189: Quant Deus le premer home fist
Del limon que de terre prist,
La terre esteit virge pucele.
Vs. 60. Zie Gen. III, 15, en verg. Rijmb. 726: Dese worde machmen draghen
Toter moeder Gods Marien,
Die den duvel met siere partien
Altoes dwinghet ende jaghet,
Al eist dat hi die hare laghet.
Zie ook Rutebeuf (2e éd.), II, 154, 34: Tu as le trayteur tray;
Tu as souz tes plantes triblée
La teste dou serpent hay.
Tu iez com eschiele ordenée
Qui le pooir as envay
De la beste desfigurée,
Par cui li monde dechay.
Vs. 66. Verg. Rijmb. 1181: Die arke, daer metten lieden
Noë in vlo, die mach bedieden
Wel met groter redenen Marien,
Daer God mede wilde vrien
Die werelt al van Lucifere.
Die te Marien hebben ghere
Ende altemale in hare vlien,
Hem ne mach niet messchien
Noch hier, noch ten langen live:
Dies es soe arke, daer keitive
In wiken ende dat lijf ondraghen,
Want soe hoort elken mensche claghen.
Zie ook Joh. Damasc. II, 836 B., 854 A.; Albertus Magnus, l.l., L. XI, c. 9; Mone, Lat. Hymn. II, 400, 41; 410, 4; 436, 22, enz.
Vs. 79. Verg. Rijmb. 1219: Die duve bediet onser Vrouwen,
Die ter arken keerde met trouwen,
Die den telch van der oliven
Brochte ghedraghen den keitiven.
Dolive bediet pays ende vrede;
Want wie so in der zerechede
Ende in den sonden es bevaen,
Laet hi sine herte an hare staen,
Maria soe ne bezwijctene niet;
Soe brinct te payse sijn verdriet,
Ende maect haer kint te hem zachte,
Recht alse die duve dolyve brachte.
Vs. 92. De twee eerste verzen dezer strophe komen woordelijk overeen met vs. 1803 vlg. van den Rijmb. Aan de vergelijking van Maria met de lachende Sara is daar een geheel cap. gewijd. Zie vooral vs. 1809-30: Wat moeghen wiere anders an scouwen
Danne Marien onser Vrouwen,
Die jeghen nature drouch
Jhesumme, daer si omme louch,
Sonder smette ende sonder sonde,
Sonder last ende sonder wonde
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 173]
| |||||||||||||||||||||||
Van haren reynen maegdoeme?
Hi was die vrucht ende soe die bloeme.
Beide droeghen si jeghen nature,
Als ons hier tellet die scrifture;
Want Sarra ghebrac niet, sonder juegt,
Ende Maria want met haerre duegt,
Ende alremeest bi der Gods ghenaden,
Dat soe met laste wart gheladen,
Die haer reynecheid verclaerde
Ende hare in gheene dinc verswaerde:
Dats Jhesus, onse rechte joye,
Ende onse lachghen, die van vernoye
Ons lossen sal met siere ghewelt,
Ghelijc dat hi siere moeder helt
Moeder te sine in reynechede,
Jeghen der naturen sede.
Zie ook Rutebeuf, II, 155, 42: Tu yez la droite Sarray.
en Mone, Lat. Hymn. II, 400: Tu es Sara nobis ridens
Risus ac praeludia,
Tibi risum dari videns
Isaac ex gratia.
Vs. 105. Verg. Rijmb. 2427: Die ledre, als ic vroet bym,
Es die dochter Joachym,
Die soe droech die salighe Anne,
Troost alre wive ende alre manne,
Die soete edele maghet Marie,
Daer ic up hope ende altoes lye.
Die twee leederbome sijn mede
Omoede ende ooc suverhede,
Die van der erden te hemele ghingen,
Ende Gode in haren lechame ontfingen.
Also meneghe stap alser toe hoorde
Ne mochtic met gheenen woorde
Gheseggen (mijn sin es so kranc):
Die leederbome waren so lanc.
Also ne mochtic in gheere wijs
Marien duegt ende haren prijs
Noch hare ghenaden niet vulscriven,
Noch dat ie quam van wiven.
Up dese leedre moeten wi cliven,
Of alle ghader verloren bliven.
Hen ware of soet selve dede,
Met gherande behendechede
Ne quamen wi in hemelrike.
Soe es onse troost vaste ende rike:
Wine clemmen niet, soene doet:
Van hare sal ons comen die spoet.
Ende eist dat wi up hare ghien,
God, diere up was ghesien,
Sal ons die hant bieden mede
Ende helpen bi haerre ghebede.
Zie ook Joh. Damasc. II, 836 B., 864 A., Albertus Magnus, l.l., L. X, c. 31, § 17; Mone, Lat. Hymn. II, 430, 78.
Vs. 118. Verg. Rijmb. 3267: Joseph die Egypten behelt
Dats Jhesus, die met siere ghewelt
Al die werelt heeft verloost
Ende van bedwange vertroost.
Joseph was scone, zuver ende vroet,
Van hem quam den meneghen goet.
Onse here Jhesus ooc die was
Die scoenste, daer ic ie af las,
Ende van alre wijsheid fonteyne,
Ende van vleessche zuver ende reyne.
Josephs moeder Rachel
So scone was cume iemen el
No meer vercoren van haren man;
Ende bedict onse Vrouwe dan,
Die scone was ende uutvercoren
Voor alle die ie waren gheboren,
Met Gode, dor hare zuverhede
Ende dor hare grote omoedechede:
Dies droech soe Jhesus sonder man,
Dat was die saleghe Joseph dan.
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 174]
| |||||||||||||||||||||||
Zie ook Rutebeuf, II, 155, 41: Tu yez Rachel la desirrée.
Vs. 131-133. Verg. Rijmb. 3471, waar van het ‘vaetkin’ gezegd wordt: Dit betekent den lechame Marien,
Dien soe also wilde castien
Met penitencien, die soe nam,
Datter noit sonde in quam.
Soe droech onsen here Moises,
Jhesus, die beweende des
Dat wi laghen in die sonden.
Zie ook Gold. Schm. 1944-51, en verg. ald. de Inl. XXXIV.
Vs. 134-136. Zie Richt. VI, 37, en verg. Rijmb. 7523: Dat vlies, dat sachte es ende wit,
Es die lechame ombesmit
Van der reinre maghet Marien,
Die alle tongen benedien.
Die dau die vallet heimelike
Upter erde van hemelrike,
Also hi dede in dat vlies,
Dats Jhesus, sijt seker dies,
Die heymelike in hare quam,
Ende hare ghaf, ende niet ne nam,
Meer zuverheden dan soe hadde eer,
Ende heleghetse emmermeer.
Zie ook Joh. Damasc. II, 856, 864; Mone, Lat. Hymn. II, 291, 12; 297, 18; 430, 43; 436, 37; Gold. Schm. XXXV; Rutebeuf, II, 155, 43. In den Rijmb. ontbreekt de vergelijking met de Koningin van Sheba; doch verg. Albertus Magnus, l.l.L. VI, c. 13 (Tom. XX, 199-203), en ald. § 3: ‘Haec regina, id est, Maria designata est per reginam Saba, de qua sic legitur 2 Reg. 10 et 2 Paral. 9: Regina Saba ingressa est in Jerusalem cum comitatu multo, et divitiis, et camelis portantibus aromata et aurum infinitum nimis et gemmas pretiosas, et venit ad Salomonem, et locuta est ei universa quae habebat in corde suo: et docuit eam Salomon universa verba quae proposuit. Et paulo post: Rex autem Salomon dedit reginae Saba quae voluit et petiit ab eo, exceptis his quae ultro obtulerat ei munere regio. Et nota, quod 2 Paral. legitur, quod rex Salomon dedit reginae Saba multo plura quam attulerat ad eum. Haec regina signat Mariam, quae appellatur regina, ut supra. Saba interpretatur conversio vel incensio. Haec est Maria, quae peccatores convertit et eorum affectus per charitatem incendit.’
Vs. 144. Verg. Rijmb. 3651: Die doren, die daer bernen dochte,
Ende dien dat vier niet ne mochte
Ghescaden, bediet Marien,
Die alle tonghen benedyen,
Die was van den Jueden gheboren,
Die bediet sijn na den dorenGa naar voetnoot1).
Tfier was die helighe Gheest,
Die hare helpe ende vulleest
Ghaf, dat soe hare reynechede
Behilt bi Gods ghenadechede.
Ofte anders: in derre maniere
Dattie doren van den viere
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 175]
| |||||||||||||||||||||||
Ongbescaed was al omtrent,
Also was Maria al ombekent
Van allen mannen ende ombesmet,
Ende van der werelt ombelet,
Daer soe in leefde ende in was,
Gheliker wijs, nu merket das,
Dat tfier den dorne niene deerde,
Noch sine blade niet verteerde.
Zie nog Joh. Damasc. II, 854 A.; Albertus Magnus, l.l.L. XII, c. 6, § 3; Mone, Lat. Hymn. II, 411, 17; 420, 10; 429, 8; Gold. Schm. XXXI-XXXII.
Vs. 157. Zie Exod. XVI, 14-20, en verg. Rijmb. 4375: Manna dats die reyne Marie,
Die soete vrouwe entie vrie;
Die worm die uten brode wies
Dats Jhesus vleesch. Nu merct dies:
Die worm was al sonder vader,
Ende Jhesus, onser alre berader,
Quam sonder vader van Marien:
Des gheloven sullen wi lyen.
Zie ook Albertus Magnus, l.l.L. XII, c. 5.
In vs. 166 wordt wrake door Dr. Van Vloten onjuist opgevat als straf. De zin is: Doordat Jezus Lucifer en zijne gezellen beroofde, werd Adam gewroken over de slang. Dit berooven van den duivel ziet op de nederdaling ter helle. Verg. v.d.L.O.H. 2370: ‘Onse Here, die roefde donreine hille’, en Mask. 21: ‘Hi sal onse helle roven der sielen die aen Hem gheloven.’
Vs. 170. Verg. Rijmb. 5897, waar evenwel niet Maria, maar Jezus met de watergevende rots wordt vergeleken. Die marbersteen es Jhesus Kerst,
Die lavet nu der zielen derst.
Ten eersten slaghe bleef hi droghe:
Dat betekent dat si wel hoghe
Die ridders Gode hadden gheset;
Ende omme te bespottene bet
Hadden sine met doornen ghecroont
Ende met purpre wel ghescoont,
Ende mettien riede sloeghen ant hooft;
Maer gheen bloet, dies ghelooft,
Leestmen dat daer van hem brac.
Maer doemenne in die side stac,
Doe ontspranc die fonteine,
Die menighe siele maecte reyne:
Dit bediet die twee slaghe
Die Moyses sloech in dien daghe.
Zie ook Albertus Magnus, l.l.L. XII, c. 6, § 9 (Tom. XX, 435); Mone, t.a. pl. II, 430, 36.
Vs. 175. De lezing bedwingen, merkt Dr. De Vr. aan, kan niet in orde zijn. Zoo profaan kan Maerlant niet gesproken hebben. Bedwingen is in 't Mnl. wat thans dwingen heet. Maar God te dwingen! Van dien onzin moet onze Maerlant verlost worden. Hij had geschreven bedingen. Maria's goedertierenheid of ‘ontfarmicheit’ had voor Gods rechterstoel tegen de ‘gerechtigheid’ voor ons gepleit, en ons God, d.i. Christus, bedongen, door haar pleidooi bewerkt, dat God ons den Christus afstond en hem hier op aarde zond. Wil men dat pleidooi lezen, men vindt het in de Eerste Bliscap van Maria, vs. 1250-1347. Dat is de commentaar | |||||||||||||||||||||||
[pagina 176]
| |||||||||||||||||||||||
op deze plaats. Verg. ene scult bedingen, van het gerecht eene uitspraak verkrijgen, waarbij de betaling der schuld gelast wordt; cracht bedingen, een vonnis van executie met lijfsdwang tegen iemand verkrijgen, enz. De zin is dus: ‘uwe deugden hielpen ons de uitspraak verwerven, waarbij Christus ons gegeven en hier op aarde gebracht werd.’ Dat is, naar de kerkelijke voorstelling, gezonde taal, Maerlant waardig.
Vs. 183. Verg. Rijmb. 5961: Dit serpent, dins gheene saghe,
Was upgheset te middaghe:
Also was Jhesus onse coninc,
Die voor ons an die cruce hinc,
Te middaghe uptien vriendach,
Daerne menech Juede ansach,
Dor ons hoghe ant hout verheven.
Hi es die ons ghesonde mach gheven
Van des ghevierds serpents venine,
Diene hier in dat herte sine
Metten gherechten love ansiet.
Die roede diet droech bediet
Marien die Jhesumme droech,
Daer meneghe siele omme loech.
Verg. ook Mone, t.a. pl. II, 430, 57.
Vs. 196-198. Zie Exod. XVI, 33, en verg. Rijmb. 4394: Aaron nam enen goudinen pot
Daer hi dat manna in dede.
Manna bediet hier ter stede
Jhesus, entie pot Marien.
Hi raste in hare, sullen wi lyen,
Als manna dede in die cruke,
In haer herte, in haren buke,
Ende hine sciet niet van hare,
Gheliker wijs dat men dare
Manna hilt in den pot sochte,
Dat mens emmermere ghedochte.
Verg. ook Joh. Damasc. II, 854 A.; Mone, t.a. pl. II, 430, 64.
Vs. 199-201. Zie Num. XVII, 8, en verg. Rijmb. 5849: Die roede, die jeghen nature
Noten droech al daer ter ure,
Die betekent wel Marien,
Die den helighen Jhesus, den vrien,
Droech sonder mans scoud,
Ende al bi der Gods ghewoud.
Verg. Joh. Damasc. II, 836 B.; Albertus Magnus, l.l.L. XII, c. 6, § 21 (Tom. XX, 438); Mone, t.a. pl. II, 430, 50; 420, 9; 434, 5; 436, 29; Gold. Schm. XXXIII.
Vs. 202-204. Verg. Rijmb. 9257: Dese slingre bediet Marie,
Die edele maghet entie vrie;
Entie steen diere ute vlooch
Bediet hem die noit ne looch;
Ende Golyas bediet den viant,
Die eerst den raet van sonden vant.
Haddene niet die steen gherocht,
Wi waren eighijn ende vercocht
Onder hem bleven emmermere.
Marien moghen wijs danken sere,
Die ons desen steen ghedroech,
Dies meneghe salighe siele loech.
Zie ook Rutebeuf, II, 154, 31: Il fu la pierre et tu la fonde,
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 177]
| |||||||||||||||||||||||
Qui de Golie prist venjance.
Zoo ook Mone, t.a. pl. II, 434, 9; 436, 32.
Vs. 209. Zie Num. XXIV, 17, en verg. Rijmb. 6147: (Balaäm) seide: ‘Ute Jacoppe sal risen
Ene sterre.’ Hier wilde hi prisen
Marien Sterre van der mere,
Die gheboren was uten here.
‘Ende ene roede’, sprac hi, ‘sal comen
Ute Israel, die sal verdomen
Ende slaen van Moab die heren.’
Dats Jhesus, die met groter eren
Van Marien wart gheboren,
Ende alle die lieden sal testoren
Die in die sonden hem verbouden,
Ende hem an afgoden houden.
Verg. Serrure, Vad. Mus. II, 407, 69, waar Maria aldus wordt aangeroepen:
Sterre der zee, helpt ons ter noet,
Staet ons in staden, ons anxt es groet.
Scoert ons scip soe siwi doet,
Sonder u siwi sonder boet.
Zie ook Mone, t.a. pl. II, 317, 216, 218, 220, 228, 400, 409, 426, enz.
Vs. 222. Zie Richt. IV, 17-22, en verg. Rijmb. 7384: Jahel betekent die behagle
Entie scone maghet Marie;
Cisaras ende sine partie
Dats Lucifer ende sine scare,
Die verwonnen sijn bi hare.
Die naghel mach bedieden mede
Die slotel haerre reynechede,
Daer soe den duvel mede verwan;
Die melc die Jahel ghaf den man
Dat es Jhesus menschelichede,
Die Luciferre bedrooch mede.
Die hamer, daer soe mede sloech,
Ghelijct den cruce ghenoech.
Bi Marien reynechede,
Ende bi Jhesus menschelichede,
Ende bi den cruce es openbare
Ghesconfiert des duvels scare.
Vs. 235. Zie Jes. XI, 1-3, 10; Rom. XV, 12, en verg. Gold. Schm. 638: Jessê, der küneclîche stam,
Warf ûf die bernden este,
Dâ von dîn tugentveste
Künne ûf Siône bluote.
Daz dû, lebende ruote,
Crist, den süezen mandelkern,
Tragen soldest und gebern,
Des wâren die prophêten giric,
Die staete mahten unde wiric
Dîn lop und dînen werden prîs.
Wol dir, gebluomtez himelrîs,
Daz dû gewüehse ûf erden ie!
Kein dinc en wart sô reinez nie
Als dîn gebenedîtin fruht.
Zie ook Albertus Magnus, l.l., L. XII, c. 6, § 22 (Tom. XX, 438); Mone, t.a. pl. 392; 397, 14; 410, 13; 421, 11; 426, 11, enz.
Vs. 248. Zie 1 Chron. XI, 17 vlgg., en verg. Rijmb. 10755: Maria die maghet reyne
Es twater van deser fonteyne,
Dat David so sere beghaerde.
Eer soe ye quam uptie aerde
Beghaerde hare coemste menech man,
Die ic ghenomen niene can.
Die drie die twater haelden mede
Bedieden die Drievoudechede,
Enen God in drien persone,
Bi wies crachte dattie scone
Maria ter werelt quam.
Dat David dat water nam,
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 178]
| |||||||||||||||||||||||
Ende hijs niene dranc min no mere,
Maer hi offeret onsen Here,
Bediet dattie Moeder ons Heren
Hare van manne soude keren
Ende Gode gheoffert wesen:
Dit meent die jeeste die wi lesen.
Vs. 261. Zie 1 Kon. I, 15, en verg. Rijmb. 10878: Dese maeght, al sonder zaghe,
Bediet Marien onser Vrouwen,
Die met sonderliker trouwen
Gode diende ende noch dient
Talre stont voor hare vrient.
Soe es moeder, maghet, coninchinne.
Ghetrouwet hadsoe, alsict kinne,
Josepphe den ouden enten ghetrouwen,
Die niet ne kinde onser Vrouwen,
Ghelijc als David hadde Abysach,
Daer hi niet menschelike bi lach,
Al was soe sijn ghetrouwede wijf.
De laatste verzen verklaren vs. 265 van ons gedicht. Zie Mone, t.a. pl. II, 292: Ave regis gentium
Sponsa Sunamitis,
Sitim pellens mentium,
Radix verae vitis.
Per te, lux errantium,
Detur pax contritis,
Flamma discordantium
Suffocetur litis.
Vs. 274. Zie Ezech. XLIV, 1-2, en verg. Joh. Damasc. II, 843 E, 864 C. De besloten deur was een bij de Middeleeuwsche dichters zeer geliefd beeld: zie Gold. Schm. XXXII, en ald. 1786: Dû bist daz küniclîche tor,
Von dem Ezechiêl uns seit,
Durch daz Got mit gewalte schreit,
Und ez doch vant beslozzen.
Zie ook Lucid. 1600 vlg.; Lsp. II, 6, 172 vlgg.; Mone, t.a. pl. II, 429, 15; 436, 42.
Vs. 286. De vergelijking van Maria met den mast van een schip is niet ongewoon. Verg. Albertus Magnus, de laudibus B. Mariae, L. XI, c. 8, § 5 (Tom. XX, 318): ‘Dominus autem venturus de coelo in terram per hanc navem, hunc malum specialiter consideravit, respiciens humilitatem ancillae suae, et intantum ei complacuit pretiositas, speciositas et sublimitas mali, quod quasi inhaerens huic malo descendit per eum de sublimitate coeli in navem uteri virginalis.’
Vs. 287. Zie Joh. V, 2 vlgg.; Rijmb. 23757-802, waar echter de vergelijking met Maria ontbreekt. Verg. Albertus Magnus, de laudibus B. Mariae, L. IX, c. 17 (Tom. XX, 245), waar de woorden van een onbekenden Latijnschen dichter worden aangehaald, die met die van M. groote overeenkomst hebben. ‘Et hic eleganter quidam dicit Mariae: Tu piscina puritatis,
Rore plena pietatis,
In qua Deus maiestatis
Voluit descendere;
In quam reus et perversus,
Si contritus et conversus
Se deponat, exit tersus
A peccati vulnere.’
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 179]
| |||||||||||||||||||||||
Vs. 313-318. Om deze verzen wel te verstaan, bedenke men in de eerste plaats, dat so in vs. 315 hier niet opgevat moet worden als ita, tam (in welk geval er eene apodosis met dat zou moeten volgen), maar dat dit woord hier absoluut staat in den zin van zeer, uiterst. Nog zeggen wij dus in uitroepen: ik ben zoo blij! enz., en die overgang van beteekenis laat zich door eene zeer natuurlijke ellips gemakkelijk verklaren. Maar in 't Mnl. werd so ook buiten uitroepen aldus gebezigd, en vooral bij Maerlant treft men dat meermalen aan. Zoo Sp. III6, 25, 40: Dese vant dat Roemsche rike
Gedestruweert so jammerlike.
III6, 26, 7, waar sprake is van Carthago, Dat wel ghemannet was van binnen
Ende ghewapent ende so vast.
Daar volgt wel dat, maar dit hangt niet af van so: het behoort bij hoepte in vs. 4, gelijk ieder. die den zin aandachtig leest, zal inzien. Evenzoo III6, 32, 63: Daer hi up sinen ende lach,
Was ondaen, daermen toesach,
Die hemel, ende het was so claer
Voer hem langhe al openbaer.
Ziehier nog een voorbeeld uit Lanc. II, 14903, waar van een ‘vreselic serpent’ gezegd wordt: Alst sach dat vor hem was Lanceloet,
Het warp vier uut doe so groet,
Ende verbernede daer ter stede
Sinen wapenroc ende sinen halsberch mede.
Wat de volgende verzen betreft, die aan de uitleggers vrij wat hoofdbreken gekost hebben, de ware bedoeling daarvan, gelijk ik die onder den tekst heb opgegeven, was reeds aangewezen door Dr. De Vr. in het Gloss. op den Lekensp., op Bedraghen. Eene dergelijke gedachte vindt men niet alleen in de daar aangehaalde plaats uit den Ferg. vs. 1198-1200, maar nog bij Cats in den Selfstrijt (I, 183 b) zegt Joseph tot Sephyra: Gy hebt in u alleen, dat meer als hondert menschen
Uyt ganscher herten gront van Gode souden wenschen.
Vs. 336. Scade komt hier niet te pas. Een tweede exemplaar van zulk eene schoone gelaatskleur te vinden, zou niet jammer, neen, het zou onmogelijk zijn. Welnu dan, men leze: het ware spade, d.i. het zou laat zijn, dat men er zoo eene vond, het zou lang duren, het zou nooit gebeuren. Verg. Reinaert, I, 1480: Dat si spade sullen verwinnen
Also vele eren van mi,
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 180]
| |||||||||||||||||||||||
d.i. met andere woorden, nooit. Zie ook Benecke's Mhd. Wtb. II2, 489b, waar spâte gelijkgesteld wordt met nicht leicht, met het citaat: Swer volget guotem râte,
Dem misselinget spâte,
d.i. weder, niet, nooit.
Vs. 357. Gegaren, teekent Mr. Van den Bergh aan, ‘schijnt juweelen of halssieraden te beteekenen’, en Dr. Van Vloten verklaart het door versierselen. Doch Maria wordt hier niet voorgesteld als getooid met juweelen of halssieraden! Zij wordt geteekend als het ideaal van vrouwelijke schoonheid. Alleen van een lichaamsdeel kan hier dus sprake zijnGa naar voetnoot1). En wel van geen ander dan de borst. In de twee vorige strophen is het hoofd afgehandeld met al zijne deelen. Nu volgt de hals, daarna de armen. Wat moest nu tusschen die beide in genoemd worden? En wat was tevens zoo bijzonder schoon, dat niemand het ooit zou kunnen uitspreken? Wat anders dan de borst, dan de ‘beata ubera’, als een middeleeuwsch dichter zich uitdrukt, ‘quae Jhesum lactaverunt’? In gegaren moet dus eene aanduiding van de borst schuilen. Doch alvorens verder te gaan, moet ik eerst eene opmerking maken over den vorm des woords. De beide laatste verzen van deze strophe hebben de rijmwoorden onmate: hate. Geen van die beide laat eene slot-n toe. In vs. 3 is te mate beter dan te maten; in vs. 9 ter caritate even goed als ter caritaten. Het blijkt dus duidelijk genoeg, dat het rijm in deze strophe niet -aten was, maar -ate, en dat derhalve voor saten ook sate, en - in verband daarmede - niet gegaren, maar het enkelv. gegare moet gelezen worden. Gegare, als collectief opgevat, beteekent eigenlijk uitrusting. Het wordt gewoonlijk voor kleeding, gewaad, dos gezegd (zie het Gloss.). Maar die beteekenis is eene afgeleide, niet de oorspronkelijke. Hoor gegare, hare uitrusting, datgene waarmede zij toegerust was, haar sieraad, kan eene euphemistische uitdrukking geweest zijn, eene kieschheid om de borsten niet rechtstreeks te noemen. Misschien kan hoor misschreven zijn, en had de dichter het voorz. voor bedoeld. Hur voor- | |||||||||||||||||||||||
[pagina 181]
| |||||||||||||||||||||||
gegare, haar voorsieraad, een niet ongepast euphemisme voor het voorste lichaamsdeel. Doch er doet zich nog eene andere mogelijkheid voor. De dichter kan gegade geschreven hebben, een woord dat eigenlijk paar beteekent. Dat het mv. gegaden gewoonlijk van de manlijke testiculi gezegd werd, doet hier niets af: dat is maar eene bijzondere toepassing van het begrip paar. Maar ook het borstenpaar kon hoor gegade of hur voorgegade heeten, in euphemistische dichterlijke uitdrukking. Tusschen de beide lezingen, gegare en gegade, te kiezen is - voor zoover den zin betreft - ondoenlijk, daar beide vrij wel op hetzelfde neerkomen. Het is daarom raadzaam, zich te houden aan gegare, dat nu eenmaal in het Hs. staat. Het waarschijnlijkst acht ik, dat Maerlant hur voorgegare bedoelde.
Vs. 404. Zie Sp. I6, 29, waar omtrent de boodschap van Maria's geboorte door den Engel aan den hoogbejaarden Joachim het volgende voorkomt: Verstant wel, dijn wijf Anne
Van hare sal di eene dochter comen,
Entie saltu Maria noemen.
Dese sal van kindscher name
Gode lief sijn ende bequame,
Ende gheheilecht oec te voren,
Eer soe sal sijn gheboren.
Verg. Mone, t.a. pl. II, 7, 5: Ut femina dilueret
Quod femina polluerat,
A labe haec originis
Praeservabatur criminis.
De twee laatste verzen uit den Sp. drukken hetzelfde uit als vs. 410-11 van onzen tekst, en de Latijnsche verzen zijn eene toespeling op Maria's onbevlekte ontvangenis. Zie nog Lsp. II, 3, 69-154, en verder Dr. Te Winkel, Maerl. Werken, 95-99.
Vs. 410. Ook dit vers en het vorige zijn in het Hs. bedorven geraakt, en daardoor is de ware bedoeling van den dichter teloorgegaan. Maria was niet ene lange wile te voren aan hare ouders geboodschapt, maar juist negen maanden vóór hare geboorte. Voor Ene lange wile moet dus blijkbaar Onlange wile gelezen worden. En wat beteekent het, als men leest dat zij harde clene werd geheilicht, en toch eer si oyt quam int aertsoe wene, d.i. lang vóórdat zij op aarde kwam, vóórdat zij van hare moeder geboren werd? Ook hier heeft mijn vriend De Vr. genezing aangebracht, door de bedorven lezing aldus te herstellen: | |||||||||||||||||||||||
[pagina 182]
| |||||||||||||||||||||||
Geheilicht was si tharen lene,
Eer si oyt quam int aertsce wene
Of van moeder wart geboren.
‘Zij werd pas kort vóór hare geboorte aan hare ouders geboodschapt, maar gewijd tot hare bestemming was zij lang vóór hare komst op aarde, vóór hare geboorte.’ Leen in deze eigenaardige opvatting is te verklaren uit de middeleeuwsche feodale begrippen. Elk ambacht, elke bediening werd in leen gehouden: het ambacht b.v. van een drossate was zijn leen. Vandaar dat leen bijna in denzelfden zin als ambacht gebezigd werd, d.i. de bediening, het ambt, de bestemming, waartoe iemand geroepen is. Zij werd gewijd tharen lene, tot de bestemming die voor haar was weggelegd, t.w. de Moeder Gods en de Middelares der menschen te zijn. Ook elders vindt men leen in toepassing op Maria gebezigd. Zoo b.v. bij Velthem, VI, 32, 56, waar de Bruidegom tot de H. Maagd zegt: Com, edele bruut, in minen lene!
Maar vooral duidelijk spreekt de volgende plaats uit v.d.L.O.H. 3595, die onze tekstverbetering bevestigt. Christus neemt daar aan het Kruis afscheid van Maria, voorspelt haar de bestemming die voor haar was weggelegd, om de ‘porte van paradijs’, de Middelares der zondaren te zijn, en besluit zijne toespraak met deze woorden: Dit leen, lieve moeder, dit gevic di,
Dattu heefs ghehoert van mi.
Verg. ook vs. 3013, waar Christus aan het Kruis zijn leen, zijne bestemming, opdraagt: Cruce, ic gheve di voertmeer leen,
Dat enz.
Zie verder de plaats zelve, reeds boven (bl. 156) aangehaald. Nog zij even opgemerkt, dat de woorden harde tilike in vs. 406 niet in strijd zijn met onze verbetering van ene lange in onlange. Het is hier eene blijkbare en noodzakelijke tegenstelling. Maria was harde tilike (vroegtijdig, vóór lange eeuwen) uitverkoren om de Moeder van den Christus te zijn; maar aan hare ouders werd zij slechts korten tijd vóór hare geboorte geboodschapt.
Vs. 443. Uit vs. 468: ‘Dus eest gescreven als ict scrive’, blijkt, dat M. hier zijne denkbeelden ontleende aan een toen zeker vrij algemeen bekenden schrijver. Die ongenoemde is de H. Bernard. Strophe 35 en 36 zijn ontleend aan de preeken ‘In Assumptione B. Mariae’, Sermo IV (Divi Bernardi Claraevallensis Abbatis primi Opera omnia, ed. Parisiis, 1602, in fol.), p. 256, K.L.:
‘Quis ergo misericordiae tuae, o benedicta, longitudinem et latitudinem, sublimitatem et profundum queat investigare? Nam longitudo eius usque in diem novissimum invo- | |||||||||||||||||||||||
[pagina 183]
| |||||||||||||||||||||||
cantibus eam subvenit universis. Latitudo eius replet orbem terrarum, ut tua quoque misericordia plena sit omnis terra. Sic et sublimitas eius civitatis supernae invenit restaurationem, et profundum eius sedentibus in tenebris et in umbra mortis obtinuit redemptionem.’
In de Mnl. vertaling: Sinte Bernaerdus Sermonen, Somerstuck (Zwolle 1485), fol. CXX a, aldus: ‘Wye sal daer omme, o salige Maria, die lancheyt ende die breetheit, die hoecheit ende die dyeptheit uwer barmherticheit mogen doersien? Want die lancheit uwer barmhertichheyt coemt te hulpe al den ghenen, dye haer oetmoedelijcke aenropen al totten jongsten dage toe. Die breetheyt uwer barmherticheit vervollet al den ommeganc der warelt, soe dat al die warelt oec mede vol is van uwer barmherticheit ende ghenaden. Ende die hoecheyt uwer barmherticheyt hevet ghevonden die wedermakinge der hemelscher stat Jherusalem. Ende die dieptheyt uwer barmherticheit heeft den ghenen, die saten in duusternissen ende inden scheme des dodes, verlossinge vercreghen.’ Vs. 467. De dichter bedoelt hier, dat door Maria's genade de gerechten van het O. Verbond uit de hel werden verlost, hetgeen volgens de gewone kerkelijke voorstelling geschiedde door Jezus' nederdaling ter helle: verg. Mart. III, 332-338. Dusent jare vive, 5000 jaren, is het gewone ronde getal dat gebezigd wordt, al waren sedert den zondenval tot de verlossing door Christus 5199 jaren verloopen: zie Sp. I6, 42, 50-53, Lsp. II, 40, 35-38. Ook in de Teest., 1888 vlgg., wordt verhaald hoe ‘meer dan 5000 jaer’ het hemelrijk gesloten was geweest: Hier na hi die helle brac,
Daer hi sine vriende uut trac,
Ende ontsloet hemelrijc saen,
Dat ghesloten hadde ghestaen
Vijf dusent jaer ende mere,
Ende daer in leydde onse Here
Sine vriende allegader
Ende settese ter rechter hantsijns Vader.
Zie ook Eerste Bliscap v.M. 782, waar Adam spreekt: O Here, nu eest wel oppenbaer,
Dat wi Vm jaer tuwer weerden
Hier hebben geseten.
Vs. 469. Zie Sp. I7, 47, 21. Some scrifturen si belijen
Van der moeder Gods Marien,
Dat soe upt ander jaer daer naer,
Naer ons Heren upvaert claer,
Mensceliken ende dede,
Ende soe int selve jaer oec mede
Met vleesche upvoer over een.
Nu dinct mi seggen Damasseen,
Dat soe met Janne Ewangeliste,
Die hare heimelicheit wiste,
Levede XXIIII jaer:
Onse Here selve weet dat waer.
Verg. Lsp. II, 55, 31 vlgg., waar in plaats van 24 jaar slechts 14 wordt opgegeven: Want Epyphanus heeft bescreven,
Dat Maria was in dit leven
Viertien jare altegader
Na dat hoer kint voer tsinen Vader.
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 184]
| |||||||||||||||||||||||
Vs. 482. Zie Sp. I7, 48-52, en breedvoeriger Lsp. II, 55-59. Ter verklaring van vs. 483-90 verg. Lsp. II, 58, 165: ‘Alsoe ghi in al uwen stonden
Nie ghewont smette van zonden,
Alsoe en sal in den grave
Uwe lichame niet nemen ave.’
Thant ghinc Marien ziele claer
In den reinen lichame daer,
Ende quam uten grave saen,
Ende es in den hemel ontfaen.
En ald. c. 59, 45. Sulke meesters willen toghen,
Dat Maria niet en mochte doghen
Der doot pine na haer verdriet,
Doe si van den live schiet,
Noch oec Jan, om datsi twee
Leden der doot bitter wee,
Doe si Jhesum sterven saghen
Aen dat cruce so doorslaghen,
Wies pine ende smerte
Hem ghinc door haer herte,
Daer of haer pine was so groot,
Dat si ghelijc was der doot,
Ende datsi omme die selve zaken
Pine der doot niet en mochten smaken.
Zie ook Sp. I7, 52, 24: Die worme die sijn des vleesch scende,
Ende hier af so was Jhesus quite,
Dies machmen geloven met vlite,
Dat hi mede wilde vryen
Daer af die nature Marien;
Want Jhesus vleesch ende dat hare
Dat was al een al openbare.
Vs. 495. Telt men de getallen in str. 33, 34 en 37 bij elkander op, dan verkrijgt men 72, en het is bijna ongelooflijk dat geen der beide vroegere uitgevers gezien heeft, dat dertich (XXX) in seventich (LXX) moest worden veranderd. Ook in den Sp. stelt M. de jaren, die Maria na Jezus' dood op aarde doorbracht, op 24 (zie de Aant. bij vs. 469), en wij lezen daarom seventich, niet sestich, naar de voorstelling van den Lsp.
Vs. 503. Zie Lsp. II, 59, 1: Ghelijc datmen en vint
Van Marien lichame twint
In allen desen aertrike,
Recht also in dier ghelike
En vintmen van Sinte Janne niet.
Vs. 504. De lezing van het Hs., gede, geeft geen zin. Mr. V.d.B. verklaarde het door vertrouwen, Dr. V. Vl. door verwachting. Doch dat zijn uit de lucht gegrepen gissingen, die ons geen stap verder brengen. Evenmin zou het baten, wanneer iemand ags. gehdhu, ook geohdhu, geodhu en gidhu geschreven, wilde vergelijken (Grein, Gloss. I, 410); want dat past hier noch in vorm noch in beteekenis: de zin van cura, sollicitudo kan hier niet gelden, en het woord zou in 't Mnl. gichte moeten luiden. Maar gede is al dat gissen niet waard. Het is een ijdele klank, eene schrijffout, en niets meer. De ware lezing, gelijk Dr. De Vr. te recht | |||||||||||||||||||||||
[pagina 185]
| |||||||||||||||||||||||
opmerkt, moet geweest zijn: Dits onse gelove ende onse gelede.
‘Dit is ons geloof en ons geleide; aan haar ligt, naast God, al onze zaligheid.’ Wie eene reis onderneemt, voorziet zich van een (vrij)geleide. Ook op den levensweg, op de reis naar de eeuwigheid, heeft de mensch een geleide noodig. Dat vindt hij in de Moeder Gods, gelijk de dichter zelf in vs. 450 zegt: Maria, sijt in onse gelede.
En vs. 245: Edele Vrouwe, sijt in onse gevaerde,
Dat ons in der lester ure
Die duvel niet en si te sture,
waar gevaerde, reisgezelschap, hetzelfde als geleide te kennen geeft. Men merke op, hoe juist M. zich uitdrukt. Tusschen het geloof en de zaligheid, die men wenscht te verwerven, is het geleide de juiste middelterm. Het geloof alleen is niet voldoende; maar wie daarbij het geleide der H. Maagd heeft, door haar tegen de aanslagen van den Booze gedekt en voor zonden behoed wordt, kan tot de zaligheid komen. Zóó alleen is de redeneering zuiver. En de alliteratie gelove: gelede spreekt duidelijk genoeg, dat M. zóó en niet anders geschreven heeft.
Vs. 508. Over de lichamelijke hemelvaart van Maria zie Sp. I7, 52, 8: menech heilech clerc die pliet
In goeden wane te houdene dat,
Dat Maria, dat reene vat,
In hemelrike es te samen
Met ziele ende met lachamen,
Ende dit moetmen gheloven wel.
Verg. ook Vijf Vrouden, 49-54.
Vs. 515. De woorden die grote scoenheit van haren heeft men tot dusverre opgevat als haar groote schoonheid. Daargelaten het flauwe en lamlendige, dat die uitdrukking hebben zou, zoo loopt het in 't oog, dat de vorm haren door niets gerechtvaardigd zou wezen. Doch M. drukte zich vrij wat juister en krachtiger uit, zooals Dr. De Vr. opmerkt, die de hand des dichters aldus herstelt: Tienvoude sonne en mocht niet verclaren
Die grote scoenheit van naren,
Die God haer hevet gegeven.
Van naren is zooveel als van nabij. Wij zeggen thans van verre, maar met de ontkenning er bij komt van naren op hetzelfde uit. ‘Eene tienvoudige zon zou de groote schoonheid, die God haar gegeven heeft, van verre niet (op verre na niet) in glans kunnen overtreffen.’ Inderdaad is van naren logisch even goed als van verren. De zon zou het punt, waarop | |||||||||||||||||||||||
[pagina 186]
| |||||||||||||||||||||||
zij Maria's schoonheid overscheen, niet van nabij kunnen bereiken; derhalve, zij zou er verre af blijven die te overschijnen. Van naren is het Fransche de près, in den zin van à beaucoup près, zooals men thans zegt. In naren is de n op hare plaats na van, evenals in het oude van verren. Maar ook zonder van komt naren meermalen voor (Torec 2889, Br. Gheraert, Nat. 1628, enz.). Verg. verder, wat den vorm betreft, van naesten, in den zin van onlangs (Ferg. 2583). Tot nadere bevestiging van deze tekstverbetering en verklaring zij nog opgemerkt, dat de uitdrukking van naren niet volkomen overeenstemt met het gewone onna of onnare en de versterkte vormen niegerinc naer, niewer naer, nergens na, alle in den zin van op verre na niet, bij lange na niet, volstrekt niet gebruikelijk, en waarover in de Taalk. Bijdr., II, 46-51, opzettelijk gehandeld is. Eene soortgelijke, maar dubbel versterkte uitdrukking in denzelfden zin vindt men bij Starter, bl. 211, waar van den Zonnegod gezegd wordt: De stralen prachtigh,
Die hy uyt zijn tent schiet,
Sijn voorwaer soo krachtigh
Nergens by omtrent, ....
Als de stralen, die
Sy uyt haer bruyn-oogjens schieten kan.
| |||||||||||||||||||||||
[pagina 187]
| |||||||||||||||||||||||
Van den lande van Oversee.Vs. 21. Het Hs. heeft mammorie, doch in eene aant. op mijne Bloemlezing (IV, 167) heb ik daarvoor momborie in de plaats gesteld, dat ongetwijfeld de ware lezing is. Die verbetering werd dan ook reeds door Dr. Heremans in zijne uitgave aangenomen, evenals door Dr. V. Vl., bij wien mommorie, blijkens zijne verklaring door voogdij, heerschappij, wel eene drukfout voor momborie zal zijn. Hoe Dr. Franck (Anz. f.D. Alt. IV, 404) beweren kon: ‘mammorie ist entschieden beizubehalten’, kan ik mij niet begrijpen. Uit zijne aanmerking: ‘die bedeutung instituere für besetten ist dem mnl. ebensowenig fremd, wie dem mhd.’, meen ik te moeten opmaken, dat hij mammorie hier opvat als den godsdienst der Mohammedanen, de afgoderij, en dus den zin aldus verstaat: ‘Satans kinderen hebben alleen het Mohammedanisme ingevoerd in het land dat u toekomt.’ Doch Maerlant spreekt hier niet van de afgoderij, die nu in het Heilige Land heerschte; hij spreekt van de Kerk, die ‘van haren lene ontervet’ was, aan wie het ‘erve gerovet’ was, dat aan Jezus van Nazareth behoorde; d.i. die beroofd was van het grondgebied, dat zij van Jezus in leen hield en als landvoogdes bestuurde. Momborie is dus hier de echte en juiste uitdrukking, en de zin geen andere dan deze: ‘Satans kinderen alleen hebben de landvoogdij bemachtigd op den grond die u toekomt.’ De bedenking van Dr. Franck: ‘momborie passt nicht, welches den begriff “herschaft in vertretung”... niemals verliert’, is in het bovenstaande reeds opgelost. Het gold hier inderdaad eene ‘herschaft in vertretung’. Het Heilige Land behoorde aan Jezus (vs. 25): die was de suzerein, de Kerk had het in zijnen naam beheerd als leenvrouw, als landvoogdes.
Vs. 55. Eene der poorten van Akers werd de Turris maledicta genoemd, omdat volgens de overlevering in die poort de zilverlingen zouden geslagen zijn, voor welke Judas den Heer verraden had. Die overlevering is door Gauthier Vinisauf, den geschiedschrijver van den kruistocht van Richard Leeuwenhart, medegedeeld: ‘Est et turris, quam Maledictam nominant, et muro qui urbem amplectitur insidet; quae, si vulgi opinio fidem meretur, hoc ideo nomen insumsit: nam argentei, quibus Dominum Iudas proditor vendidit, ibi facti fuisse dicuntur’ (Gale, Hist. Angl. Scriptores, | |||||||||||||||||||||||
[pagina 188]
| |||||||||||||||||||||||
II, 272). Dat Maerlant den naam van Vervloekt aan die poort door Jezus zelven laat geven, mist natuurlijk allen historischen grond; doch waarschijnlijk deelde hij de overlevering mede, zooals hij ze vernomen had. ‘En hij was de eenige niet’, zegt Dr. De Vries, ‘die in dien vloeknaam eene voorspelling zag van het lot dat Akers trof. Een der tijdgenooten, die het groote feit beschrijven, de Venetiaan Marinus Sanutus in zijn Liber Secretorum Fidelium Crucis (bij Bongars, Gesta Dei per Francos, Tom. II), sprekende van den diepen val der eenmaal zoo bloeiende stad, zegt (p. 231): “Iuste proinde Maledicta vocata est turris illa, qua maledicta gens Saracenica subintravit: et qui illi nomen imposuit, eventum tam diri infortunii, nesciens quid diceret, prophetavit.” Als ernstig geschiedschrijver laat hij in het midden, wie den vloek had uitgesproken; maar zijne toepassing is dezelfde als bij Maerlant.’ Zie verder over deze strophe de belangrijke mededeeling van Dr. De Vries in de Taalk. Bijdr. II, 67-71. Hoe geweldig de indruk was, dien de val van Akers maakte, en die lang bleef voortduren, blijkt uit het Boec van der Wraken, omstreeks 1350 geschrevenGa naar voetnoot1). Zie ald. B. III, 724-887, 1789-1872.
Vs. 60. uutgetrect. Aldus het Hs.. Doch vermoedelijk had M. uutgebrect geschreven, dat hier veel eigenaardiger is. Zie Dr. De Vries in de Taalk. Bijdr., II, 71.
Vs. 78. Verg. Wrake III, 740: In de kerke, te Gods onwerden,
Stelden si beesten ende perden;
Tcrucifixe Gods ons Heren
Sleipten si, Gode tonneren,
Achter strate in die stede.
Ald. 1799: Die cruciflxe ten selven stonden,
Die si in die kerken vonden,
Sleypten si onwaerdelike
Achter straten in den slike,
Jhesum Cristum te blamen.
Vs. 86. Dit vers kan niet in orde zijn, gelijk Dr. De Vr. te recht opmerkt. ‘Wat beteekent’, schrijft hij, ‘onthalst bi den caproene? Wil dat zeggen, dat het zwaard bij of langs het hoofddeksel den hals doorsneed? Maar met dat geheele hoofddeksel hebben wij hier niets te maken. Of de ongelukkige slachtoffers al of niet een caproen ophadden, is hier volmaakt onverschillig; dat kleedingstuk zou hun dood niet pijnlij- | |||||||||||||||||||||||
[pagina 189]
| |||||||||||||||||||||||
ker gemaakt hebben. En dan, welk eene fraaie volgorde! De één gebraden als een hoen, de ander geschroeid als een zwijn, en tusschen die beiden in een derde, onthalsd bij zijn kaproen! Natuurlijk heeft Maerlant ook die derde soort van gefolterden met een dier vergeleken, en dus niet van een caproen, maar van een capoen gesproken. Welke mishandeling hij dan moest noemen, ligt voor de hand. Men denke slechts aan Alex. II, 322:
Gevuerde cnapen alse capone,
en aan de Clute van Playerw. 156: En ic sal u thuyswaert dragen voer enen verhauden cappoen.
Maar hoe die kunstbewerking, die hier blijkbaar bedoeld moet zijn, uit onthalst te voorschijn te roepen? Ik vermoed, dat M. onthoot schreef, van onthoden, eene affeiding van hoden, den bekenden naam der testiculi (Rein. II, 7361; Nat. Bl. II, 779, 789, 886, 888, 1351, 1802, enz.). Een afschrijver kon licht onthoot opvatten in de meer gewone beteekenis van onthoofd, en de vrijheid nemen het in onthalst te veranderen. Ik zou dus willen lezen: Sulc wart onthoot bi den capoene.
Er schuilt echter nog een bezwaar in bi. Laat dat voorzetsel de beteekenis toe van als, gelijk, of, zooals wij thans zeggen, bij wijze van, dan is de zaak in orde. Daarvan is mij echter - voor zooveel ik mij herinner - tot dusverre geen voorbeeld voorgekomen. Het kan zijn, dat in bi nog eene derde fout schuilt. Maar de gedachte, die M. bedoelde, zal zeker wel de vergelijking met een gelubden kapoen geweest zijn.’
Vs. 123. In 1268 vaardigde Paus Clemens IV brieven uit voor eene algemeene kruisvaart, en stond aan Koning Lodewijk IX het tiende gedeelte toe der inkomsten van de geestelijke goederen voor den tijd van vier jaren, op voorwaarde dat deze vorst een kruistocht zou ondernemen. De kerkvergadering te Lyon besloot in 1274 ook tot het heffen van zulke tienden van geestelijken en kloosterlingen, voor den tijd van zes jaren, mits deze mede voor een kruistocht zouden worden gebezigd. Ook in ons land had die tiendheffing plaats; doch de aanzienlijke daardoor verkregen som kwam in handen van den Elect van Utrecht, Jan van Nassau, die deze gelden verdonkerde. Zie Moll, Kerk. gesch. v. Ned., II1, 29, maar vooral Delprat, Het bisdom Utrecht en het graafschap Holland onder kerkel. ban, in het Kerkhist. Archief, III, 327, 355. |
|