Spieghel historiael. Deel 2. Partie II en III

(1863)–Jacob van Maerlant, Philip Utenbroecke, Lodewijk van Velthem– rechtenstatus



[pagina 90]
III partie. II boek. Hier beghint die ander bouc van der derder paertien. Hoe Theodosius keyser wart. I. Ga naar margenoot+ Nu Gratiaen doot es bleven Ende Valentiniaen verdreven, Alse u die bouc bediet hier voren Ende ghijt noch hier na sult horen, 5[regelnummer] So wart keyser Theodosius. Ons Heren jaer screefmen aldus, CCC VII jaer ende LXXX. Eenech here was hi ende machtich XI jaer al achter een, 10[regelnummer] Goet kerstijn, alst dicken sceen. Ga naar margenoot+ VI jaer voren, alse wi lesen, Haddi met Gratiane ghewesen Keyser int lant van Orient. Nu hevet hem God aneghesent, 15[regelnummer] Dat hi alleene hilt dat rike Ende gewant vromelike. Maximus, alsic eerst seide, Die hem keysers name anleide, Hi quam dore tlant van Gallen, 20[regelnummer] Omme trike te winne met allen, Van grote Bertaengen met machte; Want hi van Constantijns geslachte Comen was, diemen hiet den Groten, Wildi hem daer ane ghenolen. 25[regelnummer] Doe gheviel hem, datGa naar voetnoot1) hi quam,Ga naar margenoot+ Dat hi Martine vernam, Ende vele bisscoppe vor hem quamen, Die hem neghen alle te samen: Martijn alleene niet ne neech. 30[regelnummer] Hine ontsach niemens gedreech, Up dat hi dede dat hem betaemde. Maximuse hi te biddene scaemde; Maer lach hem over enech last, Sine bede was so vast, 35[regelnummer] Dat al sceen dat hi hieteGa naar voetnoot2). Sine hoocheit rekende hi te niete, Ende al was hi gebeden ten male, Hi ontseit hem met bouder tale, Ende sprac: sijns maels wille hi niet plegen, 40[regelnummer] Die eenen keyser heeft verslegen Enten anderen verjaget. Maximus, diet al verdraghet, Togede dat hi trike ontfinc Sijns ondanx, in waerre dinc, 45[regelnummer] Ende hi bider Gods ghenaden Ende biden ridderen, dies hem baden, Die wapene droege int gevecht,Ga naar margenoot+ Om te bescermene tRoemsce recht. So dat hi Martine behoutGa naar voetnoot3) 50[regelnummer] Met beden bi deser onscout, Dat hi mettem ter taflen at
[pagina 91]
Ende neven siere siden zat. Die scinke brochte den coninc wijn Metten nappe, alst noch coustumen sijn. 55[regelnummer] Hi hiet datmenne Martine geeft; Want hi selve hope heeft, Dat hi naer den heilegen man Drinken sal alre eerst daer an. Maer Martijn dranc ende gavene saen 60[regelnummer] Naest hem sinen capelaen; Want hem in sijn herte dochte, Dats niemen bet waert wesen mochte, Noch geen keyser noch here groet Ne mochte sijn papen genoot. 65[regelnummer] Maximus wonderets ende alden heren; Nochtan, alsi ter redenen keren, Dincket hem ende seggen echt, Dat Martijn dede wel ende recht.
Hoe dorloghe began tusscen Theodosiuse ende Maximus. II. Ga naar margenoot+ Maximus, alsic ghewouch, Diet keyserike an hem drouch, Die trac over in Ytale; Want hi verdreef altemale 5[regelnummer] Gratiaens broeder Valentiniane, Ende Justine, die Arriane, Siere moeder, die met onwette Hare jegen die heilege kerke sette, Ende dede wederroupen mede 10[regelnummer] Die dinc die soe scriven dede, Om sente Ambrosise, ende gebieden. Dus moeste soe met haren lieden Met onneren rumen tlant, Alse des geloven viantGa naar voetnoot1). 15[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dus hadde Maximus Ytale. Maer dat hi tonrechte ende niet wale Was comen an de keysererone, Scoutene Ambrosis teersten scone; Daer omme en wildijs niet laten, 20[regelnummer] Bidi heeftene die bisscop verwaten. Hi voer danen van zinne verfiert, Om sine orloghe hi visiert; Want hi hevet dat verstaen, Dat Theodosius quam saen 25[regelnummer] Hem te soukene ute Oriente, Ende brinct mettem menege tente Ute Azien, ute Affrike mede, Om te winnene die mogenthede. Nu trect Maximus in Aquileren; 30[regelnummer] Daer wille hi hem een stic verweren Ende ontbeiden sinen viantGa naar voetnoot2). Hi besette zee ende lant:Ga naar margenoot+ Die zee met scepe, oft so quame, Dat hi hem die vaert bename 35[regelnummer] Vanden lande van Ytale; Die lande besette hi altemale; Want dinganc, die van Grieken coemt,Ga naar margenoot+ Es so inge ende so verdoemtGa naar voetnoot3), Diemen dore laet liden, 40[regelnummer] Die boven staet ende wille striden, Die ingange sijn so inge, Hi mach met eenen cleenen dinghe Dat here verderven al, Dat tusscen den roetsen liden sal.
Hoe Theodosius porde up Maximus. III. Theodosius ghedochte,Ga naar margenoot+ Dattene te groter eeren brochte Sijn voerzate Gratiaen, Ende hevet in sinen moet gedaen, 5[regelnummer] Dat hine emmer wille wreken, Ende Maximuse daer af steken, Oft selve daer omme bliven doot. Al Orienten hi ontboot, Ende es te Constantinoble comen. 10[regelnummer] Sinen sone hevet hi ghenomen,
[pagina 92]
Archadiuse, ende heeftene gheset Keyser over die Roemsce wet In Orienten, ende trac vort Te Tessalonen indie port. 15[regelnummer] Daer vant hi ridderen een groet deel, Die van herten al geheel Valentiniane waren hout; Nochtan hadden si met gewout Maximuse hulde ghesworen, 20[regelnummer] Alsi alle hulpe verloren. Van danen trac hi altemale Met sinen here up Ytale, Ende hem quam te ghemoete saen Die vluchtege Valentiniaen, 25[regelnummer] Die verstoten was vanden keyserrike, Ende hi ontfinckene vaderlike, Theodosius, ende hem oec dede Harde grote werdichede. Dus trac vort die goede man 30[regelnummer] Jegen Maximuse den tyran, Die minder vele was ghehacht Indie wapene ende indie macht Dan Maximus; maer hi was boven In sijn kerstijnlijc geloven, 35[regelnummer] Ende hi vertroeste hem an Gode allene, Die meer mach dan al ghemeene Die werelt al, ende dat al niet Jegen Gods macht niet en dietGa naar voetnoot1). Maximus die was gheseten 40[regelnummer] In AquilerenGa naar voetnoot2), alse wi weten, Om te besiene vro ende blide Den zeghe van sinen stride. Andragatus, een sijn grave, Onderwant hem daer ave, 45[regelnummer] Dat hi die dinc neder ende hoghe Ordineerde van den orloghe. Een man waest van rade wijs, Ende bejagede menegen prijs. Die zee haddi entie riviere 50[regelnummer] Entie berghe in alre maniere Tallen ingangen so wel beset, Dat hi des zeghen moedde te bet.Ga naar margenoot+ Oec haddi ridderscaps genouch Daertoe, meer dan int gevouchGa naar voetnoot3); 55[regelnummer] Maer daventure was hem gram. Ende alse hi mare dies vernam, Dat hem Theodosius bi laghe, Wilde hi nachts met eere laghe Den here bestaen onversien 60[regelnummer] Ende sconfieren of doen vlien, Ende nam ghene scare met machten, Die dinganc vanden berghe wachten, Ende voer daer met te scepe, Dat hi den keyser daer mede begrepe. 65[regelnummer] Theodosius was dit cont; Maer inder selver nacht stont, Also hem God gaf den raet van hogen, Es hi ten berghe waerts getogen Ende up die vaste nauwe pade 70[regelnummer] Al ombekent, bi vroeden rade, Want sijns niemene en vermoede. Dus quam hi over sonder hoede Tote Aquileren uptie stat, Eermens wiste dit of dat, 75[regelnummer] Ende hevet die stat beleit mettien, Eerne Maximus mochte versien, Ende so beseten met siere scare, Dat hi en mach vlien hare no dare.
Maximus doot ende ander dinc. IIII. Die vander stede si en woudenGa naar margenoot+ Noch en dorsten die stat niet houden Jegen den gherechten here. Sonder wederstriden sere 5[regelnummer] So wan Theodosius die port, Sonder slachtinghe ende mort, Ende hevet Maximuse gevaen, Die te voren, sonder waen, Den Alemannen enten Gallen 10[regelnummer] Entien van Ytalen met allen Vruchtelijc was, man ende wiven.
[pagina 93]
Dies dedene die keyser ontliven, Ende alt volc ginc in hant Sonder mort ende brant. 15[regelnummer] Andragatus, die danen was, Ende was in wane comen das Dat hi den keyser soude begaen, Quam daer hem drouch sijn waen Dat hi laghe met sinen here. 20[regelnummer] Hine vant daer niemen ter were, Hem twifelde waer hi gevloen ware. Mettien quam hem die mare, Dat sijn here ware doot. Die rouwe quam hem so groot, 25[regelnummer] Dat hi uten scepe spranc Ende hem selven daer verdranc. Dus wan dese keyser goet Den zege sonder stuerten bloet; Want hi hem ane Gode troeste, 30[regelnummer] Diene uter noot verlooste. Ga naar margenoot+ Dus bleef Maximus verslegen; Ga naar margenoot+ Want hi hem niet en sette daer jegen, Dat hi gebetert hadde den banGa naar voetnoot1), Die hem upwarp die heilege man 35[regelnummer] Sente Ambrosis van Meilane. Dus pleghet mettem te gane, Die niet en acht, eist wijf of man, Upter heileger kerken ban. Ga naar margenoot+ Maximus hadde eenen sone, 40[regelnummer] Victor was gheheten die ghone; Die wart bereden ende gesleghen In Gallen, daer hi wilde pleghen Te berechtene al dat lant; Want die vader settet hem in hant 45[regelnummer] Ende hietene keyser noemen, Alse hi wilde in Ytale comen. Dus eist altemale doot Van Maximuse, cleene ende groot; So dat nieman vanden sinen 50[regelnummer] Om trike meer en dorste pinen. Dus wan Theodosius Ytale Ende tlant van Gallen altemale, Ende sette weder inden rike Valentiniane gheweldelike, 55[regelnummer] Omme deere die hem hadde gedaen Sijn broeder, die keyser Gratiaen, Ende hietene sijn geselle wesen. In eenen mesdoene quam na desenGa naar margenoot+ Theodosius wanGa naar voetnoot2) ene stat, 60[regelnummer] Daer Jueds volc ende kerstijn in zat, Ende si die jonge moenken bespotten, Ende gheviel vanden kerstinen zotten, Dat si verbranden hare synagoge. Dese elaghe quam vor den keyser hoghe. 65[regelnummer] Hi hiet den bisscop weder maken Die synagoghe, die de sine braken; Maer Ambrosis van Meilane Ghinc hem dus met enen sermoene ane: ‘God hevet di van enen aermen man 70[regelnummer] Keyser gemaect, nu merket dan, Ende dinen sone oec ghecroent, Ende dine vianden ghehoent Ende sinen ridders gheghevenGa naar voetnoot3), Ende du heves sine viande verheven: 75[regelnummer] Dits qualike gedanct onsen Here!’ Doe sprac die keyser: ‘Es dit mijn ere, Dattu dus sermoens van mi?’ Die bisscop sprac: ‘Ic doet bidi, Dattu di beters eert God wreect. 80[regelnummer] Mi dinket, dat hi met di spreect, Die di mesprijst quade dincGa naar voetnoot4).’ Eer hi den keyser ontfinc Ten outare, so sekerde hi daer, Dat hi dat gebot te swaer 85[regelnummer] Wederbieden soude saen: Dus heeft hine ter messen ontfaen.
Theodosius mesdaet. V. In Theodosius vijfte jaerGa naar margenoot+
[pagina 94]
Gheviel hem ene mesdaet swaer. In Grieken es ene stede scone, Die gheheten es Tessalone, 5[regelnummer] Ga naar margenoot+ Groot ende daer in vele liede, Daer een mesfal in gesciede; Want die daer van des keysers wegen Dat gerechte souden pleghen, Worden jegen die ghemeente in stride; 10[regelnummer] Maer tfolc quam up hem so stide, Dat siseGa naar voetnoot1) worpen met steenen doot, Ende daer nontgincs no clene no groet. Doe den keyser die mare quam, Wart hi tornech ende gram, 15[regelnummer] Ende liet hem den moet verwinnen. Hem allen, diere waren binnen, Hiet hi dat men ontlive, Kindere, manne ende wive, Also dat hi achterliet 20[regelnummer] Dat hi niet wel en besciet Die sculdege entie onsculdege daer. Verslegen waerre over waer Omtrent V^M bi getale. Dese mare vernam altemale 25[regelnummer] Sente Ambrosis van Meilane. Hen gheviel niet lanc daer ane, Dat Ambrosius vernam, Dat die keyser te Meilane quam Ende wilde indie kerke gaen; 30[regelnummer] Maer ter dore ontmoetene saen Ambrosis, die hem an sinen danc Verboot daer den inganc, Ende seide: ‘Keyser! en wetstu niet, Wat zonden dat di es gesciet? 35[regelnummer] Wilstu emmer met overdaden Deene zonde up dandere laden? Lichte dine keyserlike macht Doet dat men der zonden niet en acht: Het betaemt wel hogen zinne, 40[regelnummer] Dat redene mogentheit verwinneGa naar voetnoot2). Elc man sal gedinken des, Dat die mensce sterfclijc es, Ende peinsen omme sinc ouderingen, Dat si storven ende te nieute gingen, 45[regelnummer] Ende datGa naar voetnoot3) selve moet gescien. Men sal niet up die joget sien, No up macht, noch up rijchede, Maer up die aerme menscelichede. Peinstu om dijn keyserrike? 50[regelnummer] Ja, du best here over dijn gelike; Maer een Coninc es boven al, Diet al maecte ende doemen sal. Welke oge saltu keren Up dien gemenen tempel ons Heren? 55[regelnummer] Wiltu dine hande heffen te Gode, Die gemaect hebben so vele dode? Daer druupt noch af in dinen moet Dat onsculdege menseen bloet. Soudstu met dinen onreinen monde 60[regelnummer] Dorren ontfaen nu ter stonde Ons Heren lachame ende sijn bloet, Daer du met dire overmoet So menegen met daets ontliven? Trec bet achter, het moet bliven. 65[regelnummer] Ontfanc dinen ban nu te baten,Ga naar margenoot+ Daer di God met bint int verwaten. Wes onderhorich minen monde, Di salre af comen gesonde.’
Theodosius beteringe. VI. Theodosius, die dit horde,Ga naar margenoot+ Es gehorsam deser worde; Want hi was een godlic man, Ende bekennede wel daer an, 5[regelnummer] Wat den papen anegaet Ende wat den lantsheren bestaetGa naar voetnoot4). Wenende naer dese tale Es hi ghekeert te siere zale, Ende was VIII nachteGa naar voetnoot5) achter een 10[regelnummer] In zuchtene ende in groten ween,
[pagina 95]
Ende het began den Kerstdach naken. Een die mercte dese saken, Een hiet Rufijn, een groet drussateGa naar voetnoot1), Ende gaet ten keyser siere strate, 15[regelnummer] Want hi vermocht doe bet allene. Alse hi den keyser sach in wene, Vragedi wat hem gebrac. Doe versuchti ende sprac: ‘Rufijn, ic saels di berechten. 20[regelnummer] Siet, die broedbidders ente knechten Mogen indie kerke comenGa naar voetnoot2) Ende Gode bidden ende nomen, Ende ic en mager in hebben stede: Hemelrike es mi ontseget mede.’ 25[regelnummer] Rufijn sprac: ‘Eist u lief, here! Dat ic toten bisscop kere, Ende ic hem bidde dat hi te hant U ontbinde, want hi u bant?’ - ‘Neen!’ sprac die keyser, ‘dans niet; 30[regelnummer] Ic en wille, wats gesciet: Sijn bant es groot ende gerecht. Ambrosis die en onsiet echt No weder mogentheit no here, Dat hi die Gods wet iet verkere.’ 35[regelnummer] Rufijn seide dat hi gaen woude, Want hi den bisscop bringenGa naar voetnoot3) soude, ‘Alsic hope ende wel weet.’ Die keyser sprac: ‘So ganc gereet.’ Dus es Rufijn woch gegaen, 40[regelnummer] Entie keyser volgedem saen, Alse die hope ontfinc daer of Om des Rufijns gelof. Maer alsene Ambrosis heeft versien, - ‘Rufine!’ sprac hi saen mettien, 45[regelnummer] ‘Du slachts den onscamelen honde! Dese mort quam uut dinen monde. Ne scaemstu niet te dire onneren Te bassene jegen dwort ons Heren?’ Maer Rufijn met omoeden bat, 50[regelnummer] Want hi quame uppe datGa naar voetnoot4), Dat hi sine wort wille sachten Ende siere werdichede achten. Ambrosius antworde echt, Alse die gene die stont vort recht, 55[regelnummer] Ende seide: Wien soet quame te vromen, Hine liets in die kerke niet comen;Ga naar margenoot+ ‘Maer wille hi de keyserlike macht Keren in onrechtere cracht, Dat willic harde gerne ontfaenGa naar voetnoot5).’ 60[regelnummer] Rufijn brinct die mare saen Den keyser, wat die bisscop sprac. Doe seide die keyser: ‘Mijn ongemac, Dat ic wel hebbe verbuert, Willic doghen ende aventuert, 65[regelnummer] Ende wille gaen vor sinen ogen Ende sine rechte onwerde gedoghen.’ Dus es hi comen toter dueren; Maer vort wil hijs niet aventueren, Want hi vanter Ambrosius vore 70[regelnummer] Sittende inden paloreGa naar voetnoot6). Doe bat hi hem also houde, Dat hine absolveren soude. Doe sprac die bisscop: ‘Du best hier Comen alse een keyser fier, 75[regelnummer] Alse die Gods wet wille versmaden.’ Doe seide die keyser: ‘Ic wille genaden, Ic en dar in comen twint; Maer ic bidde u, here! ontbint Mine bande hier ter stede, 80[regelnummer] Ende bit voer mi Gode mede! Ne sluut vor mi die duere niet, Die God selve tondoene hiet Allen die in berouwen staen.’ - ‘Wat hevestu,’ sprac hi, ‘dan gedaen
[pagina 96]
85[regelnummer] Te penetencien van dinen zonden? Hoe heefstu gesalvet dine wonden?’ Doe sprac die keyser: ‘Die medicine Wijst mi, ic doere af die pineGa naar voetnoot1).’
Dit es van sire doghet. VII. Ga naar margenoot+ Ambrosius antworde saen: ‘Want du heves aldus mesdaen, Ende du dit gebot uutgaves Sonder redene al in aves, 5[regelnummer] Alse dien de gramscap hadde ontset, So doet scriven dese wet: Dats, alse tfonnesse es bescreven, Dat gaet jegen iemens leven, Ofte oec van eneger plaghe, 10[regelnummer] Dat ment verste XLGa naar voetnoot2) daghe, Tote dien datmen besocht hevet, Eerment over recht uutgevet. Dus machment weten sonder haest, Watten rechte daer af es naest. 15[regelnummer] Wort goet ghegeven, so ga vort; Eist onrecht, so eist goet gestort.’ Die keyser vinct gerne an Dattem riet die wise man. Altehant hevet hi gheset 20[regelnummer] Ende ghescreven sulke wet; Ende altehant al ongewert Hevet hine daer geabsolvert. Dus es hi indie kerke gegaen. Upt pavement viel hi saen, 25[regelnummer] Ende wenede ende dreef mesbaer, Ende sleet mede sijns selfs haer, Ga naar margenoot+ Ende bat ane Gode ghenaden Van sinen swaren mesdaden. Alse hi offren soude gaen, 30[regelnummer] Stont hi up met weene saen, Ende heeft gheoffert naden zede. Doe ginc hi staen ter stede Inden choer daer hem goet dochteGa naar voetnoot3). Ambrosius saen te hem rochteGa naar voetnoot4) 35[regelnummer] Den choerbisscop ende vragede gereit, Twi die keyser daer ontbeit. Die keyser seide: ‘Naet sacrament.’ Alse Ambrosius dat bekent, Ontboot hi den keyser echt: 40[regelnummer] ‘Die choer ware der papen recht, Die Gods lachame heffen ende sluten; Maer der leeker ware daer buten, Ghemaect die liedeGa naar voetnoot5) in te stane Ghemeenlike ende in te gane.’ 45[regelnummer] Die keyser nam met hovescen moede Dit castien al in goede, Ende ontboot den bisscop mede: ‘Hine deet omme ghene condichedeGa naar voetnoot6), Maer omme dat coustume ware 50[regelnummer] Te Constantinoble, waendi dare Al dat selve mede pleghen;’ Ende hine seide niet daer jegen, Maer Gode danct hi ende Marien Omme sulc leren, om sulc castijen. 55[regelnummer] Dese bisscop ende dese here Waren bede wert groter ere; Want die bisscop niet ontsach Wat hoocheit anden keyser lach, Hine seidem sijn behout, 60[regelnummer] Alse heilech man ende stout. Dese en ginc tasten no smeken,Ga naar margenoot+ Noch ontsculdegen nochte streken, Maer over mids seidi tware;
[pagina 97]
Dese en sweech niet van vare. 65[regelnummer] Dusdaen raet ware goet te hove, Maer ic wane men saen verscrove. Dese keyser weeldich ende hoghe, Entie so stout was in orloghe Enten wapenen so goet, 70[regelnummer] Dat hi de Chyten wederstoet, Die Alexander wilen ontsach, Entie Goten up enen dach Onderdede met ghewelt Ende al noch bedwongen helt, 75[regelnummer] Ende Maximuse, den groten tyran, Sonder verranesse verwan; In allen orlogen, in alre wijs En bejagedi nie so groten prijs, Alse die omoedichede, 80[regelnummer] Die hi an den bisscop dede, Die hem verboot sinen tempel. Dus sijn dese twee exempel: Een den papen, dander den heren, Dat sire doghet an mogen leren.
Van Placella der keyserinnen. VIII. Ga naar margenoot+ Een wijf hadde hi, hiet Placelle, Die was sijns bedden geselle, Die met weldoene hare pijnde. Hare dochte dat hare herte dwijnde, 5[regelnummer] Alsoe cranken oft aermen vant, Soene halp hem metter hant; Ende daer soe aermen dienen soude, Soe en rochte noch en woude Dat hare halp wijf of man; 40[regelnummer] Maer selve ginc soe te voet dan Te haren huuskine daer si lagen, Ende began den zieken dragen Hare karitate tier stede, Ende ten gasthusen mede, 15[regelnummer] Ende vragedem wat hem was orbare, Ende dan gaf soet hem aldare, Ende dwouch den zieken hare vate, Ende proevede wat elc ate Selve mede in haren mont, 20[regelnummer] Ende gaeft hem tetene tier stont, Ende dede selve al dat recht Dat dierne doen soude ofte knecht. Oec antworde soe dus den lieden, Die hare dit wilden verbieden: 25[regelnummer] ‘Keyseren die gheven tsout Haren lieden selver ende gout; Om tfordeel vanden keyserrike Dits mijn doen sekerlike, Dat ons God behoede, diet al canGa naar voetnoot1).’ 30[regelnummer] Dus sprac soe an haren man: ‘Lieve! bepeinst u in desen, Wat ghi wilen hebt ghewesen, Ende waertoe dat ghi nu sijt comen; Hoe u God hevet ghenomen 35[regelnummer] Van mater dinc ter groter eere: Peinst hier omme emmermere, Sone maget niet sijn gine sult eren Den Here boven allen heren. Merct dat hi u gaf tkeyserike, 40[regelnummer] Ende berechtet nu redenlike.’ Dus troeste die goede vrouwe Haren man met goeder trouwe, Ende dedene van neder te hoghen Alle daghe omme weldoen pogen. 45[regelnummer] Hier na wart die keyser te rade, Dat best ware dat hi dade Al dat Roemsche rike dure Die templen vellen ente mure, Daermen den afgoden in dede 50[regelnummer] Hare sacrificie ende haren dienst mede, Om die dolinghe te brekene Ende dat ongelove te verstekene. Eene wet dedi doe maken, Dat alle die lieden braken, 55[regelnummer] Die onder die Roemsce macht waren, Die temple metten outaren, Daermen in eerde afgode; MaerGa naar voetnoot2) men dwanc niemen in gebode
[pagina 98]
Kerstijn te werdene met gewelt, 60[regelnummer] Om dat hi kerstijndoem niet wel helt, Ga naar margenoot+ Diere sijn ondancs ane quam. Dies wart menech heidijn gram; Maer voer Constantijn den GrotenGa naar voetnoot1), Die kerstijn wart ende vele genoten, 65[regelnummer] Ende van lazerscepe genas, Was deerste die te Rome was Keyser, die de kerke verhief. Hi verboot, seghet die brief, Sacrificie den heidinen doe, 70[regelnummer] Ende sloot hare temple toe; Doch en brac hise niet al te samen. Na hem sine kindere quamen, Die hilden die selve wet, Die de vader hadde gheset. 75[regelnummer] Doe quam die quade Juliaen, Die dat kerstijndoem liet gaen Ende wart des duvels man; Dese hiet sacrificie vort an Maken al openbare 80[regelnummer] Voer der afgoden outare. Daer na quam Joviniaen, Ende verboot dat weder saen. Valentiniaen quam naer desen, Ende liet also die sake wesen; 85[regelnummer] Maer doe hi staerf, sijn broeder Valent Die gaf orlof al ommetrent, Dat leec volc naer sinen wille Pleghen soude, lude ende stille, Siere voere ende siere nature, 90[regelnummer] Ende dat Roemsche rike aldure; Ende kerstinen dedi oec verslaen, Die niet wilden sijn ArriaenGa naar voetnoot2). Doe verslegen was die ghone, Quam Gratiaen, sijns broeder sone, 95[regelnummer] Die desen Theodosius Te keysere mede verhief aldus. Al tote noch plach theidine diet Sacrificie, ende en liets niet, Te doene vordie afgode; 100[regelnummer] Maer dese vellet met sinen gebode. Nu hort hoe menege dolinge men vant Int Roemsce rike in menech lant.
Vanden morthusen die hi brac. IX. Te Rome waren inde portGa naar margenoot+ Grote huse van groter mort, Daermen plach eere zede, Alt broot te backene vander stede. 5[regelnummer] Die backeren, die des ambachts plagen, Visierden daer in langen daghen, Dat siere af roofhuse stichten; Want in kelneren ghedichten, Diepe ende onder derde, waren querneGa naar voetnoot3), 10[regelnummer] Die niet goet waren tontberne, Ende ommetrent die huse mede Waren tavernen, daermen in dede Dorpernie niet wel clene; Want men hilter in wijf gemene, 15[regelnummer] Om volc te hoenne clene ende groet, Die daer quamen of om brootGa naar voetnoot4).... Want alsi quamen, ene valduere Was daer ghemaect heimelijc ter cure:Ga naar margenoot+ Die lietmen gaen, doe viel soe neder. 20[regelnummer] Nemmermeer en quamer een up weder; Maer daer bleven si onderdaen Entie namen die querne manGa naar voetnoot5), Ende hare leven vort meer dure Bleven si in alsulke labure, 25[regelnummer] Tote dat elc sijn leven liet.
[pagina 99]
Eens es die dinc also gesciet, Dat Theodosius ridder een Daertoe quam, alst wel sceen, Indie taverne; ende als hire in was, 30[regelnummer] Viel hi neder (want men plach das, Alsemen wilde indie taverne), Ende hi viel neder indie querne; Maer hi spranc up metter vaert Ende trac daer uut te hant sijn zwaert, 35[regelnummer] Alse hi wiste waer hi was. Dandere wilden hem pinen das, Dat sine houden wilden daer binnen; Maer hine liet hem niet verwinnen Ende slouchse metten swerde doot. 40[regelnummer] Somech een daer ontscoot, So dat hi doch met utequam, Ende clagede dies den keyser gram. Die keyser hiet die backers verslaen Altehant, ende also saen 45[regelnummer] Destruweerde hi altemale Die pesterieGa naar voetnoot1) van hogen te dale. Dit ende andere quade zeden, Quade wette, quade steden, Veldi te Rome ghemeenlike 50[regelnummer] Ende over al int Roemsee rike, Beede in Azien ende in Afferike Ende in Europen des ghelike, Ende hiet die mamerien vellen, Alsic u hier naer sal tellen.
Hoemen die mamorien brac. X. Ga naar margenoot+ Een heilech bisscop, hiet Marceel, Die kerstijn was al geheel, Heefter hem nerenstelike toe geset, Alse die keyser uutgaf die wet, 5[regelnummer] Datmen die templen vellen soude, Ende bestont also houde, Vele meer upten troost van Gode Dan bi des keysers gebode. Die bailliu van Orient 10[regelnummer] Was in sine stat gesent Tote Apamus omme die wetGa naar voetnoot2), Die Theodosius hadde gheset: Twee dusent ridders in sire scare. Hier omme wart dat vole in vare. 15[regelnummer] Daer was een tempel edel sere, Ghemaect van outs in Jupiters ere, Daer was in menech diere ornament. Die bailliu, diere was gesent, Wilde tgene vellen of hi mochte; 20[regelnummer] Maer hem selven dat wel dochte, Datmen gevellen mochte dat werc: So groot waest ende so sterc. Die steenen waren hart ende groet,Ga naar margenoot+ So staerc yser ende loot 25[regelnummer] Hadde die steene also gebonden, Dat sise versceden niet en conden. Marceel die bisscop hi versach, Dat twifel anden bailliu lach, Ende hietene tandren steden keren 30[regelnummer] Ende daer doen tgebot sijns heren. Selve bat hi nerenstelike Onsen Here van hemelrike, Dat hi raet gheve ende gewelt, Hoemen ghenen tempel velt. 35[regelnummer] Ten alrenaesten dage daer an So quam ghinder een simpel man, Die een pijnreGa naar voetnoot3) oint hadde gewesen, Ende vermat hem van desen, Dat hi den tempel soude breken, 40[regelnummer] Ende hi en wilde nemmee bespreken Dan men hem gave hure, Oft hi breken mochte de mureGa naar voetnoot4). Die bisscop behiet hem dat. Die tempel stoet in vaster stat, 45[regelnummer] Viercante, ende hadde IIII pilarenGa naar voetnoot5) In viere ziden oec te waren, Met colummen scone ende groot. Elc portael hem selven sloot
[pagina 100]
Vaste in des tempels masieren. 50[regelnummer] Daer ginc die man onder minieren, Ende nam hem haer fundament, Ende ondersettet al omtrent Van droghen houte ende genoechGa naar voetnoot1), Dat gene mamerie drouch, 55[regelnummer] Ende stakere in den brant; Maer hi ginc uut te hant, Want een duvel ghinder quam, Die den viere de macht benam. Alse dit dicken es geproevet 60[regelnummer] Ende niet en diet, dies sere droevet Dat kerstijn volc diet anesach, Haren bisscop, die doe lach Ende ruste, daden sijt verstaen. Die liep inder kerken saen, 65[regelnummer] Ende viel up geent pavement, Ende bat Gode, diet al bekent, Dat hi nemmermeer gedoge, Dat die viant sine macht toge; Maer toghe sine miracle iet, 70[regelnummer] Dat dongevallege heidijn diet Niet in sulken dingen come, DattemsGa naar voetnoot2) sulker dinc berome. Alse hi dit hadde gebeden, Water seindiGa naar voetnoot3) daer ter steden, 75[regelnummer] Ende riep sinen dyaken an, Die was een goet kerstijn man, Ende hietene lopen darewaert Ende vier in steken metter vaert, Ende dat water daer in gieten. 80[regelnummer] Dies en conde niet genieten Die viant, hine moeste daneGa naar voetnoot4); Ende dat vier begonste te gane, Ga naar margenoot+ Ende dat vierGa naar voetnoot5) deet bernen clare, Gelikerwijs oft olye ware, 85[regelnummer] Ende dat hout wart saen verbrant, Entie columben sonken te hant. Doe sonken neder die portale Teenen hope altemale; Doe vielen die masieren al, 90[regelnummer] Ende maecten een so groot gescal, Dats die stat al wart geware. Tfolc liep ginder al teere scare, Ende hebben die hande upgeheven, Want die viant was verdreven. 95[regelnummer] Alsonder desen veldi mede, Die bisscop, in meneger stede Temple ende mamerien, Teeren Gode ende sente Marien, Ende was een heilech man ende mare, 100[regelnummer] Ende wart sidert maertelare.
Hoe Cheraphis tempel wart gevelt. XI. Ten selven tiden, alsict vant,Ga naar margenoot+ So was in Egypten lant Tote Alexandrien een tempel mede, Dat wilen gaf dor eene bede 5[regelnummer] Die ander keyser ConstantijnGa naar voetnoot6) Hem, die tongelove sijn Houden wilden ende anevaen; Want hi was een Arriaen. Theophilus, die daer ter steden 10[regelnummer] Bisscop was, hi heeft gebeden Den keyser, want hi was tevallen, Dat menne breken soude met allen. Els waser niet an dat dochte Dan wegheGa naar voetnoot7). Alsijt nauwe besochte 15[regelnummer] Om te suverne, vant hire holen, Goet in te scuulne hem die stolen, Ende vanter oec also wel Onreinecheit ende duvels spel. Alse die heidine worden geware, 20[regelnummer] Dat hare mort wart openbare, Die langhe tijt verholen was, Worden si sere droeve das, Ende gebaerden alse uten zinne, Rechts oft hem die duvel ware inne, 25[regelnummer] Ende worden vechtende upter straten
[pagina 101]
Uptie kerstine utermaten. Die kerstine hadden de vorder hant, Maer elc besmette node den bant, Diemen hout in kerstijnhede, 30[regelnummer] Dats wel dogen ende vredeGa naar voetnoot1); So dat die heidine dicke wonden Donse, ende te menegen stonden Sloughen sise doot oec mede: Onse kerstine hilden vrede; 35[regelnummer] So dat hem tfolc weren bestoet, Ende drevense weder over voet Die heidine tharen onneren In Seraphis tempel, haers heren, Die was hoge ende vast gestaen. 40[regelnummer] Daer traken si in mettem gevaen Een deel kerstijn, die si wilden Ga naar margenoot+ Dat si hem an Seraphis hildenGa naar voetnoot2). Dies niet en daden sloegen si doot Met tormente harde groot; 45[regelnummer] Some hingen sise vort ende weder, Some worpen sise van hogen neder Ende braken hem die lede ontwee: Dus hadden donse menech wee. Seraphis tempel die stont 50[regelnummer] Up enen hogen berch niet rontGa naar voetnoot3), Hondert trappen hooch of mere, Van groten steenen dorvast sere, Ende dat hoghe, wijt ende lanc, Dicke waest ende sere stranc. 55[regelnummer] Seraphis beelde stont daer in So groot, so stranc, dat meer no min Ne sceen dan oft een man ware, Sine aerme ondaen harentare, Ende slouch an elke want 60[regelnummer] Vanden temple metter hantGa naar voetnoot4). Het was van alderande mettale, Van allen houte also wale. Oec wasere ene dinc van dien, Dat men te wondre mochte ansien, 65[regelnummer] Een bedrieghenlijc exemple; Want ant hogeste vanden temple Was jegen der zonnen upgaen Een clene veinsterkijn gestaen, Om dat in somege tijt vanden jare, 70[regelnummer] Alse die zonne upgegaen ware, Dat soe ghinder doreschene, So soude dat schinen hene Ende tlicht Seraphis slaen inden mont; Ende alse geent volc sach tier stont, 75[regelnummer] So seiden si danne: ‘De zonne groet Seraphise ende oec ghemoet.’ Dan was ghinder daer toe mede Van enen subtilen smede Ghemaect ene zonne van yserwerke. 80[regelnummer] Boven anden balke vander kerke So hadsoe enen toochsteen, diese uptooch. So maecten si enen roep hooch, Alse tgene upwaert weder clam: Dat die zonne orlof nam 85[regelnummer] An Seraphise, ende soe vaert Heenen thaerre rusten waertGa naar voetnoot5). Oec was mede die tale nochtan: Quame ane Seraphis enech man, Dat die erde schueren soude, 90[regelnummer] Entie man sinken also houdeGa naar voetnoot6), Entie hemel vallen neder.
[pagina 102]
Onse kerstine hilden hem so weder, Dat si den heidinen met stride Den tempel afwonnen vro ende blide; 95[regelnummer] Maer omme dese visevase Waren some kerstine so dwase, Dat si dbeelde niet dorsten roeren. Alsi waren in deser voeren, Quam een ridder staerc ende rasch 100[regelnummer] Met gelove, wel int aernaschGa naar voetnoot1), Ende clam up met ere hanthaex. Ga naar margenoot+ Hine ontsach gheens ongemaex, Ne maer met eere handaex lange Slouch hi Seraphis inde wange. 105[regelnummer] Tfolc dat riep sere ende mesliet: Hemel noch erde en scuerde niet. Die ridder slouch dicke genouch, So dat hi tcoper doreslouch, Daer thovet mede was gecleet: 110[regelnummer] Thout was verrot ende stoef gereet. Thoeft slouch hi hem af, ende ander lede Worden hem afgeslegen mede. Men trakene af ende niet geel; Ele gegreper af een deel, 115[regelnummer] Ende sleepten den ouden sotGa naar voetnoot2). Sijn hovet dat was so verrot, Datter meneghe muus uut woet, Diere lange in hadde gebroet. Aldaer so worden ander afgode 120[regelnummer] Tebroken bi des keysers gebode Biden bisscop Theophilus In Egypten, ende menech bedehus. Hennes niemen dies gelovet Wat men daer vant kindere hovet, 125[regelnummer] Vrouwen ghesplet ende ondaenGa naar voetnoot3), Om dat si wilden daer bi verstaen Ende bi nigromancien sien Die dinc die souden gescien, Ende haren goden al verwoet 130[regelnummer] Offren des menschen bloet.
Vanden heidinen pape Tyran. XII. In Egypten was een man,Ga naar margenoot+ Een haer pape, hiet Tyran, Ende hi was Saturnus pape; Hi was een harde onreine knape. 5[regelnummer] Alse die lieden quamen inden tempel Anebeden na sijn exempel Saturnuse, ende hi versach Vrouwen daer scoenheit ane lach, Die voerbaerste vander stede, 10[regelnummer] Ende hem luste te sine daer mede, So seidi dan: hem hadde ontboden Saturnus, vader vanden goden, Dat die man hiete den wive, Dat soe nachts inde kerke blive. 15[regelnummer] So was die man vro, die sot, Om dat gewerdegede haer god Sijn wijf te hebbene inder manieren, Ende deedse dan scone verchieren, Ende gaf hare dan clenoets vele, 20[regelnummer] Datse die god tsinen spele Niet veronwerde noch versmade. So brochtmense ten tempel spade, Hare vrient ende hare man. So slootse dan die quade Tyran, 25[regelnummer] Ende gaf up die slotelen saen, Ende elc es thuuswaert gegaen. Dan alst was donker nacht, So hadde die Tyrant gewacht, Die valsce, diet sint becochte, 30[regelnummer] Ende quam dor ene hagedochte Onder derde int beelde gegaen,Ga naar margenoot+ Daert gemaect hadde sijn staen An eene want ende achter openGa naar voetnoot4). Alse hire dan in was gecropen, 35[regelnummer] So mochti sien twijf liggen mede Nerenstelike in hare gebede; So sprac hi dor des beelden mont
[pagina 103]
Dat hi wilde daer ter stont. So wart dat domme wijf vervaert 40[regelnummer] Ende vro, omme dat soe soude sijn waert: Met Saturnuse sijn ghemeene, En dochte hare eere niet cleene! So haddi dradekine ghemaect Andie lampten ende traect, 45[regelnummer] Ende dede utegaen dat lecht. Dan ondedi dat heelde recht, Ende ginc uut te ghenen wive, Ende was also metter keytive. Dit haddi menechwerf gebrouwen 50[regelnummer] Metten alre edelsten vrouwen; So dat hi eeschede teere ure Eene vrouwe van reenre nature, Al waest dat soe heidijn was. Dese wart geware das, 55[regelnummer] Alse hi int beelde spreken began, So horedsoe, dat was die Tyran, Die valsche pape, bi sinen lude; Ende alsoe thuus quam, riep soe lude: ‘Wapene over den mordenare!’ 60[regelnummer] Dien man was te moede sware Om sijns wijfs lachter enten sinen, Ende dede ghenen pape pinen, So dat hi lijede die dinc, Ende men te sinen hole ginc, 65[regelnummer] Ende men slouch den galghaert doot. Ghinder was de scande groot, Alse elc donnere ente scande Van wive ende van kinde cande. Saturnus ende sine kerke mede 70[regelnummer] Wart tebroken daer ter stede. Dusdane mort, dusdane scende, Vantmen in Egypten ende kende. Men brac die kerken altemale Sonder eeneghe wedertale; 75[regelnummer] Ga naar margenoot+ Maer enen afgod lieten die heren Staen den heidinen tonneren: Dat was een beelde van ere apinnen, Datment weten moge ende kinnen, Dat die heidinen waren so sot, 80[regelnummer] Dat si dat eerden alse enen god. Men vant in steene gehouwen daer Van daer te voren menech jaer, Dat Seraphis tempel worde gescent, Alse dat cruce worde bekentGa naar voetnoot1). 85[regelnummer] Nu hevet Egypten ene riviere, Heet Nylus; dats hare maniere, Dat soe in sekeren tiden hoghe Wast ende net die lande droghe; Ende alsoe es gedaelt neder, 90[regelnummer] So es daer dat rechte zaet weder, Ende sonder reghen, alse wijt horen,Ga naar margenoot+ So wint men daer dat coren. So plachmen alle jare des, Alse die riviere ten mindsten es, 95[regelnummer] Datmen dan die mate nam; Ende alse soe dan ten hogesten quam, Soe nam men dan die mate des, Ende drougene inden tempel Seraphis, Ghelijc oft water quame 100[regelnummer] Ende van hem sinen wasdoem nameGa naar voetnoot2). Doe sijn beelde dus was ghevelt Ende verbernet met ghewelt, Seide dat domme heidine diet: Seraphis en soude niet 105[regelnummer] Vergheten siere groter onnere; Hine liete Nylus nemmermere Den lande te baten comen, Maer hi sout met droocheit verdomen. God wilde togen openbare, 110[regelnummer] Dat Nylus vele te milder ware Dan Ceraphis, die valsce god, Ende dede naer sijn ghebot Nyluse wassen, na haerre maniere, Hoghere dan die grote riviere 115[regelnummer] Noint te voren hadde gegaen. Doe riepen die heidine saen, Diere geloven niet en wouden: Nylus ware vertsuft van ouden. Vele nochtan, die dit sagen,
[pagina 104]
120[regelnummer] Daden hem dopen in dien dagen. Dus viel meneghe mamerie In Arabien ende in Surie, In menegen lande harentare, Dat te telne te lanc ware.
Hoe Baptisten hoeft was vonden. XIII. Ga naar margenoot+ In Theodosius seste jaer Vantmen, lesen wi vorwaer, Dat hovet van sente Janne Baptisten, Dat sere lettel lieden wisten 5[regelnummer] In wat steden dat het lach. Ystorien doen ons gewach, Dat die quade Herodias, Doe Baptiste onthovet was, Sijn hooft hiet soe dat men name, 10[regelnummer] Ende ment verre vanden lachame Graven soude ende versceden; Want versaemden si onder hem beden, Soe ontsach hare, sonder waen, Dat hi van dode up soude staen. 15[regelnummer] Doe dede soet heimelike met paise Graven binnen haren pallaise; Maer die lachame wart gedragen In Samarien met groter clagen. Ter erden lach hi in gere steden 20[regelnummer] Menegen dach met groten vreden Tote keyser Juliaens tiden. Doe en conden niet verbliden Die heidine, doe si dat sagen, Datmen daer brochte zieke gedragen, 25[regelnummer] Dat si gesont wech streken, Ga naar margenoot+ Sine wildent anden doden wreken, Ende worpen uten grave de bene. Doe gaderden sise weder reene, Ende stakender vier an te hant, 30[regelnummer] Ende maecten daer af enen brant, Ende worpen tpulver metten winde. Maer God, die dese dinc bekinde, Bewaret so dat ginder quamen Metten heidinen te samen 35[regelnummer] Moenken van Jherusalem, Ende gaderden daer met hem Van siere beenen een groet deel, Al en hadden sise niet geheel, Ende brochtense mettem gedragen 40[regelnummer] Ten bisscop Phillipe, die in dien dagen Te Jherusalem bisscop was. Dien dochte wel int herte das, Dat hi onwert ware van dien scatte, Ende sendde altehanden datte 45[regelnummer] Anastasiuse den vrienGa naar voetnoot1), Bisscop van Alexandrien. Die maecte ter selver ure Ene almarijs inden mureGa naar voetnoot2) In sine sanctuwarie saen, 50[regelnummer] Ende deet lettel lieden verstaen, Dat hi in alselke stat Leide sulken vermaerden scat; Want hi peinsde, dat noch hier naer Vonden soude werden over menech jaer. 55[regelnummer] Hier naer so wart het bekent Den moenken van Orient, Die quamen te Jherusalem waert Te doene hare bedevaert, DatGa naar voetnoot3) daer in Herodes palays lach 60[regelnummer] Sente Jans hoeft up dien dach; Want die inghel seit hem wale. Doe voeren si tote Herodes zale, Ende alse hem seide dingel oec: ‘Saghen si risen enen rooc 65[regelnummer] Uter erden, daer souden sijt mede Vinden uptie selve stede,’ Si vondent daert hem was belovet, Ende droeghen mettem thovet Indie stat te Jherusalem, 70[regelnummer] Ende daer daden sijt van hem. Sidert haddent dieve gestolen, Ende leident wech verholen In eene hagedochte onwerde.
[pagina 105]
Daer laget lange onder derde, 73[regelnummer] Onthier ent selve sente Jhan Ondeete eenen heilegen man, Enen hermite, ende wijsdem tgat, Ende seide: ‘Mijn hoeft leget in dat; Nem dat met di ende voert danen, 80[regelnummer] Ende draget den bisscop JordanenGa naar voetnoot1) Van Alexandrien; want daer gemene Een groet deel es van minen bene.’
Vanden selven noch. XIIII. Ga naar margenoot+ Over ene stont daer naer, In weet over hoe menech jaer, Ga naar margenoot+ Hiet een moenc FeliciusGa naar voetnoot2), Die ginc te Jherusalem aldus 5[regelnummer] In peligrimagen alse dander daden, Om te hebbene de Gods genaden. Dien seide dinghel sulke dinge, Dat hi tote Alexandrien ginge: Daer soudi sente Jans hoeft vinden 10[regelnummer] Metten anderen heilegen kindenGa naar voetnoot3), Die te Bethlem waren onthovet, Doe Herodes was verdovet, Alse hi te dodene Gode dochte; Dat hi dat name ende brochte 15[regelnummer] In Acquitaengen int lant van Gallen. Hi dede des ingels gebot met allen, Ende leide gheenen dieren scat In een mandekijn, ende na dat Hevet hi geselscap genomen, 20[regelnummer] Ende es saen te scepe comen; Ende doe si henen voeren, sere Bat Felicius onsen Here, Dat God sinen inghel sende, Diene te diere stat gehendeGa naar voetnoot4), 25[regelnummer] Daer hi wille dat toe come Die scat van genen heilechdome. Alse hi was in derre bede, Quam een zwerc daer ter stede, Dat gheent scip al ommevinc; 30[regelnummer] Ende alse geent zwerc henen ginc, Quam ene duve, wit alse de snee, Up geent scip min no mee, Ende esser boven up gestaen Dach ende nacht sonder wech gaen, 35[regelnummer] Tote dat si leden waren Spaengen, Ende quamen int lant van Acquitaengen Ter havene daer si souden sijn, Die Agylon hiet in LatijnGa naar voetnoot5). Dat scip rumden si metter vaert 40[regelnummer] Ende gingen te lande waert; Ende alsi dus hebben gegaen II milen, vonden si, sonder waen, Aldaer versleghen up dat velt Der Wandelen coninc ende sine gewelt 45[regelnummer] Mettem, omtrent XX dusent man; Want hi was comen met scepe an Ter selver havene daer si quamen, So dat sijs niemare vernamen, Die coninc Pippijn ende sijn here, 50[regelnummer] Ende quamen jegen hem ter were, Ende slougent altemale doot, Dat van sulker scare groot Niemene ontfoer ongewont, Ende hine verloes ter selver stont 55[regelnummer] AllesGa naar voetnoot6) meer dan XX man; Maer die beste warent nochtan Van sinen here vele te voren: Dies haddi in sine herte toren. Ende alsi henen rumden tfelt, 60[regelnummer] Quam hem an vaec met gewelt, So dat hire dede sine tente slaen, Ende es te hant rusten gegaen Ende sliep inden pauwelioene.Ga naar margenoot+ Doe quam hem in enen visioene 65[regelnummer] Eene soete stemme ane: ‘Wat hevestu slapen nu te gane? Di naect nu ende dinen here Heilechdoem van over mere,
[pagina 106]
Vanden groten Baptisten Janne 70[regelnummer] Ende der onnosele kindere nochtanne, Die God ontliven liet dor hem Onder die scare van Bethlem; Ende dor sine werdicheden Gaf di God den zeghe heden. 75[regelnummer] Si comen hier gegaen na di Alse pelegrime, ende sijn di bi: Die voerbaerste heet Felicius. Ganc hem te gemoete aldus, Noedse met di ende doe hem eere; 80[regelnummer] Du salt wonder sien van onsen Here.’ Puppijn die staet up gereet Ende doet dat men hem heet, Ende quam hem te gemoete dan Wel met XXX^M man, 85[regelnummer] Ende voerde die XX dode man voren, Die hi ten wighe hadde verloren, Ende hevet die pelegrime gegroet Ende wel ontfaen, alse hise gemoet. Gheent heilechdoem dat hi brochte 90[regelnummer] In eenen paenreGa naar voetnoot1), so hi scoenst mochte, Sette hi up elken doden man Van sinen ridders: daer sachmen an, Dat biden doden die dode upstonden. Menech wonder, es waer vonden, 95[regelnummer] Ghesciede meer van sente Janne. Die coninc Pippijn ende sine manne Maecte eenen cloester daer In sine eere saen daer naer, Ende heeftere rente toe gegheven, 100[regelnummer] Daer die moenke up souden leven, Ende daer so liet hi mede dan Thovet vanden heilegen man.
Van Claudiaens bloemen. XV. Ga naar margenoot+ In des selves Theodosius tiden, Daer ic die wort liet voren liden, Wart te Meaus in JherusalemGa naar voetnoot2) Een kint geboren. Men sach an hem, 5[regelnummer] Dat vander naflen nederwaert was een, Ende twee voete ende twee been; Boven der navelen waser twee: Twee borste, twee hovede min no mee, Alse elc vulmaect mensche hevet, 10[regelnummer] Dien nature sijn recht gevet. Deen hovet sliep ende dander wiec; Deen was gesont, dander ziec. Somwile sliepen si tsamen beede; Somwile dede deen den anderen lede, 15[regelnummer] Ende onderplatten hemGa naar voetnoot3) ende speelden, Alse noch kindere doen in weelden. Twee jaer warenGa naar voetnoot4) si oec out. Alse deen doot was ende cout, So levedere dander IIII daghe naer: 20[regelnummer] Dit was wonder ende waer.Ga naar margenoot+ In desen tiden, hebben wi verstaen,Ga naar margenoot+ Was die poete Claudiaen, Die heidine, die wel geraecte, Die twee scone boeke maecte, 25[regelnummer] Daer ic hier af sal noemen Die proverbien entie bloemen. Ic en clage nemmermere Dat die scalc clemme ter ere; Want God laet daer omme gescien, 30[regelnummer] Alsi hem selven hoghe sien, Dat hi swaerreGa naar voetnoot5) si de val, Alse hi tumelen sal int dal. Men mach wel afhouwen een let, Omme dats alt lijf vare te betGa naar voetnoot6). 35[regelnummer] Minne es blent tallen stonden, Ja, daermen mint die zonden; Want dore vriendscap, sonder waen, Heeft men dicken zonde gedaenGa naar voetnoot7). Alse du dijns selves here macht sijn, 40[regelnummer] So es al die werelt dijn. Wes di selven allene niet vroet,
[pagina 107]
Maer wes alder werelt goet; Dine vrome en sonc niet allene, Ne maer alder werelt ghemeeneGa naar voetnoot1) 45[regelnummer] Luxurie, dat soete venijn, Die zinne daer du inne wilt sijn, Dien beneemstu al die macht, Du maecst hem vanden dage nachtGa naar voetnoot2). Overmoet, hoverdichede 50[regelnummer] Verduwet menege edele zede. Dat die vader qualike bejaget, Alst die sone an hem draget, Sietmen dicken dat hi dat goet Noch alse qualike verdoet. 55[regelnummer] Ga naar margenoot+ Theodosius, dese heileghe here, Die sine dinge sette ter ere, Hadde te sinen rade de beste, Die hi vant in eneger veste, Clerke, ridderen al in een. 60[regelnummer] Mettem was Jan Damasseen Sijn raet ende sijn capelaen; Een heilech man was hi, sonder waen, Dichtere ende scrivere mede Die beste, die was in enege stede. 65[regelnummer] Hort hoe hi anden keyser quam, Also ict inder jeesten vernam.
Van Janne Damassene. XVI. Ga naar margenoot+ Jhan was van Damas geboren Ende hadde clergie vercoren. Binnen XII jaren leerdi wale Alle die arten liberale, 5[regelnummer] Ende dor die minne van onser Vrouwen, Die hi dienen wilde met trouwen, So hevet hi hem moenc begeven, Ende bleef maget al sijn leven, Ende hilt vroylike ende blide 10[regelnummer] Altoes onser Vrouwen getide. Doe wart hi priester, ende zanc met trouwen Messe gerne van onser Vrouwen. Ga naar margenoot+ Van hare maecti gebede, Response ende antiffene medeGa naar voetnoot3), 15[regelnummer] Menech dicht ende menech werc, Dat noch minnet menech clerc. Edele lieden gaven hem ghinder Omme te leerne hareGa naar voetnoot4) kinder. Die leerdi nerenstelike ende wel 20[regelnummer] Goede seden sonder fel, Gode te dienne ende te eerne, Ende dat sij consten vort te leerne. Eens so ginc hi buten der stede, Ende sine scolaren mettem mede, 25[regelnummer] Omme hem te meyene buten mure. Doe gheviel hem ene aventure, Dat Sarrasine sonder gelove, Die hem vele generen met rove, Haelden roof up die stat, 30[regelnummer] Beesten, lieden, ende in dat Wart mede onder dandre man Ghevaen dese selve Jhan, Ende voerdene mettem in Persij. Also verre so quam hi, 35[regelnummer] Dat hi eenen te deele gevel, Die hem niet en was te fel. Getrouwelike so dedi al So wat dat men hem beval. Sijn tydech vasten ende waken, 40[regelnummer] Sine bedinghe ende ander saken Enten dienst van onser Vrouwen Plach hi gerne ende met trouwen. Sijns heren hulde gewan hi daer of. Die heidijn gaf hem goeden orlof 45[regelnummer] Vri te gane binnen der sale, Ende sprac hem an dusdane tale: ‘Lieve Jan! mi dinct groet wonder Dine grote wijsheit al besonder, Scriven, dichten ende singen, 50[regelnummer] Entie hovesceit van wandelingen. Ic hebbe een kint ende mint sere: Leere dat wel dor mine eere, Oftu ons der lieve jonnes, Al dat selve dattu connes;
[pagina 108]
55[regelnummer] Oft noch also gheviele di, Dattu quames van ons vri, Dat wi dijns gedochten bet.’ Hiertoe heeft hem Jhan geset, Ende leerde tkint in corten jaren 60[regelnummer] So naturlike wel te waren, Dat sijns meesters hant ente sine In dichteneGa naar voetnoot1) ende inden Latine Niemen onderkennen mochte, Dat menegen groet wonder dochte. 65[regelnummer] Hier na quam Theodosius mare, Waer Jan van Damas ware, Ende hi dochte hem nutte wesen Beede in dichtene ende in lesen, In scrivene ende in hogen rade, 70[regelnummer] Dat hine te hove halen dade. Doe sendde die keyser in Persi Ten ghenen, dat hine liete vri, Ga naar margenoot+ Ende hine hem sende also houde, Oft hi tlijf behouden woude. 75[regelnummer] Doe ne dorst laten die man, Ende sendene te Constantinoble dan, Daer hem die keyser eere dede, Ende gaf hem daer indie stede Eene abdie, die hem dochte, 80[regelnummer] Daer hi met rasten in leven mochte, Daer hi selve totem ginc, Ende vragedem alsulke dinc Alse orborlijc was den rike, Ende Jan die riet hem kerstijnlike.
Vanden selven Janne. XVII. Ga naar margenoot+ Nu moeste Jan saen naer desen In vernoye geproevet wesen, Dat die Gods eere entie sine Wassen soude met deser pine. 5[regelnummer] Sijn jongre, dien hi hadde geleert In Persij, heeftene wel na onteert; Want die duvel riet hem vort, Dattem vernoyede, alse hi hort Dat sijn meester hadde vele eren, 10[regelnummer] Ende peinst hoe hine mach onteren. Nu dichte hi ende screef oec mede No min no mee dan sijn meester dede, Datmen maniere ende hant Beedegader alleens vant. 15[regelnummer] Hi dichte te hant enen brief, Ende sendene, alse een mordadich dief, Te Constantinoble in die stede, Ende warpene in die zale medeGa naar voetnoot2), Daer hi moeste in corten stonden 20[regelnummer] Vanden rade worden vonden. Dus sprac die brief harde na bi: ‘Tsinen vrienden in Persij Die priester Jan Damasseen, Onder die moenke der minster een, 25[regelnummer] Saluut! Wi doen u verstaen, Dat die keyser, sonder waen, Ghesent hevet sijn grote here In orloghe, in staerker were, Verre in messelike lande 30[regelnummer] Jegen menegerande viande, Entie keyserlike stat Constantinoble wert saen mat Ende dandere staden al omtrent, Want tfolc wert saen wech gesentsGa naar voetnoot3); 35[regelnummer] Ende ghi oec wise lieden sijtGa naar voetnoot4), Coemt sekerlike, het es nu tijt, Ende winnet sonder twifel tlant; Want het vallet in uwe hant.’ Ghene brief hi wart vonden 40[regelnummer] Ende ghedregen ten selven stonden Vorden keyser ende ghelesen. ‘Verraden!’ riepen si alle met desenGa naar voetnoot5), Ende men sochtene weder ende vort, Wie gedicht hadde sulke mort. 45[regelnummer] Men sach die hant ende dat gescrichte: Doe wart men geware lichte Ende men drouges over een, Dat ware Jhan Damasseen.Ga naar margenoot+ Altehant was hi gesocht
[pagina 109]
50[regelnummer] Ende daer vorden keyser brocbt Onwerdelike. Hem wonderts sere, Hoe hi so saen van grotre eere Ghevallen ware in groter onwaerde. Tfolc riep up hem ende gebaerde: 55[regelnummer] ‘Verradre pape! moenc vernoyertGa naar voetnoot1) !’ Ende wart so sere up hem vergiertGa naar voetnoot2), Datmen met pinen verboot, Dat sine niet en scuerden doot, So dat die keyser zwigen hiet, 60[regelnummer] Ende sprac aldus als hine ziet: ‘Ay! quaet verradere Jhan! Wat so gelach di daer an, Dattu mi aldus wils honen Ende goet met quade lonen? 65[regelnummer] Wat gelach di an die scande, Dattu mi ende al minen lande Dus dorperlike wilds verraden? Les dine lettre met staden.’ Hi las die lettre, hem wonderets sere, 70[regelnummer] Ende seide: ‘En waerheit, here! Wie sore omme staet te blivene, Dits van dichtene ende van scrivene Mine maniere min no mereGa naar voetnoot3); Maer ic keert an onsen Here, 75[regelnummer] Dat ict no weder screef no dichte.’ Doe riepen si alle up hem gedichte: ‘Hi waent met logenen ontgaen! Hi hevets verbuert! men doden saen!’
Noch vanden selven. XVIII. Ga naar margenoot+ Die jugen traken over zide, Ende droegen over een tien tide, Datmenne niene ontlive bi desen, Want hi den keyser hadde gewesen 5[regelnummer] Also heimelijc al sijn leven; Maer die hant, die hadde gescreven So grote mort, soudemen afslaen. Dit was ghinder saen gedaen. Jhan hi dancte onsen Here 10[regelnummer] Vanden verliese, vandien sere; Maer dat hem swaerst was int gedochte, Dat was dat hi niet en mochte Gode teeren der messen pleghen. Die hant, die hem af was geslegen, 15[regelnummer] Hiet die keyser hem te scanden, Datmense hangen soude te handen In sinen cloestre daer hi was. Nu gheviel hem saen na das,Ga naar margenoot+ Alse hi tijt hadde, dat hi met rouwen 20[regelnummer] Ginc voer dbeelde onser Vrouwen, Ende ontecle sine aerme bloot, Ende toghede die wonde root, Ende ginc hovescelike rampenerenGa naar voetnoot4) Up hare, die niemen wille deren, 25[regelnummer] Ende seide: ‘Vrouwe vanden trone! Sijn dit onser pinen lone? Es dit diere dienstliede zalichede? Vrouwe! si also! ic lije medeGa naar voetnoot5): Du wils mi zondare nu ten stondenGa naar margenoot+ 30[regelnummer] Gheselen voer mine zonden; Maer twi wraecstut ane dien lede, Die dinen dienst so dicken dede? Dese hant, die nu es of, Screef dine ymne ende dinen lof 35[regelnummer] Ende dinen zanc des gelike; Enten Vader van hemelrike Heeft soe gheoffert menechwerven, Den aermen zondare te bederven, Dijns lieves kints vleesch ende bloet.’ 40[regelnummer] Alse hi weenende, aldus gemoet, Menechwaerven hem dus mesliet, Es up eenen nacht gesciet, Naer dat jammerlike geclach, Daer hi up sijn bedde lach 45[regelnummer] Ende van moethede nemmeer en riep, Ende hi no weder wiec no sliep, So quam der mageden coninghinne Met bliden aensichte, daermen inne
[pagina 110]
Grote claerheit sach, ende troesten na tgone, 50[regelnummer] Ende sprac:‘Wat doestu? soneGa naar voetnoot1) !’ Hi seide doe: ‘Wapene! Vrouwe! Wat vragedi na minen rouwe? Maer waer waerdi up die ure, Dat mi gheviel dese aventure? 55[regelnummer] Nu siet, Vrouwe! te miere onnere, Ja te uwer selver, dats mere, Hanct mine hant in gene kerke.’ Soe seide: ‘Nu getroesti sterkeGa naar voetnoot2) ! Hi mach di lichte geven de hant, 60[regelnummer] Die mensceit van nieute vant.’ Met desen worde siet hi ane Waer soe ter kerken begint te gane, Ende brinct die hant daer neder Ende setteds hem anden aerm weder, 65[regelnummer] Ende hevet soeten orlof genomen. Mettien es hi them selven comen Ende danckets sere onser Vrouwen; Ende alsemen mochte den dach scouwen, Dedi die moenken te samen, 70[regelnummer] Ende togedem allen doe si quamen, Dat hi siere hant al was genesen. Si loveden mettem Gode van desen. Te hant hevet hi hem gecleet Ende met messegewaden gereet, 75[regelnummer] Ende zanc messe van onser Vrouwen. Die keyser horet ende quaemt scouwen, Ende custe selve sine hant. Nauwe vragedi ende ondervant, Ofte hi kende vrient of neve, 80[regelnummer] Die na hem dichte ende screve. Doe seidi: ja hi, alleene de ghone In Persi, sijns heren sone. Doe was bevonden ende bevraget, Dat hi die mort hadde bejaget, 85[regelnummer] Ende Jhan bleef vorwaert mere Met Theodosius groot here.
Valentiniaens doot. XIX. Ga naar margenoot+ Valentiniaen die was In Gallen gevaren, alsict las, Alse te berechtene Occident, Ende Theodosius Orient: 5[regelnummer] Dus hadden si beede ghemeenlike Onder hem ghedeelt tkeyserike. Daer sat hi ene stont met vreden Tote Lyons inder steden, Ende hadde mettem eenen grave, 10[regelnummer] Die hem brochte des levens ave, Die Arbogastes hiet bi namen, Die was meester altesamen Van sinen ridderscepe algader; Maer hi dede alse een verrader 15[regelnummer] Ende hevet sinen here vermort, Ende omme te deckene dat wort, Hinc hine in sine camere daer, Datmen waende over waer, Dat hi hem selven hadde verdaen; 20[regelnummer] Doch wiste tfolc alsonder waen, Dat Arbogastes selve was So overdadich, datmen das Die waerheit wiste dies al claer, Waest dat hi hem selven verhinc daer,Ga naar margenoot+ 25[regelnummer] Dat hijt van vernoye dede. Dus waser ane twifelichede, Weder hi hem selven verhinc, So Arbogastes dede die dinc. Met rechte slaerf hi quader doot 30[regelnummer] Omme pine, die hi so groot Den goeden sente Ambrosise dede, Ende Justine sijn moeder mede. Ende want dat Arbogastes die felleGa naar margenoot+ Theodosius, sijns heren geselle, 35[regelnummer] Ontsach, alse bijt soude horen, So hevet hi eenen keyser gecoren, Die Eugenius hiet bi namen, Dat si onder hem tween te samen Theodosius souden wederstaen; 40[regelnummer] Maer si ontgoudent daer na saen. Dese Eugenius, alse wi lesen,Ga naar margenoot+ Hadde een scolemeester gewesen, Ende wart upgaende ende vernam, So dat hi te hove quam
[pagina 111]
45[regelnummer] Ende wart brievere indie zaleGa naar voetnoot1) Daer naer verginct hem so wale, Dat hi ridderscap ontfinc Ende quam te hogere dinc, Ende was een man die dorewale 50[regelnummer] Was geraect in sine tale: Dies was hi te bet gehort, Doch was hi van cranker gebort; Ende Arbogastes sijn geselle, Die mordadeghe entie felle, 55[regelnummer] Was geboren ute Gallen, Van maten lieden afgevallenGa naar voetnoot2). Nu hebben dese trike verwerret, Haren here doot, ende vererret Theodosius, dies niet en laet, 60[regelnummer] Alse hijt weet, hine wreect de daet.
Ga naar margenoot+ Hoe Theodosius hem sette ter wrake. XX. Ga naar margenoot+ Nu es Eugenius bekent Keyser int lant van Occident, Al waest jegen tgemene recht; Want hi want sonder ghevecht, 5[regelnummer] Ende oec en was hi niet gecoren Van hem daer die dinc an horen. Nu hadde dese grote mort Theodosius ghehort, Dat sijn geselle dus doot es bleven, 10[regelnummer] Ende Eugenius verbeven Hem heeft omme keyser te sine Van Occident, dus eist anschine. Hine wille dit niet gedogen, Dat hine sal voer sinen ogen 15[regelnummer] Int Roemsce rike keyser weten, Diet recht also hevet vergeten, Dat hi den rechten here verraet, Hine wille wreken de overdaet. Hi gadert dat hi mach gemene, 20[regelnummer] Uut grote Azien ende uut telene, Vanden Grieken, vanden Goten, Groot ridderscap in roten, Ende maecter hem wiselike mede. Te Constantinoble in de stede 25[regelnummer] Maecti sinen sone Archadius Keyser te sine up aldus, Dat hijt bleve in Orient; Selve wille hi in Occident Striden uptie mordeners fel, 30[regelnummer] Die tonrechte, ende anders niet el, Haren here hadden verdaen Ende trike wilden anevaenGa naar voetnoot3). Ten nieuwen gerse setti sine vaert Van Grieken te Ytalen waert, 35[regelnummer] Ende vragede eenen heilegen man, Eenen moenc, die hiet Jhan, Wat hem daer soude gescien, Daer hi heenen soude tien; Want hi hadde hem doe voerseit, 40[regelnummer] Alse hi hem hadde ghereit Up Maximuse den tyran, Dat hi verwinnen soude den man. Nu so dede hi hem bekinnen, Dat hi die twee soude verwinnen, 45[regelnummer] Ende cortelike also wale Daer naer sterven in Ytale. Die tyrannen hadden hem besetGa naar margenoot+ Te wiseleker ende vele te bet, Om dat si in tonrechte waren. 50[regelnummer] Si hadden beset hare scaren Ten geberchte, ten ingange, Daer sij mochten houden lange Met cleenre pinen eens keysers here; Want niemen mochter comen ter were. 55[regelnummer] Die heidine, die waren medeGa naar margenoot+
[pagina 112]
Onder die Roemsce mogenthede, Hadden Theodosiuse alle leet, Ende beloveden hem gereet, Eugeniuse, waert dat hi vochte, 60[regelnummer] Ga naar margenoot+ Hi soude den wijch winnen sochte; Want hare gode belgen sere Up Theodosiuse den here, Dat hi hare monstren brac Ende hise dorperlike verstac.
Hoe hi an Gode sette sijn striden. XXI. Ga naar margenoot+ Theodosius alse hi vernam, Datmen up hem te wighe quam, Dedi papen halen omtrent Ende al dat kerstine covent, 5[regelnummer] Ende ginc met bisscoppen ende met clerken Tallen maerteleren kerkenGa naar voetnoot1), Ende ginc gecleet met eere hare, Dat si des riken namen ware Ende sine bescermen wouden. 10[regelnummer] Die heidine, die dat weren souden, Offerden hare offeranden Haren goden, hem te scanden, Ende baden grote wraken Up hem, die hare coustumen braken: 15[regelnummer] Des achte Theodosius cleene. Ga naar margenoot+ Henen trocken si ghemeene Toten berghe van MonjuGa naar voetnoot2) Met groten here, aldaer hi nu Overtrecken wille in Gallen; 20[regelnummer] Maer nu quam niemare hem allen, Dat Eugenius, alsemen seget, Hadde die overvaert beleghet Met ridderscepe, met valscher lagen. Alse die baerberiene dit sagen, 25[regelnummer] Sijn si den keyser ontweken. Ga naar margenoot+ Selve so es hi gestreken In een bedehuus daer bi. Onsen Here so bat hi Al dien nacht met groten weene, 30[regelnummer] Dat hi hem holpe alleene, So dat hi omme dese sake Al vermoyet was van vake. In drome sach hi twee man, Die wit abijt hadden an 35[regelnummer] Ende saten up twee witte paerde, Ende hieten dat hi hem niet vervaerde, Ende hi sine ridders in de dageraet Hiete dat elc te wapenen vaet; Want si seiden: si quamen daer 40[regelnummer] Omme te troestene sinen vaer. Deen seidem voert an: Hi ware dewangeliste Jan; Ende dander seide hemGa naar voetnoot3) openbare, Dat hi Phillips dapostel ware. 45[regelnummer] Doe wart hi vro ende bat vort ane Onsen Here in sine trane; Ende talre eersten dat dagede, Riep hi te wapenen ende jagede Sine ridderen up te stride, 50[regelnummer] Ende quam alleene, in Gode blide, Treckende voer sine scaren, Daer die pade so nauwe waren, Dat men hare no dare en mochte Nieweren wiken, alsemen vochte.
Hoe hi zeghe vacht metter bede. XXII.Ga naar margenoot+ Teersten dat hi dus treckende quam,Ga naar margenoot+ Eer hijt wiste ofte vernam, Indie grakinge vanden daghe, Was hi midden eere lagheGa naar voetnoot4), 5[regelnummer] Daer AbityoGa naar voetnoot5) die grave Hoedere was gemaect ave. Die barbariene ontvloen hem daer, Alse sine saghen inden vaer; Ende dit liet God aldus gescien, 10[regelnummer] Datmen merken mochte ende sien, Dat hi te helpene wel hadde macht
[pagina 113]
Die hem troeste an die Gods cracht. Alse Abityo versach, Dat die keyser, aldaer hi lach, 15[regelnummer] In sine laghe dus es comen, Heeft hine vriendelijc genomen Ende lievelike, alse sinen gerechten here, Ende troestene utermaten sere; Want teersten dat hine sach in dogen, 20[regelnummer] Ne conste sine herte gedoghen Dattem iet ware messciet; Maer hi seide: ‘Here! nu siet, Vergevet mi dat ic jegen u was. Ghi siet wel die waerheit das, 25[regelnummer] Dat ic u mochte u leven nemen; Maer ic en can des niet getemen. Ic wille u helpen metten minen Ende oec omme u vordeel pinen.’ Die keyser vergaeft hem te hant. 30[regelnummer] Ga naar margenoot+ Doe leeddine anden cant Vanden berghe, tote dat hi quam Daer hi die viande vernam Liggende up eene riviere. Ga naar margenoot+ Daer vielmen te samen sciere, 35[regelnummer] Ende Theodosius entie sine Worden verladen indie pine, So dat hem dochte hebben verloren. Alse hi dat sach, trac hi voren Up eene hoghe roedse mettien, 40[regelnummer] Dat hi verre mochte sien, Ende warp den scilt wech metten swerde, Ende knielde neder up die erde Ende hief die hande up, ende dede Te Gode dus sine bede: 45[regelnummer] ‘Almachtich God!’ seit hi, ‘Here! Hets di cont, ende ic kere Dit ane di, dat ic den strijt Anevinc nu lerre tijt In Jhesum Cristum, dijns Soens, ere, 50[regelnummer] Met rechte alse een gerecht here, Alse mi die menegeGa naar voetnoot1) doet verstaen. Of ic anders hebbe gedaen In fierheit, in overmoet, Dat wreect, Here! an mijn bloet! 55[regelnummer] Ende of mine dinc oec redene si, Ende ic upten troest van di Bestaen hebbe minen viant, Leene ons dine rechte hant, Dat niet en seggen die heidine scaren: 60[regelnummer] “Waer es hare God gevaren?Ga naar margenoot+ Hi die hem crucen liet, Hine can hem gehelpen niet.”’ Met desen worden rees een wint,Ga naar margenoot+ Die God den vianden ansint; 65[regelnummer] Want dat si schoten keerde weder Ende viel up die vianden neder, Ende wondden haer selves here. Scoten si quareel ochte spere An keyser Theodosius zide, 70[regelnummer] Dat vlooch weder inden stride, Meer dan iemene geloven conde, Ende elke schote was ene wonde. Doe sagen der viande macht, Dat God voerden keyser vacht, 75[regelnummer] Ende worden so sere vervaert, Dat si vloen ten tenten waert. Eugenius sach tspel verloren; Die vlucht en heefti niet svercoren, Maer hi wart int ende gevaen. 80[regelnummer] Vorden keyser quam hi gegaen Ende es hem te voeten gevallen, Ende bat genade voer hem allen. Die ridders en wilden gedogen niet Dattem genade ware gesciet, 85[regelnummer] Want hi den keyser hadde vererretGa naar voetnoot2) Ende dat Roemsce rike verwerret, Ende dadene onthoveden saen. Arbogastes hevet dit verstaen, Ende hevet hem selven metten swaerde 90[regelnummer] Doersteken, want hi hem vervaerde; Ende al dat here in Gallen lant Dat ginc Theodosiuse in hant; Entie heidine waren confuus,
[pagina 114]
Die waenden dat hare bedehuus 95[regelnummer] Hare gode souden wreken: Nu en wisten si wat spreken.
Theodosius doot ende ander dinc. XXIII. Ga naar margenoot+ Dese Theodosius, alse wijt horen, Was van Spaengen geboren, Eens ridders sone, die Honorius hiet. Alsoment bescreven ziet, 5[regelnummer] Was hi vanden keyser Trayane Ute geboren, na onsen wane, Al was gedaelt sijn geslachte. So hovesch was hi ende so sachte, Ende met vromechede so gemene, 10[regelnummer] Dat sijn vordeel was cleeneGa naar voetnoot1); Ghene ondersceet, gene overdade, Sonder die keyserlike gewade, Die hi dor ordine recht dede an: Anders waest een gemene man. 15[regelnummer] Milde was hi allen lieden; Maer die met dogeden utescieden, Alse kerstijn volc getrouwe ende goet, Dien was hi alre best ghemoetGa naar voetnoot2). Gherne leidi sine minne 20[regelnummer] An volc van eenvoudegen zinne; Simple zinne groetGa naar voetnoot3) ende claer Mercti te wondere ende wrochter naer. Ga naar margenoot+ Grote ghichten dorsti wel Te tijt geven ende niet el. 25[regelnummer] Van zwaerre mesdaet vererrede sijn moet, Maer doch was hi te bugene goet. Alse hi gepayst hadde sijn rike In Gallen wel ende vroedelike, Entie Persiene entie Goten 30[regelnummer] Bedwongen hadde met sinen roten, Bleef hi te Meylanen doot, Dat schade was ende jammer groet. In dat seventienste jaer, Dat hem Gratiaen trac naer 35[regelnummer] Ende hem die keysererone gafGa naar voetnoot4), Daer vele dogeden quam af, Int sestichste jaer van sire oude, Staerf hi ende voer ter moude. Sijn lachame was van Meilane 40[regelnummer] Ghevoert, met rouwen ende met trane, Te Constantinoble inde stede, Ende naer sine werdichede Indie keyserlike stat begraven Eerlike ende met groter haven. 45[regelnummer] Inden tiden des TheodosiusGa naar margenoot+ Was paues die goede Damasius, Die bi sente Jheronimus bede Den zoutre eerst uutgeven dede, Datmenne lase inde kerken. 50[regelnummer] Jeghen hem setten de clerken Te Rome, die heren wilden sijn, Ende was daer een, hiet Ursijn, Die hem hovet ende voghet Vanden VriesenGa naar voetnoot5) hevet getoget, 55[regelnummer] Die de kerke wilde verwerren. Hem dedi wijen sonder merren Paues te Rome indie stede Jegen recht, coustume ende zede. Hier af quam werringe groot, 60[regelnummer] Dat mer menegen om slouch doot Indie kerke ende in heilegen staden; Doch bider Gods genaden Quamen die goede papen tsamen, Ende droegen over een ende namen
[pagina 115]
65[regelnummer] Ursine die stole ente macht; Doch bat hi so dach ende nacht, Datmen sijns ontfaermen soude Ende men hem gave, want hi woude, Van Napels dat bisscopdoem. 70[regelnummer] Dies was hi vro ende hads roem, Dattem comen was aldus. Doe quam weder Damasius, Ende staerf in siere eeren daer, Alse hi hadde LXXX jaer. 75[regelnummer] Na Damasius was paues ziden In des Theodosius tiden SiriciusGa naar voetnoot1), die uter port Van Rome verdreef ende heeft testort Die ongelovege Manicieen, 80[regelnummer] Ende en lieter niet bliven eenGa naar voetnoot2). Die XXXste paues was dese Van Rome, also alsict lese, Ga naar margenoot+ Ende waest XV jaerGa naar voetnoot3). Nu suldi vort horen hier naer 85[regelnummer] Der heileger lieden leven, die waren In des Theodosius jaren.
Van Janne den Anacorite. XXIIII. Ga naar margenoot+ In keyser Theodosius tijt Was een heilech anacorijt In Egypten ende hiet Jan. Anacoriten hieten de man, 5[regelnummer] Die met covente niet en gingen Onder abten in wandelingen, Maer in wildernessen saten, Ofte in clusen, ende hadden gelaten Allen troost van erderike, 10[regelnummer] Ende peinsden alleene om hemelrike. Dese Jan hadde eene cluse Nauwe vercoren tsinen huse, Up eene roetse ongeweghet Ende hoghe, also men ons seghet. 15[regelnummer] Teere veinstren liet hi hem sien Somegen mensche, alst mochte gescien; Maer dat was selden somech eenen, Ende altoes wiven ne gheenen. Sente Jheronimus sprac desen, 20[regelnummer] Alse hire in hadde gewesen Van sinen XLsten jaren in C jaer, recht X minGa naar voetnoot4), Ende dat ten veinsterkine alleene. Eens quam daer met groten weene 25[regelnummer] Een edel man te sinen huse, Ende bat dat hi in sine cluse Sijn wijf te hem comen liete, Die was in groten verdriete Van herten, om te scouwene an 30[regelnummer] Dat anscijn vanden heilegen man. Dit hevet hi al wederseghet, Omme dat hi niet en pleghet Wijf te siene, omme die dinc Dat hi indie cluse ghinc. 35[regelnummer] Doch die edel man bat Ende seide over waerheit dat: Hen mochte sinen wive gescien, Dat soene mochte anesien, Soe soude sterven eer iet lanc. 40[regelnummer] Doe seide Jan ten man: ‘Nu ganc, Dijn wijf sal mi sien te nacht; Maer sech hare, dat soe niet en acht Hier te comene; want, saelt gescien, Soe sal mi up haer bedde sien.’ 45[regelnummer] Henen ginc die man, alse hi dit hort, Ende peinsde wat dieden mach dit wort, Ende hevet sinen wive ghetelt, Diet oec over truffe helt. Snachts alse soeGa naar voetnoot5) in rasten lach, 50[regelnummer] Ghene vrouwe in slape sach Den selven Janne voer haer staen, Die hare seide aldus saen: ‘Wijf! dine gelove die esGa naar voetnoot6) groot,
[pagina 116]
Dies comic hier om dine noot, 55[regelnummer] Dinen wille te vervulne; Ga naar margenoot+ Maer wachti meer so te dulne, Dattu meer begers so sere Die gheene, die dienen onsen Here, Vlescelike te scouwene ane; 60[regelnummer] Maer pine di te verstane Gheestelike hare wesen.’ Aldus hevet hi dit wijf genesen. Een dyaken te hem quam, Ende hi vragede, alse hine vernam, 65[regelnummer] Oft hi clerc ware ghewijt; Maer die gheene die en lijt Der crunen niet dor sinen omoetGa naar voetnoot1); Maer die goede man hi verstoet Dat hi clerc was, ende sprac ende hiet: 70[regelnummer] ‘Lieve sone! en liech mi niet, Noch dor quaet no dor goet, Noch dor neghenen omoet, No dore ghewin, no dor verlies.’ Dese Jan die plach oec dies, 75[regelnummer] Alsemen hem zieke wilde bringen, Dat hijs niet en wilde gehingen; Maer hi sendde siere olien daer, Dan worden si verlost sevels claer. Hine at altoes nc ghene spise 80[regelnummer] Met viere gemaect in gere wise: Dies was hi droghe als een hout, Calu ende van live cout. Hort wat bispel dese Jan Sprac van eenen verweenden man.
Vanden duvel die eenen moenc bedrooch. XXVGa naar voetnoot2). Een moenc lach in ene hagedochte,Ga naar margenoot+ Die niet en wilde leven sochte, Want hi was van scaerpen live, Vul dogeden, updat met hem bliveGa naar voetnoot3); 5[regelnummer] So dat hi hem hier up verliet, Ende hine gaeft al Gode niet, Dat hi wel mochte hebben gedaenGa naar voetnoot4). Die viant hevet dit verstaen, So dat hi in eens wijfs gedane 10[regelnummer] Teere avontstonden maecte te gane, Als ofse verdolt ware in de wostine. Vermoyt veinsde soe hare te sine, Ende sat vor des mans hagedochte; Rechts oft soe nemmeer en mochte, 15[regelnummer] Liet soe hare vallen daer in Voer des mans voete meer no min, Ende bat genaden: ‘Hets so gescepen, Die nacht hevet mi hier begrepenGa naar voetnoot5); Laet mi hier bliven goedertiere, 20[regelnummer] Oft mi sullen eten die diere.’ Hi ontfincse, want hem verdochteGa naar voetnoot6), Ende vragede wat soe int wout sochte; Maer soe, die genoech liegen conde, Visierde daer in cortre stonde 25[regelnummer] Loghenen, ende sayeder inne mort, Gheveinsde oversoete wort: Nu visieresoe hare kaytive, Nu vulmaect van sconen live,
[pagina 117]
Ende met scoenre geveinsder tale 30[regelnummer] Ga naar margenoot+ Vinc soe den man altemaleGa naar voetnoot1); So dat die duvel dat vernam Ende hem doe betGa naar voetnoot2) naerre quam, Ende sprac met naectere wort. Ten joncsten quam soeGa naar voetnoot3) so vort, 35[regelnummer] Dat soene nam biden baerde, Alse of soet dade in groter waerde; Daer naer helsedsoene also sochte, Alse wijf eenen man helsen mochte, Ende vinc aldus valschelike 40[regelnummer] Den ridder Gods van hemelrike; Want den man verdrouch de zin. Daer bi ghedochti meer no min Dat leven, dat hi hadde geleet; Ende alse hi vuldoen waende gereet 45[regelnummer] Sinen wille ende gripen twijf, Verghinc geent ghebose lijf Alse eene scade; want hen was Anders niet dan een ghedwas. Die viant sciet dus vanden sotte 50[regelnummer] Met scerne ende met groten spotte; Ende indie lucht waren duvele vele, Om toe te siene te sulken spele, Ende riepen lude: ‘O meester groot! Ghi wanet sijn eens ingels genoot 55[regelnummer] Ende wesen des hemels geselle, Hoe sidi dus gedwelmet inde helle? Nu proevet dat verwaent moet Emmer vallet onder voet.’ Doe wart die man na uten zinne, 60[regelnummer] Ende quam van desen beghinne In een vele aergre spel; Want hi in wanhopen vel, Ende wart so quaet in corter stonde, Dat hi cume liet eenege zonde.
Van enen bekeerden zondare. XXVI. Dit bispel, dat hier volget an,Ga naar margenoot+ Plach te rekeneGa naar voetnoot4) dese Jan. Een zondare was, een keytijf, Die leedde een dorzondich lijf, 5[regelnummer] So dat Gode verdochte daer af, Ende hi hem kennesse gafGa naar voetnoot5). Dese sloet hem in enen grave, Omme met weenne te wasscene ave Die zonden entie ondoget, 10[regelnummer] Die hij dede in siere joghet. Emmer lach hi neder ter moude, Noch sine ogen hi en woude Te hemele waert iet laten comen, Noch den name ons Heren nomen. 15[regelnummer] Alleene lach hi ende zuchte, Alse die Gods vonnesse duchte. Snachts quamen daer int graf Duvelen ende wildene bringen daer af, Ende riepen: ‘Wat doestu daer in?
[pagina 118]
20[regelnummer] Vernoyert man in dinen zin! Sidert dattu best versaet In alle dorperlike quaet, Ende di oec gebreect de cracht Te doene dattu heves gedachtGa naar voetnoot1), 25[regelnummer] Ga naar margenoot+ So wiltu goet kerstijn wesen, Ende Gode bidden ende lesen, Ende waens aldus met derre pine Bet varen dan met ons te sine. Com met ons ende leede dinen tijt 30[regelnummer] In ghenouchten ende in delijt, Die wile dattu leven sult. Du best swaerlike verdult, Dattu di selven dus verters Ende voer tijt tormenteers. 35[regelnummer] Alse swaer es die pine hier, Alse sal sijn int helsche vier. Dincti torment sijn spel ende ghile, So beit eene corte wile: Du sult des al wesen satGa naar voetnoot2) ! 40[regelnummer] Hier omme raden wi di dat, Dattu ontfaes onse prosent, Dattu soete heves bekent.’ Die zondare lach ende sweech al stille, Ende liet hem roupen haren wille. 45[regelnummer] Die duvelen riepen dicken dat Ende zwaerre worden daer ter stat; Maer hine verporrede hem niet dane. So dat die duvele sagen ane, Dat hi haerre wort niet en achte, 50[regelnummer] Voeren si upten man met crachte Ende gaven hem slagen groot, Ende lietene liggen over half doot; Nochtan en rumedi niet de stede, Daer hi lach in sine ghebede. 55[regelnummer] Upten anderen dach quamen si ten kere, Ende sloughene noch also sere; Nochtan en condsine niet verdriven, Ende seide: hi liete hem eer ontliven. Ter derder nacht quamen si echt, 60[regelnummer] Ende sloughen den aermen knecht So dat al te wonderne was; Ende alse hem selven dochte das, Dat hi sterven soude daer ave, Nochtan bleef hi inden grave. 65[regelnummer] Alse dat die duvelen saghen, Ghingen si roupen ende elaghen: ‘Du heves zeghe up ons ghevochten!’ Doe gingen si vlien dat si mochten. Hort noch een bispel bedieden 70[regelnummer] Van verweenden begevenen lieden.
Van eenen die wel na was gevallen. XXVII. Een moenc was in ene wostine,Ga naar margenoot+ Vul dogeden, alst was anscine; Want God gaf hem dor sine goede Sine spise ende sine voede 5[regelnummer] Te siere noetdorst openbare, Ghelijc oft een ingel ware; Want elx dages alse hi etens rochte, Ghinc hi in sine hagedochte, Daer vant hi sine tafle gerecht, 10[regelnummer] Ende broot van soeter smaken echt Ende wit waest sere dat hi at, Ende dancte Gode alse hi was sat, Ende ginc dan te sinen dingen, Gode loven ende singhen;Ga naar margenoot+ 15[regelnummer] So dat hi hem van siere doghet So verwaende ende verhoghet,
[pagina 119]
Also dat hi alle daghe Een deel wart lat ende traghe, Ende emmer trager nacht ende dach, 20[regelnummer] So dat hi te slapene plach Langhe, ende liet sijn gebede, Ende hem quam inden slaep mede Een onreine quaet gedochte, Dies hi verdriven niet en mochte. 25[regelnummer] Doch viel hi somwile in gebede, Ende alse hi eten soude mede, Vant hi up sinc tafle dbroot, Alst hem God sendde tsire noot. Hi at, nochtan en beterde hi niet 30[regelnummer] Van dat hem sine herte riet, Ende hine verstont niet, dat dat clene Emmer wart so meer onreneGa naar voetnoot1). Ten lesten so quam hem ane mede Een swaer brant der onsuverhede, 35[regelnummer] Dies hi niet en conste vergeten. Naer sine gebede ginc hi eten, Ende vant sijn broot een deel besmet: Hem wonderets, nochtan hi et Van dat hem God sende daer. 40[regelnummer] Binnen derden daghe daer naer Wart hi drievoudechlike becort; Want in sine herte lach ene mort, Van eenen wive die ghedane, Ende dochte dat soe hem taste ane 45[regelnummer] Ende soe onder hem oec laghe. Doch ginc hi ten naesten dage, Alse hi plach, te sinen getide; Maer sine ogen liepen wide, Ende sijn zin wandelde so wale; 50[regelnummer] Doch ginc hi te sinen male: Onrene broot ende droge hi vant, Ende becnaget omtrent den cantGa naar voetnoot2). Hi verzuchte ende viel in weene; Maer die tranen waren so clene, 55[regelnummer] Dat si gheblusschen niet en conden Den brant dien hi drouch van zonden. Doch at hi, al en ginct niet wel in, So dattem in sinen zin Tgepeins so wee heeft gedaen, 60[regelnummer] Dat hi snachts es upgestaen, Ende so dor die wostine vort Henen daer bi teere port, So dat hi daer bi versach Moenken cellen, alst was dach. 65[regelnummer] Aldaer hevet hi hem gerust Ende at met, want hem des lust. Doe baden hem die broedere daer, Alse eenen man van zinne claer Ende wijs van vroeden rade, 70[regelnummer] Dat hi hem een sermoen dade, Ende vragedenGa naar voetnoot3) bi wat dinghe Men den viant best ontginghe, Ende hoemen best verdriven mochte Quade, onreine, dorpre ghedochte.Ga naar margenoot+ 75[regelnummer] Dies maecti hem een sermoen, Hoemen dat soude doen; Ende alse dies sermoens was een ende, Gheviel dat hi hem selven kende, Ende hi te sinen zinnen keert, 80[regelnummer] Ende seide: ‘Die eenen anderen leert Ende hem selven dan bedrieget, Dats een die dorperlike lieghet. Twi en doe ic niet als een wijs man, Ende doe dies ic enen anderen jan?’ 85[regelnummer] Dus hevet hi an hem selven genomen, Dat hi swaerlike es ondercomenGa naar voetnoot4), Ende nam orlof alse hi eerst mochte, Ende keerde tsiere haghedochte, Ende viel te hant in sijn gebede 90[regelnummer] Ende sprac met groter omoedichede: ‘God Here! hadstut mi niet genomen, Ic ware nu ter hellen comen.’ Int hol meslaet hi hem sware, Ende lach altoes in eene hare, 95[regelnummer] Ende weende in groter ellende, Tote dattem God den ingel sende,
[pagina 120]
Die hem seide: ‘Hout dinen vrede! God hevet ontfaen dine gebede Ende hevet di al vergheven. 100[regelnummer] Nu wachte vort wel dijn leven, Ende du di selven oec vermaens, Dattu di nemmermeer verwaens.’ Ga naar margenoot+ Dit sijn die spoken entie vite Van sente Janne Anacorite. 105[regelnummer] Nu hort van sente Martine vort, Die te Tours leget in de port. Sine vite bescrivet aldus Severus SulpiciusGa naar voetnoot1).
Van sente Martine van Tours. XXVIII. Ga naar margenoot+ Martijn, also alse wijt horen, Was van Pannonien geboren, Dat Hongerie heet in onse tale. Ghevoet was hi in Ytale 5[regelnummer] Tote Pavien in die stedeGa naar voetnoot2); Van ridderen uut geboren mede, Al was hi van heidinen maghenGa naar voetnoot3). Wapene haddi gedraghen Onder den jongen Constantijn; 10[regelnummer] Daer naer onder den neve sijn, Den vernoyerden Juliaen; Maer sijns ondanx, sonder waen, Want van kinde was hem God hout; Want doe hi X jaer was out, 15[regelnummer] Jeghen moeder ende vader wille Sloep hi henen harde stille, Ende eeschte dat doepsel daer; Ja, doe hi hadde XII jaer, Wildi hermiten leven leden, 20[regelnummer] Ende hine waers niet afgesceden, Maer dat hi was te cranc van jaren; Nochtan was sijn gedochte twaren Omme cloestre oft omme kerken. Dus began hi jonc dit werken, 25[regelnummer] Dat hi daer naer, alse hijt vermochte,Ga naar margenoot+ In groten heilegen wille vulbrochte. Hier naer quam een gebot ginder, Datter ouder lieder kinder Ridders ordine souden ontfaenGa naar voetnoot4). 30[regelnummer] Die vader wroegedeGa naar voetnoot5) Martine saen, Want hi sinen heilegen wille benijt. Daer wart hi ter selver tijt Ghebonden ende ghespannen saen, Ende moeste ridderscap ontfaen, 35[regelnummer] Alse hi XV jaer hadde recht; Doch wildi mettem maer enen knecht. Nochtan diendi sinen garsoen, Ende vagede ende trac af sine scoen, Ende diendem dicken daer si quamen 40[regelnummer] Ende aten menechwaerf te samenGa naar voetnoot6). Ende al en was hi kerstijn niet, Nochtan up dat aerme diet Haddi ontfaermenesse menechfoude. Hine behilt niet van sinen zoude 45[regelnummer] Dan den dagelijcschen cost, Daer hi sinen noot bi verlost.
Hoe sente Martijn sinen mantel deelde. XXIX. Eens so es hi comen gheredenGa naar margenoot+ In die porte vander steden Tote Amiens in winter tide. Gheen ghelt haddi an sine zide, 5[regelnummer] Ende els nemmeer te ghere tijt Dan sijn ridderlijc abijt Ende sijn aernasch, dattem quam mede. Daer gemoete hi vordie stede Eenen aermen naecten, die sere bat, 10[regelnummer] Datmen dor Gode hem gave wat; Niemene en gaf daer den aermen. Martijn dien begans ontfaermen; Dat swert nam hi ende dede nemmee EndeGa naar voetnoot7) sneet den mantel mids ontwee:
[pagina 121]
15[regelnummer] Deene heelt heefti wech gegeven, Ende dander heelt es hem bleven. Nachts alse hi in slape lach, Onsen Here Jhesum hi sach Dat cleet hebben angedaen, 20[regelnummer] Dat die aerme hadde ontfaen, Ende hordem seggen dit wordekijn: ‘Die ongedoepte Martijn Hevet mi met sinen clede gedect.’ Te sinen XVIII jaren hi trect 25[regelnummer] Ten doepsele ende wart kerstijn man. Doe quam mare saen daer an Juliane, dat in Gallen Die baerberiene waren gevallen, Ende Juliaen wildse verstriden, 30[regelnummer] Ende gaf doe ten selven tiden Sinen ridderscepe scat, Om te troestene te bat. Maer Martijn, sonder waen, En wilde nemmeer tsout ontfaen. 35[regelnummer] Hi seide: hi ware ridder ons Heren, Hine wilde nemmeer hem an vechten keren. Doe antworde Juliaen: Ga naar margenoot+ Hi wilde van vare achtergaen. Martijn sprac sonder sorge gheneGa naar voetnoot1): 40[regelnummer] ‘Ghewapijnt metten cruce alleene, Sonder scilt ende sonder swert, Willic doreriden onververt Alle die vianden, sonder waen.’ Doe wart Martijn daer gevaen 45[regelnummer] Des anders dages te doene dat, Dat hi hem aldus vermat. Des naests dages sochten vrede Die viande daer ter stede; Ende dit dede al onse Here 50[regelnummer] Dor Martijns sijns ridders ere, Dat niemen te diere tijt Bloet soude stuerten inden strijt.
Hoe hi die werelt begaf. XXX. Ga naar margenoot+ Dus es hi ridderscaps afgestaen, Ende es tote Poytiers gegaen Tote sente Ylarise tier tijt, Diene wijede acolijtGa naar voetnoot2). 5[regelnummer] In sinen slaep hiet hem onse Here, Dat hi te sinen lande kere Danen dat hi was geboren. Martijn deet ende seide te voren, Dat hi soude in desen ganc 10[regelnummer] Pine gedogen groot ende stranc. Al dit gesciede alse hijt vorsprac; Want doe hi dor tgeberchte trac, Es hi onder rovers comen, Daer hem tlijf es na genomen. 15[regelnummer] Hem worden sine hande gebonden Achter hem, ende gevaen tien stonden, Ende si vrageden hem, oft hi ware Doe in eenegen groten vare. - ‘Neen ic, entrouwen!’ antworde hie, 20[regelnummer] ‘Ic en was so seker nie; Want dontfaermecheit van Gode Es emmer mede ende voerbode Mettem die pine hebben inden moede.’ Die ghene, diene hadde in de hoede, 25[regelnummer] Horden spreken ende leerde So verre dat hi hem bekeerde, Ende hevetGa naar voetnoot3) Martine laten gaen, Ende leedene te weghe weder saen. Sidert heeftmen dat vernomen, 30[regelnummer] Dat hi ten goeden levene es comen. Doe quam hem die viant ane, Rechts in eens menscen gedane, Ende seide dattem in allen weghen Die duvel soude wesen jegen. 35[regelnummer] Martijn sprac: ‘Wat soes gesciet, God helpe mi! In ontsie di niet.’ Dus heeft die viant orlof genomen. Martijn es te lande comen Ende hevet sire moeder bekeert; 40[regelnummer] Maer sijn vader bleef ongeleert Ende es heidijn bleven doot. Menege pine zwaer ende groot Daden hem die Arriane, Want hise pijnde te wederstane.
[pagina 122]
45[regelnummer] Ga naar margenoot+ Si gingen hem sere an met slane; So dat hi quam te Meilane, Daer hebbene die Arriane verdreven, Ende hi heeft sinen wech geheven Met eenen pape altehant, 50[regelnummer] Ende voer liggende in een eylant Buten alder liede ludeGa naar voetnoot1). Daer at hi wortelen ende crude, So dat hi ebruen atGa naar voetnoot2), Ende es gevenijnt cruut dat; 55[regelnummer] Maer alse hem tvenijn te wee dede, Verwan hijt al met siere bede. Binnen desen tiden, dus eist bescreven, Was Ylaris slands verdreven Om die ongelovege Arriane, 60[regelnummer] Die hi pijnde te wederstane; Ende Martijn die heeft vernomen, Dat hi sal te lande comenGa naar voetnoot3), Ende es hem comen te gemoete Ende ontfinckene met scoenre groete, 65[regelnummer] Ende es te Poytiers gevaren. Niet verre buten der stat te waren Hevet hi ene abdie berectGa naar voetnoot4), Daer hi II dode heeft gewect. Deen, dat es een heidijn man, 70[regelnummer] Dien hi wisen ende leren began Die kerstine wet, want hi woude Dat hi kerstijn werden soude; So dat hi viel in eenen rede, Ende Martijn was daer nietGa naar voetnoot5) ter stede, 75[regelnummer] Doe die heidijn bleef doot. Martijn dreef rouwe groot Teersten dat hi weder quam Ende hi die niemare vernam. Upten doden viel hi daer 80[regelnummer] Ende wenede ende dreef mesbaer. So vele riep hi ende bat, Dat hi upstont daer ter stat, Ende was oec gedoept daer Ende levede sint menech jaer. 85[regelnummer] Alsemen vragede omme sijn versceet, Seidi, dat hi was geleet Daer die wise rechtre zat, Ende ghewiset daer ter stat Inden swaren parlemente, 90[regelnummer] Dat hi voere ten tormente. Doe quamen II ingele, die seiden dare, Dat hi de selve mensce ware, Daer sente Martijn voren bade. ‘Doe hietGa naar voetnoot6) die rechter, datmen dade 95[regelnummer] Mij wederkeren in mijn vat, Want daer Martijn voren bat. Dus wardic met beden groot Verwecket na mine doot.’ Niet lange daer na geviel mede, 100[regelnummer] Dat Martijn leet teere stede; Doe hordi tfolc in mesbare, Ende hi vragede wat daer ware, Ende men seidem, dat eens edels mansknecht Hem selven hadde verhangen echt.Ga naar margenoot+ 105[regelnummer] Martijn ginc up dien dach Int cellekijn daer die dode lach, Ende hiet alt volc buten wesen. Upten doden lach hi na desen Eene stonde, ende dede 110[regelnummer] Dat hi genas bi siere bede, Ende hilt Martijns rechter hant, Ende Martijn, diene selve prant, Leeddene voert van daer hi lach, Daer die meneghe toe gesach.
Hoe hi bisscop daer na wart. XXXI. Niet langhe hier na wart hi gebedenGa naar margenoot+ Te Tours te wesene inder steden Bisscop, dese selve Martijn; Maer dat en mochte niet lichte sijn, 5[regelnummer] Want met genen clenen dinghen
[pagina 123]
Mochtmenne van sinen cloester bringen; So dat een portre was te Tours, Die an Martine bat succoers, Ende veinsde dat sinen wive mesquame, 10[regelnummer] Ende bat hem dat hi daer quame, Ende viel oec up sine knien, Eer hem dat mochte gescien Dat hi mettem danen ginc. Nu was also begaet die dinc, 15[regelnummer] Dat liede waren weder ende vort Tusscen daer ende Tours der port, Die hem emmer anquamen mede, Tote dat sine hadden inde stedeGa naar voetnoot1). Alsene alt volc dus coes geheel, 20[regelnummer] Waren clerken ende bisscoppe een deel, Die seiden: het ware onscone Eenen ongeachten persone, Datmenne teenen bisscop name, Die int anscijn es onbequame, 25[regelnummer] Entie oncuusch van clederen ware Ende ru met verwerreden hareGa naar voetnoot2). Maer tfolc en keerder hem niet an; Want die lachtren waenden den man, Si prijsdene in groten goede 30[regelnummer] Alse den minre der aermoede. Dus wart hi bisscop gecoren. Sulc alse hi hadde gesijn te voren, Doe bleef hi in alre goede, Vul van groten aermoede 35[regelnummer] Ende van onwerden abite. Hine scout altoes niet quite Der moenke leven ende hare zede, Ende bilt dorwel die bisscopstede. Een stic lach hi inder cellen 40[regelnummer] Biden monstre; maer dat quellen Vanden lieden brac sinen vrede. Doe dedi maken buten der stede Eenen cloestre, II milen bi, Daert eenlijc was ende vri, 45[regelnummer] Ende altoes toeginc maer een pat, Daer hi in ene celle zat. Daer volgeden hem met jongers LXXX, In Gode goet ende crachtech, Diere in berghen holen maecten,Ga naar margenoot+ 50[regelnummer] Daer si baden in ende waecten. Al dat si hadden was gemeene, Wijns en plachmer groet no clene, Die ziecheit en ginge hem te naer. Vele drougher kemels haer, 55[regelnummer] Sachte abijt moestmen daer vlien. Sint warter menech bisscop van dien; Want elke kerke die was vro, Mocht hem ghescien also, Dat si van Martijns cloester binnen 60[regelnummer] Bisscop of priester mochten gewinnen. Niet verre te Tours vander stede Ende niet verre vanden cloester mede Was een monster, daer die gemene Gheloep hadden, groot ende cleene; 65[regelnummer] Want also was daer de mare, Dat daer laghe een maertelare. Oec so stonter in een outaer, Die de bisscop aldaer Gheset hadde in ouden tiden; 70[regelnummer] Maer Martijn en liet also niet liden, Want hine gelovede niet lichte das, Des hi seker niet en was. Toter steden voer hi saen Ende ginc upten grave staen, 75[regelnummer] Ende bat Gode dor sine genade, Dat hi hem verstaen dade, Wie dat ware dat laghe daer. Ter luchter ziden sach hi hem naer Een wonder van wilder gedane, 80[regelnummer] Alse een gheest te scouwene ane. Doe hiet hi hem seggen dare, Hoe hi hiete ende wies hi wert ware. Dander antwordem, daer hi staet, Sinen name ende sine mesdaet, 85[regelnummer] Ende seide: hi hadde rovere gewesen, Ende verslegen daer bi desenGa naar voetnoot3), Ende tfolc bedroghen ware sere,
[pagina 124]
Die hem daden eeneghe ere; Want hine hadde groet no clene 90[regelnummer] Metten maertelaren ghemene; Want si waren inder vrouden, Ende hi indie helle behouden. Die daer waren horden dien, Maer niemen en mochten gesien. 95[regelnummer] Doe seide Martijn openbare, Dat dat volc bedrogen ware, Ende dede ontmaken den outaer, Ende scuerde die peligrimage daer.
Van sinen miraclen. XXXII. Ga naar margenoot+ Hier naer gheviel hem, dat hi ginc Up enen dach omme sine dinc, Dat hi hadde onder hande. Dat heidine diet vandien lande 5[regelnummer] Quam hem te gemoete teere scare, Ende brochten enen doden dare. Alse Martijn dat volc verbeeste, Waendi dat si eene feeste Van afgoden hadden begaen. 10[regelnummer] Ga naar margenoot+ Een cruce maectire voren saen, Ende hietse staen vander Gods cracht. Niemen van hem en hadde macht Dat hi vorder hadde gegaen. Ghenen doden lieten si staen, 15[regelnummer] Ende elc wonderde wattem mesquam; Maer teerst dat Martijn vernam, Dat si daer eens doden plaghen, Liet hise gaen ende wech draghen: Dus stonden si stille ende ghingen, 20[regelnummer] Alse hem Martijn wilde gehingen. Eens soudi in eene stede Eenen ouden tempel vellen mede, Alse hi dedeGa naar voetnoot1); doe nam hi ghoem, Dat daer stont een pijnboem, 25[regelnummer] Dien hi wilde ter neder houwen. Alse tgeent die heidine scouwen, Sone wilden sijs gehingen niet, Al eist vanden temple gesciet; Want hare gelove laghere an. 30[regelnummer] Doe seide die heileghe man, Dat ghene macht en leget ant hout, Maer an Gode leget al gewout: Die boem moeste gevellet wesen, Want biden duvel was hi belesen. 35[regelnummer] Doe seider een stout, een fel: ‘Ghetrouwestu dinen God so wel, Wi sullen den boem vellen saen; Ende alse hi valt du sultene ontfaen, Ende eist dat dijn God metti es, 40[regelnummer] Du blives al ongescadet des.’ Hi seide dat hijt gerne dade. Die heidine achten clene der scade Van haren bome, want si te hant Doden wanen haren viant. 45[regelnummer] Te hant bonden si den man Ter stat daer die boem nygen began, Ende si gingen vroilike houwen. Die moenken, die tgene anescouwen, Worden valu ende blecc, 50[regelnummer] Maer Martijn was die niene weec; Ende alse die boem was verre genegen, Slouch hi dat cruce ons Heren jegen, Ende ghelijc alst een wint ware, Wart die boem gehuert van dare 55[regelnummer] Ende aves gesteken over wederGa naar voetnoot2), Dat die dorpers na vielen neder, Die ane dander zide stonden; Some ontlopen oec niet en conden. Den heidinen wonderts, maer sere vro 60[regelnummer] Warens alle die moenken doe, Ende loveden onsen Here dan. Cume was eenech heidijn man, Die tgene sach, hem en warts te bet Ende ontfinc ons Heren wet; 65[regelnummer] Ende daer Martijn velde mamerien, Dedi emmer Gods huse wijen.
Vanden selven. XXXIII. Eens soudi in eene stedeGa naar margenoot+
[pagina 125]
Eens afgods huus vellen mede; Ga naar margenoot+ Ende alse gheweldich wart de brant, Stac die wint dat vier te hant 5[regelnummer] Up een huus, dat stont daer an. Alst Martijn sach, die heilege man, Es hi upt huus geclommen sciere; Ende warp hem selven jegen den viere, Dat het en scaedde meer een twint; 10[regelnummer] Maer het keerde hem jegen den wint, Ende en scaedde nieweren niet, Sonder daer hem Martijn hiet. Oec was daer teere ander stede Een sere rike tempel mede, 15[regelnummer] Dat die heidine hadden wert. Martijn dien te veine begert. Dat werden hem die heidine roten Ende hebbene fellike verstoten. Doe voer hi ter stat daer bi, 20[regelnummer] Ende drie daghen so lach hi In asschen ende in sine hare Vastende, ende bat Gode dare, Dat hi met menscelikere cracht Dat te voldoene heeft gene macht, 25[regelnummer] Dat God selve dat wille vellen. Doe quamen daer II gesellen, Twee inglen die hem helpen wilden, Met tween speren, met II schilden; Die seiden: God hadse daer ghesent, 30[regelnummer] Dat si dat dorpre covent Verjagen souden ende verdriven, Ende in Martijns hulpe bliven. Martijn keerde weder doe. Aldaer die heidine saghen toe, 35[regelnummer] Trac hi den tempel al ter neder, Ende vellede voert ende weder Die vermalendijede outare, Entie afgoden al openbare Die wreef hi rechts al te mulleGa naar voetnoot1): 40[regelnummer] Hen conden geweren niet die dulle. Wel naer si alle, die saghen toe, Ontfingen kerstijndoem al doe. Teere andere steden soudi oec vellen Eenen tempel; maer die gesellen 45[regelnummer] Ende der dorpers een groot here Stonden daer voren ter were, Entie coenste van hem allen Quam metten swerde them gevallen. Martijn warp den mantel hene 50[regelnummer] Ende boot den bloten hals omme tgene; Ende alse die heidijn den slach uphief, Waest hem leet ofte lief, Hi viel ter erden achterwaert, Utermaten sere vervaert, 55[regelnummer] Ende heeftem genade gebeden. Martijn vergaeft hem tier steden. Echt een ander, daer hi brac Eenen afgod, naer hem stac Met eenen knive; maer altoes 60[regelnummer] Ne wisti waer hine verloes. Oec was hi machtich in desen Een evel saen te genesen, Dat oint man selden te hem quam,Ga naar margenoot+ Die sine ghesonde niet en nam.
Vanden selven noch meer. XXXIIII. Oec gesciede, alsict vernam,Ga naar margenoot+ Dat hi in eens mans huus quam. Alse hi uptie zulle es comenGa naar voetnoot2), Bleef hi staende ende heeft vernomen, 5[regelnummer] Alse hi seide, eenen viant Einselike aldaer te hant. Hi hiet hem dat hi danen sciede. Eenen vander meiseniede Daer binnen so es hi gevaren. 10[regelnummer] Doe began hi sere mesbaren, Ende scoren alle te samen, Die hem te gemoete quamen. Thuus wart altemale in roere, Ende ghinder wart vremde voere. 15[regelnummer] Dat volc vlo al ghemeene, Maer Martijn gemoetene allene, Ende hiet hem dat hi soude staen. Doe ginc hi metten tanden slaen,
[pagina 126]
Ende gaepte oft hi biten soude. 20[regelnummer] Martijn stac hem also houde Sinen vinghere inden monde, Ende seide, oft hi biten conde, Ende God des orlof gave, Dat hi den vingre al bete ave. 25[regelnummer] Maer die vinger was in diere gebare Oft een gloyende yser ware, Ende en dorste, wats ghesciet, An sinen vingher comen niet. Ende alse Martijn den viant 30[regelnummer] Met pinen ende met tormente bant, Dat hi sceden moeste van dien, Ne wisti waer henen vlien, Want hi hem den mont verboot. Beneden dat hi utescoot, 35[regelnummer] Alst betaemde tsinen doene, Met eenen onreinen menisoeneGa naar voetnoot1). Te Parijs quam hi mede Toter porten vander stede Met vele volx indie stat. 40[regelnummer] Een mallade ghinder satGa naar voetnoot2), Die einselijc was te scouwene an. Martijn custe dien man Ende seindene oec mede, Dat hi ghenas daer ter stede. 45[regelnummer] Ja, in die vasen van sinen clede Ghenas menech van groten ledeGa naar voetnoot3); Dat haer oec van siere hare Ghenas menegen harentare. Oec was een die hiet Paulijn, 50[regelnummer] Die hadde verloren die ogen sijn Met eere perlen, die hi genasGa naar voetnoot4), Martijn, doe hijs gebeden was. Oec gheviel daer ene dinc, Daer Martijn up enen solre ginc 55[regelnummer] Met eere leedere, ende viel neder Bi al ghenen trappen weder, Ende hadde menege zware wonde, Eer hi die erde ghetakenGa naar voetnoot5) conde.Ga naar margenoot+ Aldaer droegene sine gesellen 60[regelnummer] Also gewont te siere cellen. Sine pine was groot ende zwaer. Snachts so quam die ingel daer, Die hem streecte sine wondenGa naar voetnoot6), Ende settedse weder, die hem mestonden, 65[regelnummer] Alle die ghequetste lede. Des maergens haddi der smerten vrede, Dat elken mensche dochte das, Dat hi niet gequetst en was.
Van sinen weldaden. XXXV. Het aheviel up eenen dach,Ga naar margenoot+ Dat Martijn tsire cellen lach, Quam die viant om sinen toren, Ende brochte eens ossen horen 5[regelnummer] In sine rechtre hant bebloet, Ende riep, alse een die es verwoet, Ende sine bliscap gedecken en conde Van siere vuulre quader zonde, Ende riep: ‘Waer es dine macht groet? 10[regelnummer] Ic hebbe enen vanden dinen doot!’ Martijn die hiet dat quamen Alle sine moenken te samen, Ende seidem des duvels tellen, Ende hiet datmen besochte de cellen 15[regelnummer] Ende offere iemene ware messciet. Sinen moenken en werreden nietGa naar voetnoot7); Maer een huusman was int wout,
[pagina 127]
Die ghehuurt was te haelne hout: Anders gebrake hem geen man. 20[regelnummer] -‘So gaet,’ sprac hi, ‘daer jegen dan.’ Niet verre gingen si tien stonden Ende hebben ghenen huusman vonden Liggende up sine doot. Hi teldem sijn mesfal groot, 25[regelnummer] Dattene die osse onsachte Hadde gesteken in sijn gemachteGa naar voetnoot1), Ende mettien dedi sinen ende. Anders en mochte die viant scende Sente Martine doen aldaer, 30[regelnummer] Noch hem terden oec bet naer. Die duvel gine dicke visieren In harde meneger manieren, Hoe hi ghehonen mochte den man, Ende dede menege gedane oec an, 35[regelnummer] Dat men wel bekennen mochte; Maer dat was dat niet en dochte, Wantene Martijn doden dede Metten cruce ende metter bede. Sine moenken seiden, dat si horden 40[regelnummer] Den duvel orlogen met worden Martine met groten gewelde: Twi hi in sinen cloestre helde Selken broeder ende daer geset, Die hare kerstijnlike wet 45[regelnummer] Naden doepsele te menegen stonden Verbuert hadden met quaden zonden; Ende alsi danne wilden afstaen, Dat hise te moenken wilde ontfaenGa naar voetnoot2); Ga naar margenoot+ Ende brochtenGa naar voetnoot3) openbare vort 50[regelnummer] Hare zonden ende hare mort. Martijn antworde te hant Stoutelike den viant: ‘Die doude zonden wilde begeven Ende leeden een beter leven, 55[regelnummer] Sijns salmen hebben ontfarmechede Ende ontbindene daer toe mede; Wantene God selve ontfaet, Alse hi sine zonden laet.’ -‘Neen!’ sprac die viant, ‘dans niet. 60[regelnummer] Dien dorper zonden sijn gesciet, Ende naden doepsele valt in mesdaden, God en doet hem ghene ghenaden.’ -‘Du lieghes!’ antworde Martijn we- ‘Du selve die viels hier neder, 65[regelnummer] Ongevallege! wildstu laten der, Dat volc bedrieghen, die liede haten, Ende daets van dinen zonden claghe Voerden coomst vanden doemesdage, Die saen coemt, verwaten ries! 70[regelnummer] Ic troeste mi an Gode dies, Dat di God ontfinge mede In sine grote ontfaermechede.’
Hoene die viant wilde honen. XXXVI. Eens quam in sire chellenGa naar margenoot+ Die viant selve vander hellen, Met groter claerheit ombevaen, Diere clederen angedaen, 5[regelnummer] Up sijn hovet eene crone Van goude ende van gesteente scone, Int anscijn sere blide mede; Ende Martijn lach in sine gebede Ende sach up hem mettien, 10[regelnummer] Ende hem verdonkerde dat sien, So grote claerheit quam hem jegen. Beede langhe si stille zwegen. Die duvel sprac eerst ten beginne: ‘Martijn! merc ende bekinne, 15[regelnummer] Wien dattu hier anesies: Ic bem Cristus, ghelove dies. Alsic hier neder wilde varen, Wildic mi di eerstwaerf verbaren.’ Martijn zweech omme dit doen, 20[regelnummer] Ende mercte sine vergoude scoen Ende sine chierheit groot ende claer, Ende hine antworde niet een haer. Anderwaerf sprac Sathanas: ‘Martijn! sprec, wat twifelstu das
[pagina 128]
25[regelnummer] Te gelovene dattu sies? Ic bem Cristus, gelove dies.’ Die Heileghe Gheest dede bekinnen Te hant Martine van binnen, Dat die duvel was, niet God; 30[regelnummer] Ende hi antworde den zot Ende sprac aldus ongehoent: ‘Niet gepuerpert, no ghecroent Sone hevet Cristus beheten Dat hi sal hier neder beeten. 35[regelnummer] Ic en ziene in de selve gedane Ga naar margenoot+ Dat hi ontfinc die doot ane, Ende des crucen tekijn vorhembringenGa naar voetnoot1), In gelove niet die dinghen.’ Ende met dien worde voer hi dane, 40[regelnummer] Alse een mist te siene ane; Entie vule quade felle Ende liet vul stancs sine celleGa naar voetnoot2), So dat men weten mochte clare, Dat die quade viant ware. 45[regelnummer] Dit plach Martijn de liedeGa naar voetnoot3) Te rekene wat hem gesciede, Al waest dat hijt node vulbrochte, Dat iemen in roem merken mochteGa naar voetnoot4); Maer omme die simple te waerscuwene 50[regelnummer] Ende omden viant te verduwene, So brachti dese aventure vort. Ga naar margenoot+ Eens haddene die viant becort, Also alst hier achter staet. Martine quam in sinen raet, 55[regelnummer] Dat hi wilde henen varen Sijn bisscopdoem sien ende bewaren, Ende quam teere stat gevaren Teenen bisscopdoeme te waren, Dat onder Tours was; ente clerke 60[regelnummer] Hadden gemaect bider kerke Ene stede, daer hi herbergen soude, Ende om dat uutnemende coude So hadder vier in gewesen; Maer het was gevaget van desen, 65[regelnummer] Ende maecten hem een bedde van stro Vele te samen, ende waren vro, Ende vergaten den heten haert. Martijn ginc te rusten waert; Maer hem mesquam ende dochte, 70[regelnummer] Dat sijn bedde was so sochte; Want met eere hare ande erde Plach hi te liggene dor sine ou'deGa naar voetnoot5). Doe warp hi henen al dat stro, Alse die der weelden was onvro, 75[regelnummer] So dat som tstro van desen Quam daer tfier hadde gewesen. Hi lach selve up de erde bloet; Maer sine moetheit groot Die dede hem daer rusten sachte. 80[regelnummer] Maer alst quam ter middernachte, Wart daer vanden heeten stene Dat stro ontsteken, groet ende clene; Ende Martijn, die in slape was, Die en wiste een twint niet das, 85[regelnummer] Ende wart [in wake] al onversien Mids inden viere doe mettienGa naar voetnoot6). Die viant, die gerne besochte Hoe dat hine belopen mochte, Dedene so verhaesten mede, 90[regelnummer] Dat hi te spade viel int gebede; Maer hi wilde de dore ontsluten, Alse die gerne ware daer buten.
[pagina 129]
Doch hevet hem de haest benomenGa naar voetnoot1), Dat hi niet uut mochte comen, 95[regelnummer] Entie brant quam hem so naer, Ga naar margenoot+ Dattem verbernde cleet ende haer; So dat hi quam in sinen zinne, Ende hi warts int herte in inne, Dat hi bet viele int gebede 100[regelnummer] Dan hi vloe teeneger stede. Doe nam hi den scilt des geloven, Ende viel inden brant van boven, Ende settet al in onsen Here. Die brant sette hem ten kere, 105[regelnummer] Die vlamme wart cout te hant, Ende hi lach mids inden brant In sine bedinghen sonder vaer. Sine moenken waren daer Buten ende horden dat vier craken; 110[regelnummer] Met crachte si die dore braken Ende hebben Martine uutgetrect: Up ander dinc en hebben si gemect Dan si waenden altehant, Dat hi verbomen ware inden brant. 115[regelnummer] Hi seide, dattene die viant Noint also onbewest en vant; Want hine noit vinden mochte Dat hi de vlucht ie versochte, Sonder nu al eenlike mede.... 120[regelnummer] Int gelove ende int gebedeGa naar voetnoot2). Ende alse langhe als hi met vluchte Dat vier scuwede ende vruchte, Also lange ghevoeldi das, Dattem tfier sere fel was; 125[regelnummer] Maer teerst dat hi ter beden vel, So gelovede hi mede wel, Dat hi mids stont inden viere Ghelijc indes daus maniere. Dus wart Martijn geproevet daer 130[regelnummer] Ende goet vonden inden vaer. Hier laten wi van siere vite: Niet dat hier mede al es quite, Maer cortelike hier naer Sal mer af horen meer ende waer, 135[regelnummer] Ende hoe hi sijn leven ende Sonder zonde ende sonder scende.
Van sente Morile. XXXVII. In desen tijt, in deser wile,Ga naar margenoot+ Vinden wi lesende van Morile, Die van Meilane was geboren, Ende bisscop tAngiers vercorenGa naar voetnoot3). 5[regelnummer] Dese was Martinc worden cont Tien tiden ende ter selver stont Dat hi moenc was te Meilane, Maer doe verdrevene die Arriane. Doe bleef Morijl indie port 10[regelnummer] Metten goeden sente Ambrosiuse vort, Diene ter clergien wijede Ende crune gaf ende benedijede. Daer naer rumedi met allen Italen ende quam in Gallen, 15[regelnummer] Ende quam te Tours inde stat, Daerne dwanc ende sere bat Sente Martijn, hine consts ontgaen, Ende dedene priesterscap ontfaen. Daer naer es hi tAngiers comen,Ga naar margenoot+ 20[regelnummer] Ende hevet daer bi vernomen Enen tempel al vul afgode. Die goede man hi horet node, Dat die viant die lieden scende. Hi maectem ghinder gehende;
[pagina 130]
25[regelnummer] Hi sach dattem gebrac de macht Tgeent te brekene met sire cracht, Ende bat Gode, dat hi met allen Die mamerie dade vallen. Doe quam een vier van boven neder, 30[regelnummer] Dat al verbrande hoge ende neder, Tempel, afgoden also wel, So dat al ter neder vel. Alse te sticken was theydine gewerke, Maecti ginder eene kerke, 35[regelnummer] Ende deedse sente Martine wijen. Daer diendi Gode ende sente Marien XII jaer ter selver stede In vastene ende in gebede mede. Herden waren daer inder wachte, 40[regelnummer] Ende gheviel den enen bi nachte, Dattene venijnde een serpent. Gheent venijn liep ommetrent In sine aderen, entie knecht Begonste al te swelne echt, 45[regelnummer] So datter hope clene no groot An en was dan die doot. Doe drougen si over een tier wile, Dat sine best droughen Morile. Met goeden wille si dit daden, 50[regelnummer] Ende baden hem genaden. Morijl seinde daer den knecht, Ende daertoe in sijn wondekijn echt Maecti een cruce van sinen spuwe. Daer gesciede miracle nuwe; 55[regelnummer] Want dat venijn al uteran Weder uter wonden dan, Entie knecht es ghenesen, Ende keerde te woude met desen.
Van sinen heileghen daden. XXXVIII. Ga naar margenoot+ Niet verre van siere stede, Daer hi woende ende dit wonder dede, Was een berch, daer tien stonden Hare afgoden harde vele up stonden. 5[regelnummer] Daer waert wildi henen quellenGa naar voetnoot1) Entie afgoden algader vellen. Van verren so riepen dan Ghene duvele ten goeden man: ‘Morijl! wat heefture ons mede, 10[regelnummer] Dattu ons soucs al hier ter stede? Wine conen weten te waren, Waer wi in dit lant ontfaren.’ Doe seinde hi te hant die stat; Sine conden niet gedogen dat, 15[regelnummer] Sine zongen haren droeven zanc, Ende vloen ende lieten groten stanc. Te hant so heefti geboden, Die beelden vanden afgoden Datmense te samen droughe sciere, 20[regelnummer] Ende mense verberne in enen viere.Ga naar margenoot+ Oec dedi ter selver stat Eenen cloester maken na dat. Eens souden coemanne liden Daer hi woende in ghenen tiden, 25[regelnummer] Ende voerden mettem enen man, Dien si vercopen wilden dan. Die ghene ontspranc hem ende riep: ‘Wapene!’ ende in die kerke hi liep Ende viel up Morijls voete, 30[regelnummer] Ende bat hem dat hi bidden moete, Dat hi quite moete gaen; Want hi dieflike was gevaen In sijn lant ende so belopen, Ende nu voerdemen omme vercopen. 35[regelnummer] Nu es die priester uutgegaen, Ende bat ghenen here saen, Datmenne hem vercopen soude, Want hine so verlossen woude. Die here en wildeGa naar voetnoot2) des niet doen 40[regelnummer] Ende hiet uuttrecken den garsoen. Die knapen en dorstens laten niet, Sine daden dat haer here hiet, Entie gevangene riep sere: ‘Ontfaerme u mijns, priester, here!’ 45[regelnummer] Morijl viel up sine knien Ende bat onsen Here mettien, Dat hi sine genaden groot
[pagina 131]
Hem sende toe te derre noot. Doe wart te hant uptie stede 50[regelnummer] Die here bevaen met enen rede, Die so swaer was ende so groot, Dat hi cortelike bleef doot. Selc vanden knapen hem vervaerden Ende waenden sinken inder aerden, 55[regelnummer] Ende baden Morile dor sine houde, Dat hi haers ontfaermen soude, Ende dat hi vor den doden bade, Dattem God dade ghenade. Morijl wart tongemake 60[regelnummer] Ende ontsach hem, dat de sake Wesen mochte vanden riese Van live ende van ziele verlieseGa naar voetnoot1), Ende weende sere ende versuchte, Ende bat Gode, dien hi duchte, 65[regelnummer] Dat hi den man gave sijn leven. Noch hine heeft niet upgeheven Sinen lachame vander erde, Eer anden doden lijf verbaerde, Ende eer hi hadde bejaget met vlite 70[regelnummer] Ghenen gevangene mede quite. Die coemanne van haren zonden Gaven hem mede tien selven stonden Grote ghiften, omme sine stede Oec te verchierne mede. 75[regelnummer] Hi ontfinct ende gaeft der kerken Enten aermen in goeden gewerken. Ga naar margenoot+ Een scip geladen voer in de Lore Ende soude liden daer vorc, Daer woende die heilege Morile. 80[regelnummer] Ga naar margenoot+ Een storm quam ter selver wile, Dat dat scip ontroedert waert, Entie scipmanne sere vervaert Dreven tusscen wint ende waghe. Groot was dat roepen entie clage, 85[regelnummer] Ende menscen hulpe en dooch hem niet. Alse dat scipvolc dat siet, Riepen si an Morile genaden: ‘Bidt Gode voer onse mesdaden! Want du daets den doden upstaen.’ 90[regelnummer] Morijl liep ten oevere saen, Ende seinde wint ende waghe, Datse vallen soude die vlaghe. Beede wint ende waghe vel, Ende dat scip quam alse wel 95[regelnummer] Behouden al toten lande, Entie sciplieden custen sine hande. Dese goede man hi plach Te visenteerne nacht ende dach Sieke of kerken in sinen tiden. 100[regelnummer] Eenen ezel plach hi riden, - Want hi qualike gaen mochte. Een dief was die hem bedochte Dat hi hem dien ezel stal; Maer die duvel ghalt hem al, 105[regelnummer] Want hi retene den nacht aldure. Smorgens stont hi vor Morijls dure Entie ezel bi hem mede. Daer lijede hi siere dorperhede. Doe begrepene die viant mettien 110[regelnummer] Ende wildene danen doen vlien, Omme dat hi niet en soude genesen; Maer Morijl hevet [in] desen Den viant verjaget uten man, Ende vergaf hem mede nochtan. 115[regelnummer] Wantene die noot stelen dede, Gaf hi hem aldaer ter stede Drie ghuldine besante daer, Ende hietene Gode bevolen daer naer.
Hoe sente Morijl bisscop wart. XXXIX. Alse die mare ginc harentareGa naar margenoot+ Van Morile, hoe heilech hi ware, Staerf die bisscop van Angiers. Hi die niene hadde fiers 5[regelnummer] In siere herten, dat was Martijn, Die hiet ghinder bisscop sijn Morile, want hi hads de macht. Eermen daertoe brochte het dede crachtGa naar voetnoot2); Maer teersten dat hi quam ter kerken 10[regelnummer] Met Martine ende met andren clerken,
[pagina 132]
Beette neder, dies gelovet, Eene witte duve up sijn hovet. Vele waerre diet sagen an. Daer wijedene die heilege man 15[regelnummer] Van Tours Martijn ter selver wile Bisscop van Angiers Morile. Alse hi dus bisscop was gecoren, Was hi goet ende heilech te voren. Hij pijndem in dogeden te tierne 20[regelnummer] Ende sijn volc te bestierne, Ga naar margenoot+ Ende God gaf hem gratie so groot, Dat hi was apostels genoot; Want hi den viant dede vergeten Wien so hi hadde beseten, 25[regelnummer] Entie zieke ghenas hi mede Al gheellike met sire bede, Entie blende sonderlinghe Ghenas hi metter seininghe. Ga naar margenoot+ Eens seidi messe ende sine clerke. 30[regelnummer] Doe quamer een wijf inde kerke Ende brochte een ziec kint, want soe woude Dat hijt kerstijn doen soude; Want soe tkint ontfangen mede Hadde bi des goets mans bede; 35[regelnummer] Want soe in wel langer stonde Van haren man geen hebben conde. Die vrouwe bat hem dat hijt dope, Dat kint, eert die doot belope. Die bisscop dede den dienst so lange, 40[regelnummer] Dat tkint staerf bi sevels bedwange. Alse Morijl dit hevet verstaen, Ende hi messe hadde gedaen, Teech hijt siere traecheit groot, Dat dat kint was heidijn doot. 45[regelnummer] Om te beterne die roukeloeshede, So ontstal hi uter stede Ende voer uut sinen bisscopdoeme. Die slotelen vanden heilechdoeme Vergat hi ane hem, wat saels mee? 50[regelnummer] Ende es comen toter zee, Ende so te scepe, ende vaert te hant Danen in een onbekennet lant. Alse hi verre quam vanden lande, Versach hi ane hem ende becande 55[regelnummer] Den slotel vander sacristien. Dit wildi al den viant tijen; Ende alse hise wel waent besien, Vielen si indie zee mettien. Met tranen so sprac hi dit wort: 60[regelnummer] ‘In kere nemmermeer te mire port, Eer mi die dinc moghe gescien, Dat ic mine slotele moghe sien.’ Alse hi quam in vremden lande, Daerne niemen in en kande, 65[regelnummer] Dede hi sine bisscops cledere of, Ende quam gaende in eens rijcs mans hof, Ende verhuurdem vort an Aldaer te sine hofman, Ende God gaf hem gratie mede, 70[regelnummer] Dat hi wel diende daer ter stede: Dies was hi metten goeden man waert. Goet stic was hi in dese vaert. Hier binnen quam tAngiers in de portGa naar margenoot+ Van Gode gesent een vreselijc wort 75[regelnummer] EndeGa naar voetnoot1) seit, dat men den bisscop hale, Oftie stat verdervet altemale. Die heren metten edelinghen Ghemeenlike teenen rade ginghen, Wien menre omme senden mochte, 80[regelnummer] So dat men hem vieren sochte Datmen loet die bedervechedeGa naar voetnoot2).Ga naar margenoot+ Die sochtene in meneger stede Europen omme wel na met allen. Ten vijften jare keerden si in GallenGa naar voetnoot3) 85[regelnummer] Ende dorgingen Bertaengen dat clene. Daer worden si vro alle gemeene; Want si in enen steen vonden Bescreven ten selven stonden, Datter Morijl te scepe ginc. 90[regelnummer] Vro waren si deser dinc, Ende sijn te scepe waert gegaen. Over die zee zeilden si saen, Daerse God wilde bestieren. Indie zee voeren si inder manieren,
[pagina 133]
95[regelnummer] Ende gheviel dat een visch groot Uter zee in haer scip scoot: Dies dancten si Gode saen. Teerst si den visch hebben ondaen, Vonden si die slotele met allen, 100[regelnummer] Die den bisscop waren ontfallen. Si kendense ende worden in vare, Dat haer here verdronken ware. Doch lieten si Gode die dinc bestieren, Ende voeren onder hem vieren 105[regelnummer] So verre dat si ten hove quamen, Daer si haren here vernamen; Want si horden te diere wile Bi namen noemen Morile, Dat hi quame ende wermoes brochte, 110[regelnummer] Sulc alse sijn here eten mochte. Mettien si alle up hem sien Ende verkendene mettien. Ghevallen sijn si hem te voeten Ende baden hem in haerre groeten, 115[regelnummer] Dat hi tAngiers comen woude: En dadijs niet, de stede soude Verderven sekerlike sonder waen. Een stic wildire jegen staen, Ende seide: ‘Hi swoer bi onsen Here, 120[regelnummer] Dat hi nemmermeer en kere, Ic en hebbe die slotle te voren Der kerken, die ic hebbe verloren verlorenGa naar voetnoot1).’ Si togendse hem ten selven stonden, Ende seiden hoe sise hadden vonden.
Hoe hi verwecte vander doot Renate. XL. Ga naar margenoot+ Die mare liep verre ende sere, Ende alst quam vorden here Ende diene hilden over hofman, Si neghen hem nu vorwaert an 5[regelnummer] Alse eenen bisscop, dies werdich was. Men gaf hem gichten ende genoech das Dies hi mochte hebben noot. Al quam hi aerm ende bloot, Si willen dat hi rike kere 10[regelnummer] Te sinen lande met groter ere. Dus moeste Morijl te lande varen. Snachts sach hi enen ingel twaren, Diene te lande hiet keren mede, Ende seide dat hi dor sine bede 15[regelnummer] Sijn volc al hevet berecht, Ende hi hem levende noch den knechtGa naar margenoot+ Gheven soude, dor wies doot Dat hi uten lande scoot, Ende daer hi omme es verseert. 20[regelnummer] Dus es hi te lande gekeert, Daermen hem grote ere dede. Alse hi tAngiers quam in de stede, Es hi gegaen tes kints grave, Ende hiet die erde werpen ave, 25[regelnummer] Ende ginc onsen Here vermanen Nerenstelike met heten tranen; Ende alse hi upstont vander bede, So stont up die dode mede, Ende dopet te hant, dat was sijn raet, 30[regelnummer] Ende hiet indie vonte ReinaetGa naar voetnoot2). Dien brachti up teenen man, Ende leider grote leringe an, Ende wart na sine doot oec mede Bisscop tAngiers indie stede. 35[regelnummer] Desen Morile oec ghevel,Ga naar margenoot+ Dat een man was so fel, Die des daghesGa naar voetnoot3) brac die viere Jegen trecht in quader maniere, Dat hi ginc houwen met ere bile. 40[regelnummer] Daer verheelde ter selver wile Bile ende hant te samen bedeGa naar voetnoot4), Ghetorment met groten lede. Doe riep hi ane hem genaden Van sinen groten mesdaden, 45[regelnummer] Ende hi genas aldaer ter stede Bi des heilechs bisscops bede. Oec gheviel desen Morile, Dat hi quam up eene wile Ende wilde verre over zee varen, 50[regelnummer] Entie scepe ende sciplieden die waren
[pagina 134]
Allegader over dander zide. Over die riviere wide Quamen die scepe dor sine bede, Sonder mans hulpe mede, 55[regelnummer] Ende hi voer over entie sine Sonder enech mannes pine. Ende alse doe quamen na dat Die verliede om haren verscat, Hiet hine hem geven, want hine woude 60[regelnummer] Dat iemen van hem beclagen soude. Altoes plach dese heilege wise Te levene bi crancker spise, Ende een lettel waters te drinken mede. Indie vastene was sine zede, 65[regelnummer] Dat hi over den derden dach Droghe broot tetene plach, Ende dat in davonstonde alleine, Ende dan dranc bi laeuwe fonteine. Sijn broed was gerstijn na sine zede, 70[regelnummer] Dat darsch hi ende moei oec medeGa naar voetnoot1). In vasten tijt quam hi selden uut Onder der lieder gheluut, Maer binnen in ene celle getrect, In asschene ende in hare bedect. 75[regelnummer] Nochtan en was hi mager no vale, Ga naar margenoot+ Maer root ghelijc der rosen wale. Alse hi bisscop wart te waren, Was hi out van LX jaren, Ende XXX jaer hevet hi berecht 80[regelnummer] Den bisscopstoel tote Angiers echt. Doemen doot ten grave drouch, Ghesciede daer wonders genouch. Twee die te samene waren gedragen, Ende noch noit met ogen sagenGa naar voetnoot2), 85[regelnummer] Teersten si quamen andie bare, Sagen si wel ende clare, Omme datmen sage wat hi vermochte, Diemen daer ter erden brochte.
Van ArseniuseGa naar voetnoot3) van Rome. XLI. Ga naar margenoot+ Oec was in Theodosius tiden, Daer ic liet dit were af liden, Arsenius in Rome mare, Die tote sinen XLsten jare 5[regelnummer] Met keysers hadde ommegegaen, Senatur ende ridders name ontfaen; Daer naer heefti hem begeven, Ende leedde eens moencs leven LV jaer also wel, 10[regelnummer] Daer hem menech wonder ghevel. Van hem lesen wi aldus, Dat doe hem hilt Arsenius In die keyserlike zale, Bat hi Gode in sine tale, 15[regelnummer] Dat hi hem wijsde wech ende stede, Daer ane lage sine zalichede. Mettien hem eene stemme bediede: ‘Arsenius! vlie ende scuwe die liede, So machtu behouden wesen.’ 20[regelnummer] Arsenius wart moenc na desen. Echt bat hi alse hi teersten bat, Entie inghel seidem dat: ‘Arsenius! ruste, zwijch ende vlie. Dit sijn pointen, dese drie, 25[regelnummer] Daer ghene zonden uut en risen.’ Dus vloe hi na derre wisen In hermitage indie wostine, Daer hi dogede menege pine. Hi plach upten Saterdach, 30[regelnummer] Alse hi die zonne dalen sach, Dat hi hem ten oesten keerde, Ende bat also alsem God leerde, Die hande te hemele geheven, Ende daer en was en geen begeven, 35[regelnummer] No handen dalen, no sitten neder, Onthier entie zonne weder In sine ogen sceen so claer, Dattem dupsien wart te zwaer. Alle nachten, hoe soet gaet, 40[regelnummer] Waecti toter dageraet, Ende alse hi moeste bi naturen Een deel inden slaep gedurenGa naar voetnoot4), So sprac hi den slaep dus an: ‘Com, quaet knecht! com hare dan.’
[pagina 135]
45[regelnummer] Doe looc hi die ogen ende zat, Ende sliep een lettelkijn na dat, Ga naar margenoot+ Doe stont hi up te sinen bederven. Arsenius sprac menechwerven: ‘Ons lieden, dien de werelt smaect, 50[regelnummer] Ende daer in sijn oec wel geraect, Ende conen al dat mer in vint, Wine hebben niet een twint; Maer dese moenke Egyptiene, Diet swaer leven plegen te pliene, 55[regelnummer] Hebben met anebedene bejaget Die wijsheit die boven draget.’ Een broeder, een simpel man, Sprac dus Arseniuse an: ‘Lieve vader! in someger uren 60[regelnummer] Stridic up der scrifturen, Die ic leerdeGa naar voetnoot1); maer meer no min Ne nopense mi herte no zin, Want ic en canse niet verstaen, Waerwaert dat de redene gaen.’ 65[regelnummer] Arsenius die antworde te waren: ‘Merc up dese toveraren, Die serpenten beghilen: Sine verstaen te ghere wilen Dat si spreken ende lesen, 70[regelnummer] Maer die serpente sijn vroet van desen; Si kennen die macht der worden saen, Ende sijn hem onderdaen. Aldus saelt met ons wesen: Al en verstaen wi niet dat wi lesen, 75[regelnummer] Die vianden worden versaghet Mettien worden ende verjaghet; Want die cracht vanden Heilegen Geest, Die de wort vant, jagetse meest.’ Eene vrouwe up enen daghe 80[regelnummer] Ontboot hem dat soene gerne sage. Hi seide: dat en mochte niet wesen, Ende soe antworde te hant na desen: ‘In Gode so ghelovic al, Dat ickene eer iet lanc sien sal.’ 85[regelnummer] Ter cellen quam soe tenen stonden, Ende heeftene daer buten vonden, Ende es te sinen voeten bleven. Met onwerden heeft hise upgeheven, Ende sach up hare ende sprac mettien: 90[regelnummer] ‘Sich! wiltu mijn anscijn sien?’ Van scamen en dar soe niet Dat soe upten man gesiet, Ende hi seide: ‘Ennes di niet cont, Dat die wive te meneger stont 95[regelnummer] Vulmaecte liede hebben gevelt? Laet di genoegen datmen di telt Die dinghe die nu gescien.’ Soe sprac: ‘Ic en wille di niet sien; Maer bidt voer mi, dies biddic sere.’ 100[regelnummer] Doe sprac hi: ‘Gode, onsen Here, Biddic, dat tgepeins van di Van miere herten versteken si.’ In sinen ende lach hi in vare, Ende men vragedem wat het ware. 105[regelnummer] - ‘Waerlike, ic vervare mie, Ende dese vaer quam mi van die Sidert dat ic moenc waertGa naar voetnoot2).’Ga naar margenoot+ Die abt, diene dus sach vervaert Ende diene te hemele varen sach, 110[regelnummer] Sprac aldus daer hi lach: ‘Salech bestu, Arsenius, here! Du bewenesti hier so sere; Want die hem niet bewenenGa naar voetnoot3) hier, Sullen weenen int helsche vier.’
Van Heraclides aventuren. XLII. In Theodosius skeysers tiden,Ga naar margenoot+ Die tkerstijnhede dede verbliden, So was sente Heraclides, Die groet wonder bestont des 5[regelnummer] Beede te vervrescene ende te siene medeGa naar voetnoot4), In Egypten in menege stede,
[pagina 136]
In Lybia ende in Surie, In SycaiaGa naar voetnoot1), in Mesopotanie, In Calabren, in Principaet, 10[regelnummer] Der moenken enter hermiten staet, Ende maecter af enen bouc van bloemen, Dien ic tParadijs horde noemen, Daer dese aventuren in staen Sonder boerden al bevaen, 15[regelnummer] Niet van truffen vanden Grale, Maer met waerheit geproevet wale. Ga naar margenoot+ Dus begint in derre wise Sijn bouc vanden Paradise. Heraclides, die heilege, de vrie, 20[regelnummer] Hi spreect: Ic quam tAlexandrie Int ander jaer dat God woude Dat Theodosius die oude Die keysercrone hadde ontfaen. Daer so hebbe ic vonden saen 25[regelnummer] Ysidorius den priester te waren Vander ouder van LXX jaren, Die geen vleesch at no linijn drouch, No selves broods at genouch; Doch onste hem onse Here das, 30[regelnummer] Dat hi vet van live was, Dat hine hilt over vraet, Die niet en kende sijn gelaetGa naar voetnoot2). Dese plach aerme broeders tontfane, Die achter lande plagen te gane. 35[regelnummer] So omoedich was hi mede, Dat hi den vianden vreese dede, Daer si siere scaden worden gewareGa naar voetnoot3). Oec merctic eens openbare, Aldaer hi over tafle zat, 40[regelnummer] Dat hi weende aldaer hi at. Mi wonderets, ende ic wilde weten, Ende hi seide: ‘Ic scame mi eten, Want mi God hevet gegeven Beede ondersceet ende leven, 45[regelnummer] Ende ic scine werdich der spise Te nuttene vanden paradise, Ende van diere genouchten versaden, Die ons Cristus heeft beradenGa naar voetnoot4).’ Desen Ysidorius hordicGa naar voetnoot5) lijen, 50[regelnummer] Dat indie stat tAlexandrien Eene maget was ende diende enen here, Dat hise minnede so sere,Ga naar margenoot+ Dat hi hare bat genouch Omme te doene sijn gevouch; 55[regelnummer] Maer sijn wille es achterbleven. Nu heefse die here upgegheven Eenen bailliu, die up dien dach Die kerstine te maertelien plach, Die haer dede menegen torment: 60[regelnummer] Int ende liet hise al ongescent. Doe dedi maken een coperijn vat, Ende dede pee wallen in dat, Ende seide: ‘Ten eenen moetstu keren: Smake dit, of doe den wille dijns heren.’ 65[regelnummer] - ‘Neen!’ sprac soe,‘omme dit al mede En verliesic niet mine suverhede. Bi den hovede dijns heren manie dies, Des keysers, dien du sere ontsies, Oftu mi wilt alhier verslaen, 70[regelnummer] En werp mi niet al geel in saen; Doet mi in sinken al in eenGa naar voetnoot6), Teerst mine voete ende dan mijn been, Ende also upwaert let na let, Dattu merken moges te bet, 75[regelnummer] Wat vaster zinne mi Cristus gaf, Daer du niet en wetes af.’ Also was soe in gelate, Ende bleef so vaste in karitate, Dat soe en gedochte en gene hitte 80[regelnummer] Sonder te roepene dat ocht ditte, Tote dat hare tpec quam in de sterteGa naar voetnoot7): Doe so endde hare die smerte.
[pagina 137]
Jonc wasic, doe mi seide dus Dit wonder Ysidorius. 85[regelnummer] Ga naar margenoot+ Doe so badic hem na desen, Dat hi mi leerde moenc wesen. Doe leeddi mi in ene wostine, Ende sette mi met eenen te sine, Die hiet Thoroteus TebaenGa naar voetnoot1), 90[regelnummer] Die LX jaer, alsonder waen, Ghelegen hadde in de hagedochte, Ende beval dat hi mijns rochte. So hart dese van levene was, Dat hi plach alle daghe das, 95[regelnummer] Alse die zonne dorehete sceen, Stene te dragene over een Neven die zee, ende telken jare Maecti eene chelle dare, Teerst dat eenech moenc quame, 100[regelnummer] Diese hebben wilde, dat hise name, Die selve ghene maken en conde. Ende alsic danne seggen begonde: ‘Vader! du best out van jaren, Twi verslaestu dus sonder sparen 105[regelnummer] Dinen lachame? hets groete mort,’ So hevet hi mi dan geantwort: ‘Hi doot mi, ende ic dodene weder.’ Hine plach niet te zittene neder, Noch te streckeneGa naar voetnoot2), clene no groet. 110[regelnummer] Aerm crudekijn ende lettel broot Ende waters een bore wat, Ga naar margenoot+ Dit was dat hi dranc ende at. Snachts leet hi den dach met pinen, Ende sdaghes so vlacht hi linen 115[regelnummer] Vanden bomen, die hi vercochte, Ende verterde dat mer omme brochteGa naar voetnoot3): Dies plach hi sijn leven lanc. Sliep hi, dat was an sinen danc, Ende alsic hem dan bat datte, 120[regelnummer] Dat hi laghe up ene matte, Dat en constic niet ghetalen. Eens hiet hi mi water halen; Doe lach een serpent inden pit, Ende ic keerde weder ydel omme dit. 125[regelnummer] Doe seidi mi dese sake: ‘Wat! of hem die duvel make Serpent in allen pitte gemene, Soudstu dan drancs derven allene?’ Doe haeldic water ende brocht den man, 130[regelnummer] Ende hi seinet ende dranct dan, Ende seide: ‘Dat dat cruce bewacht, Daer en heeft die viant gene machtGa naar voetnoot4).’
Van Didimus van Alexandrien. XLIII. Te Alexandrien sagic nochtanGa naar margenoot+ Dydimus, eenen andren man, Die oint hadde gewesen blent Sint hi van IIII jaren was bekent, 5[regelnummer] Ende hi hem noch noit en keerde An meestreGa naar voetnoot5), die hem lettre leerde. Hi was van wijsheden so bekent, Dat hi Nieuwe ende Oude Testament Van worde te worde al ontbant, 10[regelnummer] So datmen niemen en vant Vor dien tijt diet bet conde. Hi telde mi oec teere stonde Dese worde, ende seide aldus: ‘Om den quaden Julianus 15[regelnummer] Wasic,’ seit hi, ‘wilen in sorghen; Want hi mi wilde al verworgen Ende dat ten kerstijnhede bestont. Eens wardic in mijn herte gewont In rouwen, dat ic al den dach 20[regelnummer] Toter nacht wel vaste lach. In enen droem vielic van rouwen, Daer mi God in dede scouwen: IIII ridders, dochte mi, sagic riden
[pagina 138]
Up IIII witte paerde tien tiden, 25[regelnummer] Die riepen harde lude tier stat: ‘Segt ons Dydimuse dat: Heden, tusscen middach ende noene, Staerf in twifeliken doene Die quade keyser Juliaen. 30[regelnummer] Stant up ende ganc eten saen, Ende tote Anastasiuse vare, Ende sech hem mede dese mare.’ Ic mercte,’ seiti, ‘dach ende wile, Ende vant al waer, sonder ghile.’ 35[regelnummer] Oec telde mi Dydimus mede, Dat hi wiste teere stede Ene joncvrouwe, die Alexandria hiet, Ga naar margenoot+ Die haren scat algader liet, Ende besloot hare in een graf, 40[regelnummer] Daermen hare teenen gate gaf Hare spise, dier soe mochte plien, Ende binnen X jaren en hadse gesien No weder wijf noch man. Alsicse sprac, ic vragen began 45[regelnummer] Ten ghate, daer toe quamen de gaste, Twi soe besloten ware so vaste. Soe seide: ‘Wilen was een man, Die hem ane mi quetsen began, Want hi mi hadde vercoren; 50[regelnummer] Ende ic en wildem doen ghenen toren, No ontseggen no oec wroughen, Ende wilde mi liever hier toe voegen, Ende hier te sine al dore mine oude, Dan ic die ziele quetsen soude, 55[regelnummer] Die gemaect es te Gods gelikeGa naar voetnoot1).’ Doe vragedic weder nerenstelike: ‘Hoe mogestu verdriven dan Onnutte gepeinse, alst di coemt an In die enecheit daer du best inne?’ 60[regelnummer] Soe sprac: ‘In des dages beginne Dan ben ic in mine gebede, Ende spinne vlas oec mede; Dan ga ic pensen ende maerken Om apostelen ende om patriarken, 65[regelnummer] Om maertelaren ende om propheten, Die en laten mi niet qualijc behetenGa naar voetnoot2). Dus leve ic in derre wise Tote dien dat ic neme spise; Ende alset gaet ten avonde waert, 70[regelnummer] Met groter rasten al onvervaert Benedijc Gode ende danke. Henen tidic ende cranke, Ende ontbeide Gods hope, Weltijt ic minen ende belopeGa naar voetnoot3).’
Van Heraclides sproken. XLIIII. Heraclides spreect vort hier naer:Ga naar margenoot+ Alsic hadde geweest een jaer Onder der cloesteriere partie Om tlant van Alexandrie, 5[regelnummer] Ende ic hadde daer bekent II^M, ofte daer ommetrent, Goeder liede, doe ginc ic ghereet Ten berghe die Nithere heetGa naar voetnoot4), Daer in waren manne viveGa naar voetnoot5) 10[regelnummer] Ende elc van sonderlinghen live, Dat seere te wonderne scheen. MaercilliusGa naar voetnoot6) so hietere een, Die was voerbaerst ende seide ons mede, Dat hi kende daer ter stede 15[regelnummer] Enen heileghen die Amon hiet, Die van vadere ende moeder verscietGa naar voetnoot7). Jonc bleef hi ende cleene,
[pagina 139]
Sijn oem vervogedene alleene Tote sinen XXII jaren. 20[regelnummer] Daer naer dwanc hine te waren, Dat hi moeste nemen ene bruut; Maer doe dat volc was al uut Ga naar margenoot+ Vander camere daer si in laghen, Hi entie bruut, alsi doe plagen, 25[regelnummer] Es hi uut dien bedde gegaen Ende sloot die dore saen. Eenen bouc hevet hi naer desen Ghenomen enter bruut gelesen, Ende began hare een sermoen 30[regelnummer] Van magedoeme, van mageden doen, So dat God onse Here dede Sine gratie daertoe mede, Ende soe seide: soe woude bliven In reinecheden ende niet met wiven. 35[regelnummer] Dus waren si te samen daer, Ghescedens bedde, XVIII jaer. Daer naer ginc hi in de wostine Te Nythere, aldaer hi pine Dogede XXII jaer. 40[regelnummer] Sente Anthonis sach voerwaer, Alse hi staerf, sine ziele upvaren Ghesellet metter ingelen scaren. An dien berch wandelde so Een heilech man, hiet Pambo. 45[regelnummer] Hem so gaf eene joncvrouwe, Eene heileghe ende eene getrouwe, Van selvere wel CCC maercGa naar voetnoot1). Pambo sat over sijn waerc, Ende maecte dine van wedewindenGa naar voetnoot2); 50[regelnummer] Alse hi vernam tgeent goet hem sinden, Seidi dit wort ende el niet: ‘God geefs den loen diet al siet.’ Sinen drussate hi bevalGa naar voetnoot3): ‘Nem dat men di ghevet al, 55[regelnummer] Ende gef den aermen broederen vort.’ Die vrouwe stoet ende hort, Dat hi hare weder om tgrote goet Of danc of benedixie en doet. Alsoet nemmeer siet, seit soe mereGa naar voetnoot4): 60[regelnummer] ‘Ic segge di wel vor waerheit, here! Dat die coufre hadde in CCC maerc selvers, niet min.’ Hine hevet thovet niet upgeheven, Maer dese antworde heefti gegeven: 65[regelnummer] ‘Dochter! dijn seggen ware goet, Gavestu dor mi dusdanech goet; Maer nu ghevestut den Here, Die so hoghe ende so sere Prijsde twee coperine vierlinge. 70[regelnummer] Swijch ende laet dese dinghe; Want die de berghe weget in de scale, Hi kennet dine ghichten wale.’
Van eenen Ammonius. XLV. Dese Pambo die lietGa naar margenoot+ Enen jongre, die Ammonius hiet, Die was gecoren ende geheest mede Bisscop tsine teere stede. 5[regelnummer] Dien heeft die gemeente gevaen, Ende hebbene geleit saen Bisscop te sine an sinen danc. Hi stonter jegen ende spranc, Ende seide: altoos in sijn leven 10[regelnummer] En wildi ghene wostine begeven.Ga naar margenoot+ Alse hi sach dat niet en dochte Wat dat hi gebidden mochte, Sneet hi af sine luchtre ore, Ende seide: ‘Nu nes niemen so dore, 15[regelnummer] Die mi bisscop kiesen sal; Want dat recht ontseget al, Dat wie so mincsel heeft ontfaen En geen bisscop mach sijn, sonder waen.’ Nu sprac daer een bisscop goet, 20[regelnummer] Die daer te jegenworden stoet: ‘Dese zede ende dese wet Es onder die Jueden gheset; Maer men brinc mi vort heden Eenen dien de nese af es gesneden, 25[regelnummer] Es hi els van goeden live,
[pagina 140]
Ic wille dat hi bisscop bliveGa naar voetnoot1).’ Ende alse hine wilde dwingen vort, Doe antwordi dese wort: ‘Laet mi vri nu tesen tiden, 30[regelnummer] Ofte ic sal mine tonge afsniden; Want dore hare eist, ic wane, Dat ghi mi dese gewelt legt ane.’ Doe si dat sagen hebsine begeven, Dat sine te bisscoppe niet verheven. 35[regelnummer] Eens wilde dese sijn vlesch verwinnen, Ende quam hem coringe van binnen; Doe gloyede hi een yser heet, Ende verbernde ende sneet Sijn lijf omtrent, dore das 40[regelnummer] Dat hi al vul luxurien wasGa naar voetnoot2). Anden berch daer was in Een ander, hiet Benjamin, Die met crancker spisen daer Ghelevet hadde LXXX jaer, 45[regelnummer] Ende van sulker doget besegetGa naar voetnoot3), Up wien hi die hant leghet Of wien dat hi benedijt, Dat hine van alre ziecheit quijt. Heraclides seide: desen 50[regelnummer] Sagen wi so teblasen wesenGa naar voetnoot4), Dat ongelovelijc ware dit. Hi seide: ‘Lieve kindere, bit, Dat mine ziele hier bi siGa naar voetnoot5) claer: Ghesonde of ziecheit vorwaer 55[regelnummer] Van live ne sal meer no min Breken no maken minen zin.’ Sine celle was wijt gemaect dor dat, Daer hi VIII maent in zat. Daer sat hi sonder raste in; 60[regelnummer] Nochtan dies meer no min, Wie hem toe quam, hi was genesen Van wat evele het mochte wesen.
Vanden wive die merie wart. XLVI. Twee Macharise waren gesien:Ga naar margenoot+ Deen was een Egyptien, Die hadde geseten IXGa naar voetnoot6) jaer In eene wostine aldaer, 5[regelnummer] Ende quamer te sinen XXX jaren; Die jegen des duvels scaren Ende in te ghevene ghesondeGa naar margenoot+ Grote macht hadde te diere stonde, Ende oec liet hem God voersien 10[regelnummer] Dingen die souden ghescien. Ten lesten wart hi priester mede Ghewijt indie selve stede. Doe was oec een Egyptien, Ende hadde eens mans wijf versien, 15[regelnummer] Ende minnedse met dommen zinne; Maer die vrouwe ontseide de minne, Want soe rechte lieve gewan An haren getrouweden man. Doe sach hi eenen toverare, 20[regelnummer] Dien gaf hi miede ende bat hem dare, Dat hi dat wijf hem minnen dade, Ocht datse doch haer man versmade; So dat bi des duvels aert Die vrouwe so bevangen waert, 25[regelnummer] Dat hiere eene merie af maecte. Haer man, die bi hare lach ende waecte, Ende sach van hare dese sake, Wart utermaten tongemake, Ende hare oec die tale ghebrac, 30[regelnummer] Weltijt hi an hare sprac. Papen hevet hiere toe bracht, Maer hen es hare niet gesacht. Doe bant hise alseGa naar voetnoot7) eene beeste, Ende so henen, daer hi verheeste 35[regelnummer] Metten wive indie wostine
[pagina 141]
Macharijs entie moenken sineGa naar voetnoot1). Alsoe bi siere cellen quam, Waren die moenken up hem gram, Dat hi ene merie brochte dare. 40[regelnummer] Doe seidi, dat sijn wijf ware, ‘Ende wart dus daer soe bi mi lach. Dies es,’ sprac hi, ‘de derde dach, Dat soe en gene spise en onbeet.’ Macharijs, die dit voerweet, 45[regelnummer] Sprac den moenken ane onwerde, Ende seide: ‘Ghi sijt selve perde, Want ghi met paerds ogen siet. Hets een wijf, en twifelets niet, Al dinct soe merie in u ogen: 50[regelnummer] Die toverie hevetseGa naar voetnoot2) bedroghen.’ WijnwaterGa naar voetnoot3) nam hi tier stont, Ende ghoot hare inden mont, Ende sprac vor hare sine gebede, Ende soe ghenas aldaer ter stede, 55[regelnummer] Ende hiet hare eeten geven dan Ende thuuswaert keren met haren man, Ende hiet hare openbare, Dat soe gerne te messen ware Ende soe dicken daertoe ginghe, 60[regelnummer] Ende dat sacrament ontfinge, Ende hare bedinghe niet en liete; Want soe quam inden verdriete, Dat soe binnen weken vive Ter kerken en ginc alse kerstine wiveGa naar voetnoot4). 65[regelnummer] Van desen Macharis vintmen mede, Dat te hem inder woester stede Ga naar margenoot+ Een ongelovech meester quam, Die te desputeerne up hem nam, Want hi was een philosophe groot, 70[regelnummer] Ende seide, dat naer dese doot Ne ghene verrisenesse en ware. Macharis hadde sijn proeven ommare Ende sine staerke philosophie: - ‘Com hare,’ sprac hi, ‘ende lije 75[regelnummer] Dattu metten ogen sies.’ Doe leedde hi den groten ries Daer een dode begraven lach, Ende verwectene up dien dach, Ende seide: ‘Prouf al dattu wout, 80[regelnummer] Ic wane du dies geloven sout. Wat helpt dine scrifture? God es boven der nature.’
Van Macharis van Alexandrien. XLVII. Een ander Macharis so was medeGa naar margenoot+ Te Alexandrijen indie stede Pape, daer ic Heraclides geselle (Sprac hiGa naar voetnoot5) ) was in ene celle. 5[regelnummer] Met hem wasic drie jaer, Ende sach hem doen miracle claer. In sinen zin haddi ontfaen, Alse hi iet goets mochte verstaen Dat onder heilech volc gesciede, 10[regelnummer] So wildi leven alse die liedeGa naar voetnoot6). Nu hordi dat moenken waren, Hieten Tampenoise, die nemmer sparen In XL nachten na hare maniere Niet eten dat coemt te viereGa naar voetnoot7). 15[regelnummer] Dit leven nam hi te waren Te houdene te VII jaren. Dit leven hilt hi vaste also, Dat hi niet en at dan colen ro. Hi stont wel XX jaer daer uut, 20[regelnummer] Dattem elx dages vereramp de huut
[pagina 142]
Van hitten ende snachts van coude, Dat hi den slaep verwinnen woudeGa naar voetnoot1). Eens zat hi in sine celle Ende eene vlo beettene inden velle, 25[regelnummer] Die doodde hi up sinen voet; Ende doe hi rennen sach dat bloet, Begreep hi sijns selves herte, Dat hi so wrac sine smerte. An hem selven wrac hi so dit, 30[regelnummer] Dat hi inden marasch gaet ende zit Al naect, daer die vliegen waren so fel, Dat si dorbeeten eens evers velGa naar voetnoot2). VI maent zat hire ende was dorsteken, Dattem die leden moesten breken, 35[regelnummer] Ende zwal ende wart openbare Ghedaen oft hi lasers ware. Alse hi quam te siere cellen, Sone kendens niet sine gesellen, Sonder alleene biden worden, 40[regelnummer] Dat si Macharis spreken horden. Eens quam hem in sinen zinne Dat hof te siene, daer si inne Begraven waren die toveraren, Ga naar margenoot+ Die wilen bi Pharao waren 45[regelnummer] Jeghen den heileghen Moyses: Dat was Mambro ende JammesGa naar voetnoot3). Die heidine hadden gemaect daer Een diere werc van stenen zwaer, Ghelijc alst ware een paradijsGa naar voetnoot4); 50[regelnummer] Want si wilden des wesen wijs, Dat si daer na hare doot In souden varen met vrouden groot. In midden stont een diepe putte Te haerre lavenessen nutte. 55[regelnummer] Macharis wiste wel waert stont, Maer die woch was hem oncont. Bi sterren ende bi zonne beede Nam hi daer waert sijn gelede; Ende alse hi was den hove bi, 60[regelnummer] Quamen ende maecten groet gecri LXX duvelen omme hem gevlogen, Also alse hem rouke vertogenGa naar voetnoot5), Ende seiden: ‘Macharis! wat wiltu Hier in onsen lande nu? 65[regelnummer] Late di genoegen dine wostine. Twi doelstu omme onse pine? Hier en coemt niemen levende mede In onse hof, in onse stede, Sidert datse ons wilen gaven 70[regelnummer] Onse broeders, die hier liggen begraven.’ Macharis antworde mettien: ‘Ic wille die stat allene besien, Ende dan wechgaen; laet u gedogen.’ Doe vlogen si van sinen ogen. 75[regelnummer] Ende alse hi die stat hadde besien, Dedi XX daghe te dien, Eer hi te siere cellen es comen, Daer hi den wech af hadde genomen. Ghedregen haddi te siere noot 80[regelnummer] Mettem water ende broot, So dat hem waters gebrac. Doe haddi noot ende ongemac, Dat hi wel na verdaerf tier ure. Bi hem sach hi ene creature, 85[regelnummer] Dat een linijn cleet hadde ane; Voer hem begonste dat te gane, In sine hant met ere apulle, Daer in was fonteine tfulle: Drupende sach hi dit gaenGa naar voetnoot6). 90[regelnummer] Hi wanet achterlopen saen, Maer en mochtem niet gescien. Die hope ende des waters upsien Dedene lopen metter vaert Achter die dinc drie dachvaert.
[pagina 143]
95[regelnummer] Mettien hi vele bufflen vernam, Ende ene buffelinne quam Met enen calve, die vor hem stoet, So dat hare dmelc droep onder voet. An hare sooch hi sijn gevouch, 100[regelnummer] Onthier ende hijs hadde genouch. Die buffelinne volgede mede Tote dat hi quam te siere stede. Teere ander tijt gesciede hem dit, Ga naar margenoot+ Dat hi maecte eenen pit, 105[regelnummer] Moenke te lavene al omtrent. Daer quam aspis, een serpent, Wies beete niemen en mach ontgaen, Hine moeter omme sterven saen, Ende beet hem daer ene wonde. 110[regelnummer] Daer nam hi ter selver stonde Dat dier ende scoret mids ontwee, Ende seide: ‘Hoe waerstu emmermee So coene, dattu mi quaems gehende, Ende di God hier niet en sende?’
Noch vandien selven. XLVIII. Ga naar margenoot+ Dese Macharis horde mare, Dat een scaerp leven ware, Dat die Tambenoise plagenGa naar voetnoot1), Ende dede an in ghenen daghen 5[regelnummer] Werelijc abijt ende es daer comen. Haren meester heefti vernomen, PachomiusGa naar voetnoot2), inder abdien. Die hadde den geest van prophetien, Maer God [en] haddem dat ontdect, 10[regelnummer] Dat Macharis quam daer getrectGa naar voetnoot3). Hi bat datmenne ontfinge dare. Doe sprac hi: ‘Du heves te vele jare Onder onse broeders te sine, Die ghewone sijn der pine 15[regelnummer] Ende des vastens van kintscen dagen. Dune sout niet connen gedragen, Ende utelopen om dijn gebreken, Ende die vlouken ende verspreken, Dien du niet en mochts verbolgenGa naar voetnoot4).’ 20[regelnummer] Al die weke liet hine verbolgen, Dat hine niet nontfinc ter stat. Macharis vaste ende bat: ‘Ontfanc mi, abt! want ic mi binde, Eist datmen mi trager vinde 25[regelnummer] In pinen, in vastene ende in gebede, Dan enen anderen hier ter stede, Ic wille dat men mi verdrive.’ Dabt wille dat hi blive. Nu waren ghinder moenken wale 30[regelnummer] XIIII^C bi ghetale. Macharis dat abijt anenam. Hi sach, alst te vastenen quam, Sulken eten eens den dach, Sulc die twee daghe vastens plach, 35[regelnummer] Ende sulc vaste der daghe vive; Sulc was oec so staerc van live, Dat hi nachts stont teere stede Al stocstille in sine gebede, Ende sdages in sijn werc zat 40[regelnummer] Ende wan met pinen dat hi at. Macharis stont XL nachte In sijn gebede in een gedachte, Ende hine ontbeet clene no groot, No weder water nochte broot, 45[regelnummer] No hine knielde, no hine lach Up die erde nacht no dach, Ende at een lettel colebladen Rou Sondages met goeder stadenGa naar voetnoot5): Anders en nutte niet de man,Ga naar margenoot+ 50[regelnummer] Ende hem sprac niemen een wort an.
[pagina 144]
Met herten bat hi ende met genente. Van palmbomen haddi rente, Die int water hadden geleghen; So maecti, alse dandere pleghen, 55[regelnummer] Daer af zeelkine ende ander dinc, Dat algader omme spise gincGa naar voetnoot1). Andere worden geware das, Dat hi so scaerp van live was; Doe worden si, naer ende verre, 60[regelnummer] Up haren meester een deel erre, Ende seiden: ‘Wanen brachstu desen? Bi hem sullen wi gescent wesen; Want hi levet inder gebare Alse oft gheen mensche en ware. 65[regelnummer] Of du moets desen verdriven, Oft onser geen en sal hier bliven.’ Pachomius onsen Here bat, Dat hi hem vertogede dat, Wie hi ware die nieuwe man; 70[regelnummer] Ende doe hijt wiste, liep hi dan Te hem ende trakene in sine celle, Ende custene ende sprac: ‘Lieve geselle! Du best die grote Macharis. Twi heledstut mi, ent waer is? 75[regelnummer] Groten danc seggic di omme dat Du heves onse kindere ghemat, Want si hem niet en dorren vermanen Van groten levene; niemen mach wanen, Datmen doch den ghenen vint, 80[regelnummer] Die sijn leven nieweren en bintGa naar voetnoot2). Kere ter stat danen du best comen; Want wi hebben an di vernomen, Daer wi vele an hebben geleert.’ Dus es Macharis thuus gekeert. 85[regelnummer] Van desen Macharis salic waerGa naar margenoot+ Ende meer scriven noch hier naer, Ende van anderen moenken mede, Die in meneger wilder stede Achter erderike, indie wostinen, 90[regelnummer] Hem dor onsen Here met pinen Gheneerden ende leedden scaerp leven, Also alse wel hevet bescreven Eraclides, die dat besochte So waer so hijt verpinen mochte. 95[regelnummer] Den anderen bouc latic hier bliven, Ende sal u vanden derden scriven.	margenoot+ Fol. 105. a. Vinc. B. XVIII. c. 1. margenoot+ Vinc. O. voetnoot1) Of hier, of in vs. 26, voor dat, te lezen daer. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 16. voetnoot2) Vinc. in solo Martino apostolica auctoritas permanebat; nam et si pro aliquibus supplicandum regi fuit, imperavit potins quam rogavit. margenoot+ Fol. 105. b. voetnoot3) D.i. verkrijgt, wint, overhaalt. Vinc. tandem victus vel ratione vel precibus ad convivium venit. margenoot+ Vinc B. XVIII. c. 2. f. voetnoot1) Vs. 1-14. Vinc. Igitur Maximo ad Italiam properante, Iustina hoste [et] simul impietatis conscientia perurgente in fugam versa, cum filio exilia, que Dei sacerdotibus parabat, sortita est. - Verg. B. I. c. 28. vs. 49 vlgg. en c. 29. vs. 33 vlgg. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 52. f. † voetnoot2) Vs. 15-31. Vinc. Eo tempore Maximus tyrannus ab Ambrosio excommunicatus, quia eorrigi noluit, a Theodosio Aquileie in bello perimitur. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 105. c. voetnoot3) Verdoemt wordt in 't Mnl. ook als adj. gebruikt, nagenoeg in den zin van ons detestabel. Het volgende is zeer onhandig gesteld, ook door de herhaling in vs. 41. Bij vs. 39 denke men aan de niet ongewone Mnl. constructie, in welke die met indien iemand gelijkstaat. De bedoeling is dus: ‘Indien men iemand er door laat gaan.’ margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 1. i. voetnoot1) Vinc. sola fide maior, nam longe universo belli apparatu minor. voetnoot2) Hs. Acquitaengen. Vinc. Aquileie Maximus victorie spectator prefuit. - Verg. vs. 73 en c. 2. vs. 29. Aquilere was de gewone Mnl. naam van Aquileia. margenoot+ Fol. 105. d. voetnoot3) Vinc. largissimis militum copiis. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 1. f. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 105. e. voetnoot1) Hs. man! Verg. c. 2. vs. 15-20 en aant.Ga naar voetnoot2) aldaar. voetnoot2) Lees: in. Vinc. In partibus Orientis in quodam castello synagoga Iudeorum a Christianis concremata, eo quod Iudei monachis Christianis insultarent. De hoc facto comes Orientis ad Theodosium tunc imperatorem relationem direxit. - In vs. 61 welligt te lezen: Ende die Jueden die moenken bespotten. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 2. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 40. m. ± voetnoot2) Lees: in. Vinc. In partibus Orientis in quodam castello synagoga Iudeorum a Christianis concremata, eo quod Iudei monachis Christianis insultarent. De hoc facto comes Orientis ad Theodosium tunc imperatorem relationem direxit. - In vs. 61 welligt te lezen: Ende die Jueden die moenken bespotten. voetnoot3) Vinc. ego tibi exercitum inimici tui tradidi. Voor sinen dus dinen te lezen. T.w. ‘Hij heeft uwe vrespondit, non se contra ipsumeleverd.’ voetnoot4) Vinc. At ille respondit, non se contra ipsum sed pro ipso fuisse locutum. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 53. margenoot+ Fol. 105. f. voetnoot1) Hs. sine. Vinc. quidam iudices lapidati sunt a populo atque trucidati. voetnoot2) Hs. zinnen: verwinnen. Vinc. decet ut vincat ratio potestatem. voetnoot3) Versta: dat het. Vinc. Scienda quippe natura est eiusque mortalitas, atque resolutio et pulvis progenitorum, et ex quo facti et ad quem redigendi finem sumus. margenoot+ Fol. 106. a. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 54. voetnoot4) Vinc. que sunt propria sacerdotum et que regum. voetnoot5) Lees: maende. Vinc. Cumque VIII mensium continuum transisset spatium. voetnoot1) Vinc. militum magister. voetnoot2) Vinc. servis quidem et mendicantibus aperta sunt templa Dei. voetnoot3) Waarschijnlijk te lezen: bughen. Vinc. (cum) promitteret Ambrosium esse flectendum. - In vs. 37 gaat plotseling weder de derde persoon in den eersten over, en wordt Rufinus weder sprekende ingevoerd. voetnoot4) Vinc. Cumque Rufinus supplicasset, et diceret statim imperatorem esse venturum, cet. margenoot+ Fol. 106. b. voetnoot5) Vinc. si vero imperium in tyrannidem mutaverit, necem libenter suscipio. voetnoot6) Vinc. invenit eum in salutatorio oresidentem. Zie Du Cange (ed. Henschel) T.V. p. 44, op Paloerium, en p. 32 op ‘Pallatorium, pro parlatorium, vulgo parloir, alias locutorium, et salutatorium; Locus scilicet in monasteriis virorum, ubi excipiebantur visitaturi.’ voetnoot1) Vinc. Tuum, inquit, opus est et docere et medicamina temperare, meum est oblata suscipere. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 54. m. voetnoot2) Lees: XXX. Vinc. Scribe, inquam, legem, ut intra dies XXX sententia necis atque proscriptionis in literis tantum scripta permaneat et iudicium rationis expectet. margenoot+ Fol. 106. c. voetnoot3) Vinc. intra cancellos stetit. voetnoot4) Elliptisch uitgedrukt, voor: rochte (te sendene). De zin is: ‘Hij zond den koorbisschop naar hem toe.’ Vs. 34-39 bij Vinc. Rursus autem Ambrosius non quievit, sed differentiam locorum edocuit. Et primo quidem requisivit, quid ibidem expectaret. Imperatore dicente, sustinere se sacrorum perceptionem mysteriorum, per archidiaconum remandavit ei archiepiscopus: cet. voetnoot5) Lees: den lieden. Vinc. O imperator, interiora loca sacerdotibus tantum sunt collata, que ceteris nec ingredi nec contingere permittitur. Egredere igitur et cum ceteris hanc expectationem communem habe. voetnoot6) Vinc. Non audacie causa intra cancellos mansi. - Over condichede, d.i. stoutheid, overmoed, zie Dr. De Jager, Verscheidenheden, bl. 286 vlgg. margenoot+ Vinc. O. margenoot+ Fol. 106. d. Vinc. B. XVIII. c. 55. voetnoot1) Vinc. Aurum distribuere imperii est opus; ego autem pro ipso imperio hoe opus offero bona mihi tribuenti. voetnoot2) Het Hs. heeft hier Want, en in vs. 63 Maer; doch de zin vereischt de omzetting dier beide woorden. De inhoud van vs. 58-62 ontbreekt bij Vinc. margenoot+ Fol. 106. e. voetnoot1) Men leze: Want voer hem Constantijn die Grote, (: genote) Verg. bl. 97, aant.Ga naar voetnoot2). Vinc. Ante eum enim imperator Maximus Constantinus, qui primus pietate morum ornavit imperium, sacrificare demonibus interdixit, non tarnen eorum templa evertit. voetnoot2) Vinc. solummodo illos impugnans, qui Arriana dogmata non suscipiebant. voetnoot2) Vinc. solummodo illos impugnans, qui Arriana dogmata non suscipiebant. margenoot+ Vinc. B. XVII c. 55. m. voetnoot3) Vinc. Cum enim essent molein locis subterraneis substitute. Kil. ‘Querne, hand-molen.’ Eng. quern. voetnoot4) Vinc. ut per eas plurimos deciperent, alios qui pro pane, alios qui pro libidine veniebant. Achter vs. 16 is zeker een paar regels weggevallen, die men misschien aldus zou kunnen herstellen: Of om te blusschene den brant Der luxuren diese bant; margenoot+ Fol. 106. f. voetnoot5) Zoowel om den zin als om het rijm zal men aldus moeten lezen: Maer daer bleven si onder dan Ende namen die quernen an. voetnoot1) D.i. bakkerij. Vinc. pistrina funditus evertit. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 56. voetnoot2) Vinc. venit prefectus Orientis Apamiam. margenoot+ Fol. 107. a. voetnoot3) D.i. sjouwer, opperman. Vinc. non structor, non lapidum sector, neque alterius cuiuscunque peritus artis, sed lapides ferre et ligna in hameros consuetus. voetnoot4) Vinc. tantummodo mercedem accipere poscebat artificum. voetnoot5) D.i. zuilengangen, gaanderijen. Vinc. Coherebat teraplo in altitudine constituto ex quatuor lateribus porticus, erantque columne ingentes. voetnoot1) Vinc. sub earum basibus fortia ligna supponens. voetnoot2) D.i. Dat het hem, dat het zich. Vinc. ne magis ex hoe infidelibus exultationis occasio nasceretur. voetnoot3) Hs. s∼enddi. Vinc. facto signaculo crueis in aqua. voetnoot4) Vinc. non ferens aque virtutem. margenoot+ Fol. 107. b. voetnoot5) Lees: dal water. Daarin bestond juist het mirakel, dat het gewijde water den brand aanzette, even als olie. Vinc. ignis autem velut oleum habuit illius ague naturam. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 57. ± voetnoot6) Vinc. Constantius. voetnoot7) Vinc. nihil validum preter parietes habebat. voetnoot1) Vinc. modestia religionis minus feroces erant. margenoot+ Fol. 107. c. voetnoot2) Vs. 31-42. Vinc. ex quo frequenter nostrorum plurimis vulneratis, aliquantis etiam interfectis, ad templum Serapis quasi ad arcem quandam refugiebant. Quo nonnullos ex Christianis secum adducentes, accensis aris immolare cogebant. voetnoot3) Vinc. Templum autem Serapis locus erat non natura sed manu et constructione per centum ant eo amplius gradus in sublime suspensus. Misschien te lezen: Up enen hogen berch, int ront enz. voetnoot4) Vinc. ita vastum, ut dextera unum parietem, alterum leva pertingeret. voetnoot5) Vs. 77-86. Vinc. Signum autem solis ad hoc ipsum ex ferro subtilissimo manu artificis fuerat fabricatum, ut magnes lapis, cuius natura ferrum ad se trahit, desuper in laquearibus fixus, cum temperate sub ipso ad libram positum fuisset simulacrum, vi naturali ad se raperet ferrum, ... et aiebant: Sol valedixit Serapi, ut discedat ad propria. voetnoot6) Van het lot, dat den heiligschenner treffen zou, spreekt Vinc. niet. Hij zegt alleen: terra dehiscens ilico solveretur in chaos, celumque repente rueret in preceps.- Verg. vs. 106.- Misschien schreef Maerlant in gelijken zin: Ende dan sinken also houde. voetnoot1) Vinc. fide quam armis magis munitus. margenoot+ Fol. 107. d. voetnoot2) Vinc. per singnla loca membratim in conspectu cultricis Alexandrie senex veternosus exuritur. voetnoot3) Vs. 123-130. Vinc. Quot ibi capita infantium desecta.. inventa sunt! Quot parrali vi necati! Quot ibi vise sunt despicate ob fibrarum inspectionem! (despicate, i.e. dispecatae, Fr. dépiécées, dépécées, mises en pièces. Zie Du Cange, ed. Henschel, T. II. p. 880). margenoot+ Vine. B. XVIII, c. 58. margenoot+ Fol. 107. e. voetnoot4) Vinc. intra ipsum Saturni simulacrum, quod erat a tergo exesum et parieti diligenter annexum. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 59 voetnoot1) Vinc. Invente sunt ibi in templo litere in lapidlbus insculpte, que indicabant templum Serapis terminum habiturum, quando apparuisset character crucis. margenoot+ Fol. 107. f. voetnoot2) Vinc. Moris erat in Egypto, ut mensura ascendentis Nili fluminis ad templum Serapis deferretur, velut ad incrementi aquarum et inundationis auctorem. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 60. ± margenoot+ Fol. 108. a. voetnoot1) Vinc. ad Athanasium. voetnoot2) Vinc. sub cavato sacrarii pariete inclusa reservavit.- Over Almarium, voor armarium, Fr. armoire, oudtijds almaire, aumaire, zie Du Cange (ed. Henschel) T.I.p. 193, en Roquefort, Gloss. T. III. p. 18 en 30. voetnoot3) Hs. Want. Vinc. Postmodum vero caput revelatum est duobus monachis, cet. voetnoot1) Vinc. da illud Ioranno episcopo. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 61. margenoot+ Fol. 108. b. voetnoot2) Liever te lezen: Een moenc, hiet F. voetnoot3) Vinc. cum tribus parvulis innocentium. - Misschien schreef Maerlant: Met hem drien heilegen kinden. voetnoot4) Vinc. ut mitteret eis angelum suum ducem itineris ad locum destinatum. voetnoot5) Vinc. In portu Agolinensi. voetnoot6) D.i. in 't geheel, Fr. du tout. Vinc. (ita ut) de suo [i.e. Pippini] exercitu non nisi XX viri minuerentur. margenoot+ Fol. 108. c. voetnoot1) Fr. panier, in vs. 18 mandekijn genoemd. Vinc. apprehendentes sportellam qua sanctum corpus portabatur. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 64. ± voetnoot2) Vinc. in castello Iudee Emaus.- Men leze dus: Wart tEmaus bi Jherusalem. voetnoot3) Vinc. percutiebant se ad invicem. voetnoot4) Lees: worden. Vinc. vixerunt annis duobus. margenoot+ Fol. 108. d. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 101. ± voetnoot5) Lees: Dat te swaerre. Vinc. tolluntur in altum, Ut lapsn graviore ruant. voetnoot6) Vinc. Truncentur et artus, Ut liceat reliquis secure vivere membris. voetnoot7) Vinc. Heu quam cecus inest vitiis amor! - Multis delicta fuere Nexus amicitie. voetnoot1) Vinc. Tu consule cunctis, Non tibi; nee tua te moveant, sed publica vota. voetnoot2) Vinc. Luxuries, predulce malum, que dedita semper Corporis arbitriis hebetat caligine sensus. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 103 margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 103. margenoot+ Fol. 108. e. voetnoot3) Vinc. orationes, antiphonas, responsoria prosasque facere consueverat. voetnoot4) Hs. sine. Vinc. Tradebant ei nobiles viri proprios filios erudiendos. voetnoot1) Met dichten wordt hier en in 't vervolg niet anders dan schrijven, stellen bedoeld. Bij Vinc. telkens dictare. margenoot+ Fol. 108. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 104. voetnoot2) Vinc. in palatii loco, ubi citius a ministris imperialibus inveniri posset, iactari precepit. voetnoot3) Vinc. urbemque regiam et finitimas hominibus vacuas remansisse. voetnoot4) Vinc. Quum ergo sapientes estis, securi venite. voetnoot5) Vinc. Traditio! ab omnibus exclranatur. margenoot+ Fol. 109. a. voetnoot1) Vinc. non sacerdotem sed proditorem, non monachum sed apostatam proclamabat. voetnoot2) Vinc. furibundus vix manus ab eius oculis continebat. voetnoot3) Vinc. Vere, domine, formam scribendi ac dictandi genus meum hoe esse cogrnovi. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 104. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 105. voetnoot4) Vinc. cum ea pie rixabatur. voetnoot5) Vinc. Esto, Domina! margenoot+ Fol. 109. b. voetnoot1) Vinc. Quid agis? puer meus fidelissime! voetnoot2) Vinc. Confortare, fili! in Domino! margenoot+ Fol. 109. c. Vinc. B. XVIII. c. 2. f. † margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 106. i. margenoot+ Vinc. B. XVIII c. 2. f. † margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 106. i. voetnoot1) Vinc. Hic Eugenius, quondam grammaticus, Latinarum litterarum doctor, relinquens scholas suas in palatio militabat, et erat imperatoris antigraphus et propter eloquentiam a multis honorabatur.- Vs. 43 en 44 staan in het Hs. in omgekeerde volgorde. Vernam in vs. 43 is duister. Aan ons adj. voornaam valt niet te denken. Is vernam misschien een adj., van name afgeleid, in denzelfden zin als de latere participiale vorm vernaemt, d.i. vermaard, beroemd? Of mag men het opvatten als imperf. van vernemen, welligt in den zin van toenemen (in eer en aanzien)? voetnoot2) Vinc. Arbogastum de minoribus Gallus ortum.- Door Maerlant zeker verkeerd gelezen of begrepen. margenoot+ Fol. 109. d. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 106. i. † voetnoot3) Vs. 1-32. Vinc. Quo facto Eugenius factus est imperator Hesperie. Quo audito Theodosius designans filium suum Honorium imperatorem, a consulatu suo et Abundantii [d.i. ten jare 393] X die lanuarii contra eum profectus est. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 3. i. † margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 107. i. † margenoot+ Fol. 109. e. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 107. voetnoot1) Vinc. cum sacerdotibus et populo circumibat omnia orationum loca, ante martyrum et apostolorum thecas iacebat cilicio prostratus, cet. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 3. i. † voetnoot2) Vinc. in summis Aipibus.- Verg. D.I, bl. 31, aant. Vinc. in summis Aipibus.- Verg. D.I, bl. 31, aant. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 106. m. voetnoot3) Hs. seidemen, en in vs. 44: Dat Phillips. Vinc. alter se Philippum dicebat apostolum. margenoot+ Fol. 109. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 3. i. † voetnoot4) In het Hs. zijn vs. 3 en 4 in omgekeerde volgorde geschreven. voetnoot5) Vinc. prima salutis via extitit Arbiton [ed. 1494: Arbitrio], hostilium partium comes. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 106. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 107. m. voetnoot1) Maerlant heeft zeker die meninge geschreven. Het was hier niet de vraag, wat menigeen den keizer verzekerde, maar wat hij zich bewust was in zijn eigen gemoed. Vinc. Tu nosti, quia in nomine Christi, Filii tui, ultionis iuste, ut puto, ista prelia suscepi. margenoot+ Fol. 110. a. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 106. f. † en c. 3. m. voetnoot2) Hs. verwerret. Verg. c. 19. vs. 58. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 107. m. voetnoot1) D.i. en bij al zijne dapperheid zoo gemeenzaam, dat hij zich weinig boven anderen aanmatigde. Vs. 8-14 bij Vinc. fuitque clemens animo et ita amicis communis, ut solo habitu differre se ab eis putaret. voetnoot2) Vinc. Preterea fuit in omnes homines munificus, sed effusius in bonos. voetnoot3) Aldus het Hs. Doch men leze goet. margenoot+ Fol. 110. b. voetnoot4) Vinc. anno regni sui XVI. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 3. m. ± voetnoot5) Vinc. Ursinus quidam, Romane archidyaconus ecclesie, collecta turbulentorum et seditiosorum manu, episcopum se contra ius et phas consecrari fecit. Hoe groot ook de haat moge geweest zijn, dien Maerlant den Friezen toedroeg (zie P. III. B. viii. c. 93, enz.), is het toch kwalijk aan te nemen, dat hij dien naam kortweg, als een erkend scheldwoord, op een troep Romeinsche oproerlingen zal hebben toegepast. Het zal wel veiligst zijn, riesen te schrijven, en deze ongepaste beleediging der Friezen ter verantwoording van den afschrijver te laten! In vs. 55 liever wilden te lezen, niet slaande op Ursinus alleen, maar op al de riesen, waarvan hij het hoofd was. voetnoot1) Hs. Siriacus. Vinc. Syricius. voetnoot2) Vinc. Hic Manieheos Rome inventos exiliavit. margenoot+ Fol. 110. c. voetnoot3) Vinc. Syricius Romane ecclesie presedit XXXVI^us. Hij was paus van 384 tot 398. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 4. voetnoot4) Zeer verward overgezet. Vinc. In huius itaque monasterium ab anno etatis sue XL usque ad CX, quando a Hieronymo visus est, nullus intraverat. voetnoot5) In het Hs. is het twijfelachtig, of de afschrijver hi of si bedoelde. Vinc. postquam somni tempus advenit. voetnoot6) Hs. sijn. Vinc. Fides tua magna est. [tekstkritische noot]Titel, Hoe die duvel e.m. bedroch. Vs. 1. in enen. 7. wel hadde ghedaen. 8. heeft dit wel v. 9. Ende maectem e.w. ghedane. 10. Teere avontstont te gane. 11. Alse of hi verdoelt. 12. V. weendesi haer in scine. 13. vore des. 14. Recht oft si. 15. Liet si haer. 16. Vore. 17. ghenade. 18. heeft mi soe b. 20. Dat mi niet en e. 23. Maer si die wel 1. 24. Viserde in corter. 25. Loghene ende sayder in mort. 26. Gheminde soete w. 27. Nu viserde si haer keytive. 28. volmaect. margenoot+ Fol. 110. d. voetnoot1) Vinc. Cum quidam clericus dyaconus ad eum veniens ab eo interrogatus mentiretur se non esse clericum, humilitatis gratia, cet. voetnoot2) Dit en het volgende hoofdstuk komen afzonderlijk voor in het Hulthemsche handschrift, fol. LXXV b-LXXVI a. Verg. Serrure in Vaderlandsch Museum, D. III. bl. 152, n^o. 90 en 91. De daaraan ontleende varianten worden hier medegedeeld onder de letter N. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 6. i. voetnoot3) D.i. indien het hem slechts bijblijve, mits hij maar bestendig volharde (maar juist hierin schoot hij te kort). voetnoot4) Vinc. Erat quidam monachus in spelunca, summe abstinentie, cunctis anime florens virtutibus. Cumque in profectibus suis confidens non totum Deo, sed sibi ipsi retribueret, cet. voetnoot5) Vinc. Nox me comprehendit. voetnoot6) Vinc. ille primo miserationis obtentu recipit eam in speluncam. [tekstkritische noot]Vs. 32. bat narre. 33. noch naecter. 34. Ten lesten quam si soe v. 36. Alse oft sijt name. 37. Daer na helsde sine. 38. man doen m. 40. Gods riddere v.h. 41. verdrach sijn sin. 42. Dat hi ghedochte. 43. Des levens. 44. als. 45. dwijf. 46. dat ghevenijnde lijf. 47. w. het w. 49. aldus. 50. groten ontbr. 52. te siene selken. 53. Ay. 54. Ghi waent s. des i. gh. 56. Hoe sidi ghetumelt in die h. 57. proeft. 61. argher. 62. wanhope. Titel. Hoe hi te Gode weder keerde. Vs. 2. Plach te rekenne een man. 4. Die leidde een sondich lijf. 5. verdachte. 7. een. 8. Om - te doene ave. 9. ende die onghedoghet. 10. sine. 12. Ende s.o. hine. 13. niet. 17. Tnachts. 18. Duvele en willen. margenoot+ Fol. 110. e. voetnoot1) Vinc. interim venena blandimentorum per textum narrationis interserit, et nunc se miserandam, nunc defensione dignam ostendens, elegantia et suavitate sermonis affectum hominis illecebroso amore deflectit. voetnoot2) Het Hs. heeft hier met, en in vs. 33 bet. De verbetering wordt door N. aangewezen. voetnoot3) Hs. hi, doch in N. te regt si. Het voornaamwoord moet hier weder slaan op de vrouw, onder wier gedaante de Booze zich voordeed. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 7. voetnoot4) Reken, dat in 't Mnl. aan ons halen beantwoordt (verg. Lekensp. Gloss. op Reken en Uutreken), staat hier met verhalen, vertellen gelijk. Zoo ook c. 36. vs. 46. Zeer gewoon was ook voortreken, van gesprokene woorden gezegd, d.i. voor den dag brengen (in medium proferre). voetnoot5) D.i. hem tot erkenning van zijne zonden bewoog. Vinc. qui Dei miseratione compunctus, cet. [tekstkritische noot]Vs. 20. Vernoyt. 21. Sider. 22. In alder dorperliker daet. 23. ghebrect. 24. heefs gheacht. 25. Soe wiltu oec Gods k.w. 26. Ende bidden Gode. 27. waent - deser. 28. Bat. 29. Comt - leit. 32. Du best sekerlike v. 33. Dattu die selve dus deers. 34. vore. 35. Alsoe. 36. Alst. 37. Duncti dijn t. spel. 39. Du saelt al des. 42. heefs. 43. al ontbr. 45. dicke. 46. woorde ter selver stat. 47. verporde. 48. Soe dit die duvelen. 49. hare woort. 50. op hem met. 51. slaghe. 52. lieten l.o. haelf d. 53. rumde hi n. die st. 54. sinen. 55. Ten anderen daghe q. si te k. 56. Ende sloeghen noch soe sere. 57. Nochtan connen si. 58. Hi s. hi liet. 61. Soe dat hi al. 64. bleeft. 65. A. dit. 67. Du heefts. 68. Doen vlieden si al dat si mochten. - De beide slotverzen komen hier niet voor. voetnoot1) De variant heeft gheacht. Beide lezingen zijn even gepast. margenoot+ Fol. 110. f. voetnoot2) Vinc. Si te pena delectat, expecta paululum et invenies paratam. margenoot+ Vinc. B. XVIII. e. 8. margenoot+ Fol. 111. a. voetnoot1) Vinc. spernentem minima paulatim casurum sese non intellexit. voetnoot2) Vinc. quasi a muribus vel a canibus undique corrosum. voetnoot3) Hs. vragede. Vinc. ab eruditissimo et prudentissimo patre ceperunt verbum edificationis expetere, interrogareque eum, quis diaboli laqueos possit effugere. margenoot+ Fol. 111. b. voetnoot4) Vinc. intelligens se miserabiliter supplantatunt. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 10. voetnoot1) Hs. Suspirius. Vinc. Sulpitius Severus. Verg. Saxii Onomast. Liter. T.I. p. 468 sq. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 10. i. voetnoot2) Vinc. intra Italiam Ticini alitus. voetnoot3) Vinc. parentibus secundum seculi dignitatem non infimis, gentilibus tamen. margenoot+ Fol. 111. c. voetnoot4) Vinc. ut veteranorum filii ad militiam scriberentur. voetnoot5) Vinc. prodente patre. voetnoot6) Vinc. adeo ut plerumque ei et calciamenta ipse detraheret et ipse detergeret; cibum cum una caperent, hic sepius ministraret. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 10. m. voetnoot7) Lees: Hine. De zin is: en deed niets anders dan dat hij den mantel midden door sneed. margenoot+ Fol. 111. d. voetnoot1) Vinc. Martinus intrepidus respondit. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 11. voetnoot2) Vinc. accolitus ordinatus est. - Acolytus, ἀϰόλονϑοϛ ‘proximus hypodiaconatui gradus’ (DuCange in v.). voetnoot3) Hs. hebben. Eerst was er ook hadden, leerden en bekeerden geschreven, doch daar heeft de afschrijver te regt de n uitgekrabd. Vinc. latroni, qui eum custodiebat. margenoot+ Fol. 111. e. voetnoot1) Men zal moeten lezen: Ende voer in een eylant, Liggende buten der lieder lude. Vinc. ad quandam insulam perrexit. voetnoot2) Vinc. elleborum, gramen venenatum, comedit. voetnoot3) Vinc. audiens quod beatus Hilarius de exilio rediret, profectus est ei obviam. voetnoot4) Vinc. sibi monasterium collocavit. voetnoot5) Hs. met. Vinc. ipso absente. voetnoot6) Hs. riet. Vinc. ita iussum reduci. margenoot+ Fol. 111. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 12. voetnoot1) Vinc. Ita dispositis in itinere civium turbis, sub quadam custodia ad civitatem usque deducitur. voetnoot2) Vinc. dicentes contemptibilem esse personam, indignum esse episcopatu hominem vultu despicabilem, veste sordidum, crine deformem. margenoot+ Fol. 112. a. voetnoot3) Vinc. latronem se fuisse, ob scelera percussum. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 13. margenoot+ Fol. 112. b. voetnoot1) Vinc. dum in vico quodam templum antiquissimum diruisset. voetnoot2) Vinc. illa turbinis modo retroacta diversam in partem ruit. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 14. margenoot+ Fol. 112. c. voetnoot1) Vinc. aras omnes atque simulachra redegit in pulverem. margenoot+ Fol. 112. d. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 15. ± voetnoot2) Vinc. in quodam oppido patrisfamilias cuiusdam domum ingressus, in ipso limine restitit. voetnoot1) Vinc. feda relinquens vestigia fluxu ventris est eiectus. voetnoot2) Vinc. leprosum miserabili facie. - Over mallade in de beteekenis van melaatsch, zie Du Cange (ed. Henschel) T. IV. p. 199, op Maladeria, en Kil. op Malacdsch. voetnoot3) Vinc. fimbrie vestimento eius cilicioque detracte crebras super infirmantibus egere virtutes. voetnoot4) Vinc. cum oculum graviter dolere cepisset et iam pupillam eius crassior nubes superducta texisset, oculum ei Martinus peniculo contigit, cet. - Over perle, Lat. perula, Fr. perle, ‘oculorum albugo,’ zie Du Cange (ed. Henschel) T.V. p. 222. Bij Kil. ‘Perle in d'ooghe, argema, albugo.’ voetnoot5) In de Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 69 in gheraken veranderd. Doch de lezing is in orde. Ghetaken had, even als goth. têkan, de beteekenis van aanraken, vatten. Het komtook voor in den Wapene Rogier, vs. 902. margenoot+ Fol. 112. e. voetnoot6) Vinc. visus est vulnera ungere. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 17. voetnoot7) Waarschijnlijk te lezen: en derde niet, hun deerde niets, zij waren ongedeerd. Vinc. Neminem quidem deesse de monachis... nunciant. voetnoot1) Vinc. bovem sibi excusso capite inter inguina cornu iniecisse. voetnoot2) Vinc. qui cum baptismi gratiam diversis erroribus perdidissent, conversos postea recepisset. margenoot+ Fol. 112. f. voetnoot3) Lees brochtem, bragt hem, d.i. ‘en hij (t.w. de duivel) bragt hem voort, somde hem op,’ enz. Vinc. exponentem crimina singulorum (slaande op het voorafgaande demonem). margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 18. ± margenoot+ Fol. 113. a. voetnoot1) Het gebruik van den infinitief is hier op zich zelf zeer goed, doch meer nieuwerwetsch. Maerlant zal wel, naar echt Mnl. wijze, bringe: dinge geschreven hebben. Vinc. nisi crucis stigmata preferentem videro. voetnoot2) Vinc. cellulam tanto fetore complevit. - Denkelijk aldus te lezen: Liet vul stancs al sine celle, of wel: Liet vul vulen stancs die celle, welk vulen de afschrijver welligt wegens de herhaling van denzelfden klank heeft weggelaten. voetnoot3) Men leze: den lieden, ondanks het rijm gesciede; of anders vor de liede. - Reken in vs. 46 is verhalen, vertellen. Verg. bl. 117, aant.Ga naar voetnoot4). Vinc. heeft hier geheel iets anders, t.w. Hoe itaque gestum, ut supra retulimus, ex ipsius Martini ore cognovimus, ne quis forte existimet fabulosum. voetnoot4) D.i. ‘Al zou hij ongaarne gemaakt hebben, dat iemand het als pralerij kon opvatten.’ De bedoeling is: ‘Hij verhaalde het op eene zedige wijze.’ voetnoot4) D.i. ‘Al zou hij ongaarne gemaakt hebben, dat iemand het als pralerij kon opvatten.’ De bedoeling is: ‘Hij verhaalde het op eene zedige wijze.’ margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 19. voetnoot5) Veelal staat ou'de, overde in het Hs. voor hoverde, hoovaardij. Hier echter moet het misschreven zijn voor ow'de, onwerde, vernedering. voetnoot6) Vinc. Martinus somno excitatus, re inopinata, ancipiti periculo, cet. voetnoot1) Vinc. Nam erumpere foras cupiens, cum pessulo quod ostio obdiderat diu multumque luctatus, gravissimum circa se sensit incendium. - Blijkbaar moet, ook in verband met vs. 110, voor haest een woord gelezen worden, dat aan pessulum (pessulus) beantwoordt. Werkelijk heet dat in het Angels, hoeca, hêca, Eng. hatch, Ohd. haca (vermeld bij Ziemann, bl. 139, op Hacke), bij Kil. heck. De Mnl. vorm kan haec of haecs geluid hebben. Doch het woord is ons elders niet voorgekomen, en schijnt (merkwaardig genoeg) alleen in deze bedorvene lezing te schuilen. margenoot+ Fol. 113. b. voetnoot2) Vinc. fatebatur se in [l. ita] diaboli arte deceptum, ut excussus a somno consilium non haberet, quo per fidem et orationem periculo repugnaret. - In vs. 119 is mede vrij ongepast, en na dat vers schijnt een paar regels te ontbreken, waardoor de zin mank gaat. Men zou b.v. aldus kunnen aanvullen: Sonder nu al eenlike dan Bi den viere dat hem ginc an, Onthier ende hi vallen dede Int gelove ende int gebede. margenoot+ Vine. B. XVIII c. 20. ± voetnoot3) Vinc Maurilius, Andegavensis episcopus. margenoot+ Fol. 113. c. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 21. voetnoot1) Vinc. Maurilius, animarum perditionem dolens, .... perrexit ad locum, ut illud everteret. margenoot+ Fol. 113. d. voetnoot2) Hs. Die heren en wilden, en in vs. 40 hieten. Ten onregte, blijkens vs. 36 en 42. Bij Vinc. dominusipsius. voetnoot1) Vinc. nimium metuens ne ipse occasio illius esset perditionis. - In vs. 60 dus, voor de, te lezen hi. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 22. margenoot+ Fol. 113. e. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 23. ± voetnoot2) Vinc. eumque de propria raptum ecclesia Martini presentie nolentem sistunt. margenoot+ Fol. 113. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 24. ± margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 25. voetnoot1) Hs. Men. voetnoot2) D.i. ‘zoodat men aanvier personen de zaak opdroeg.’ Vinc. eligentes ex civilibus IIII ... viros, cet. margenoot+ Fol. 114. a. voetnoot3) Vinc. Septimo tandem ... anno. voetnoot1) Men zou ligt, in vs. 119 en 120, hi in ic kunnen verbeteren, gelijk de juistheid van uitdrukking vereischt. Doch zulk een plotselijke overgang van den derden tot den eersten persoon is bij Maerlant niet vreemd. Bij Vinc. is hier alles in den eersten persoon uitgedrukt. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 26. margenoot+ Fol. 114. b. voetnoot2) Vinc. ex eventu vocavit eum Renatum. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 27. ± voetnoot3) Lees: des Sondaghes. Vinc. die dominico, voetnoot4) Vinc. securis manubrio manibus adheso. voetnoot1) Vinc. quem tarnen ipse excutiens molebat. margenoot+ Fol. 114. c. voetnoot2) Vinc. gemini ex utero matris sue ceci. voetnoot3) Hs. Arsamiuse, en in den tekst meestal Arsanius. Bij Vinc. te regt: Arsenius. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 63. ± voetnoot4) Vinc. prope diluculum cum vellet parum pro nature fragilitate quiescere. margenoot+ Fol. 114. d. voetnoot1) Vinc. Ecce, pater, meditari festino de sacris scripturis que didici. voetnoot2) Tusschen vs. 104 en 105 schijnt een paar verzen te ontbreken. Vinc. Et cum fratres illum requisissent dicentes: Quid fles, pater? Numquid et tu times? Ille respondit: In veritate timeo. Et iste timor, qui nunc mecum est, semper in me fuit ex quo factus sum monachus. margenoot+ Fol. 114. e. voetnoot3) Hs. bewenet. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 64. i. voetnoot4) Vinc. descripsit ad Lausum episcopum in uno volumine vitas sanctorum patrum, quos ipse viderat et quos aliis deferentibus noverat. voetnoot1) Vinc. Syrene, d.i. Cyrene. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 65. voetnoot2) Vinc. ut omnes, qui vitam eius nescirent, epulationibus ac voluptatibus hoe imputarent. voetnoot3) Vinc. tam humilis tamque pacificus, ut etiam inimici umbram eius erubescerent. - In vs. 36 heeft het Hs. dien viant. voetnoot4) Vinc. Erubesco, inquit, irrationabilem cibum sumens, quia rationabilis factus a Domino deberem in paradisi voluptate versari ciboque divino satiari, propter eam quam Christus nobis tribuit potestatem. voetnoot5) Hs. horic. Vinc. Retulit mihi prefatus Isidorus. margenoot+ Fol. 114. f. voetnoot6) Vinc. non simul totam, sed paulatim iubeas immitti. voetnoot7) D.i. de storte, de strot. Vinc. pix ebulliens ad eius colla pervenit. margenoot+ Vinc. b. XVIII. c. 66. ± voetnoot1) Vinc. Dorotheo cuidam Thebano. voetnoot2) Vinc. Nunquam eum vidi pedes extendisse, cet. margenoot+ Fol. 115. a. voetnoot3) Vs. 113-116. Vinc. per totam noctem sedens funem ex arbore dactilorum intexebat, cuius pretio vesci solebat. - De drie eerste verzen zijn erg bedorven. Een behoorlijken zin zou men aldus kunnen herstellen: Sdaghes leet hi den tijt met pinen, Ende snachts so vlacht hi linen Van dadenbomen, enz. voetnoot4) In het Hs. zijn vs. 131 en 132 in omgekeerde volgorde geschreven. Vinc. Ubi crux adest, ibi Sathane malignitas nihil valet. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 67. voetnoot5) Hs. menestrie. Vinc. nec magistris literarum traditus, nec unquam elementa prima cognoscens. margenoot+ Fol. 115. b. voetnoot1) Vs. 50-55. Vinc. et ne viderer eum vel contristare vel perdere, malui me in sepulcro quamdiu vivo recludere, quam nocere anime ad similitudinem Dei facte. voetnoot2) De inhoud van dit ééne vers komt bij Vinc. niet voor. Om het verband met vs. 57 vlg. moet de zin zijn: ‘deze laten mij niet toe, iets kwaads te denken.’ Beheten, d.i. beloven, komt hier dus niet te pas. Men mag vermoeden, dat Maerlant begheten schreef, het oude oppos. van vergheten, en dus zooveel als bedenken, beseffen. Althans in dien zin is Angels. andgitan, ingitan, ongitan, Ohd. antgezan bekend. In het Goth. bigitan, Ohd. bigezan, Angels. begitan, Eng. beget, is de oorspronkelijke beteekenis van vinden, verkrijgen bewaard gebleven. voetnoot3) Vinc. Appropinquante vespera cum maxima quiete Dominum glorifico, finemque vite mee cum spe bona patienter expecto. margenoot+ Vinc B. XVIII. c. 68. ± voetnoot4) Vinc. ed. 1473: ad montem Ertrie; ed. 1494: Vitrie. Doch de naam was Nitria. voetnoot5) Vinc. quinque milia viri. voetnoot6) Vinc. In quibus erat maior Arsilius. voetnoot7) Vinc. puer a parentibus relictus. margenoot+ Fol. 115. c. voetnoot1) Vinc. trecentas argenti libras. voetnoot2) Vinc. Qui cum sederet et vimen intexeret. voetnoot3) Vinc. Deinde economo suo dixit. voetnoot4) Vinc. Cumque illa stans pro munere dato benedictionem aut laudem expectaret, nihilque ulterius ab eo audiret, ait: cet. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 69. margenoot+ Fol. 115. d. voetnoot1) Vinc. Ego autem, si dederitis mihi aliquem etiam naribus truncum, sed moribus probum, non eum dubito facere episcopum. voetnoot2) Vinc. tandem ferro propria membra laniabat, ut ex omni parte semper ulceribus plenus esset. voetnoot3) Vinc. qui per LXXX annos in abstinentie virtutibus summam gratiam consecutus, cet. voetnoot4) Vinc. Hunc vidimus tanto corporis tumore distentum, ut cet. voetnoot5) Hs. sijn. Vinc. Orate, inquit nobis, filii! ut homo meus interior isto languore sit liber. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 70. voetnoot6) Lees: LX. Vinc. LX annos in desertis implevit. margenoot+ Fol. 115. e. voetnoot7) Hs. an. Vinc. Illigatam igitur eam in morem iumenti ad desertum deduxit. voetnoot1) De zin dezer vrij verwarde constructie is: ‘En hij begaf zich met de vrouw naar de woestijn, waar hij wist dat M. met zijne monniken was.’ Doch waarschijnlijk zal men vs. 35 en 36 moeten omzetten, waardoor eene juistere volgorde ontstaat. voetnoot2) Hs. ebbense. Vinc. (oculis) qui prestigii vanitate falluntur. voetnoot3) Zamentrekking van wijenwater, ouderen vorm van het latere wijwater. Vinc. aquam benedictam. voetnoot4) Vinc. Hec enim iccirco perpessa est, quia per quinque septimanas mysteria divina non attigerat. margenoot+ Fol. 115. f. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 71. ± voetnoot5) Heraclides wordt hier nog altijd sprekende ingevoerd. Zie c. XLII. vs. 17-20. voetnoot6) Vinc. Habebat in proposito vite, ut, si quid magnum a quibuscunque sanctis in abstinentia fieri didicisset, hoe ferventer impleret. voetnoot7) In vs. 12 is sparen ongepast. Men zal moeten lezen: die nemmer twaren. Vinc. Itaque cognito quod Tabennensiote nihil cocti per totam Quadragesimam edere dicerentur, cet. voetnoot1) Vs. 19-22. Vinc. Dicebat autem quod per XX annos dies (sic) aliquando sub divo continue mansisset, diurnis estibus flagrans et nocturnis frigoribus tremens, ut sic somnum vinceret. voetnoot2) Vinc. ita se condemnavit, ut in pratis Sichie nudus per VI menses sederet, ubi culices crabronibus similes aprorum perforant cutem. margenoot+ Fol. 116. a. voetnoot3) Vinc. Iamnes et Mambres. voetnoot4) Vs. 47-54. Vinc. quadratis lapidibus opus illud exstruxerant, ubi et aurum reconderant et variis arbustulis locum repleverant; puteum quoque fecerant, quia post obitum illic se tanquam in paradiso mansuros esse crederent. voetnoot5) Vinc. corvorum more volitantes. voetnoot6) Vinc. apparuit ei quedam lineo cooperta ferens ampullam aque stillantis. margenoot+ Fol. 116. b. margenoot+ Vinc. B. XVIII. c. 72. i. voetnoot1) Vinc. Hic cum audisset grandem vite conversationem habere Thabennensiotas. voetnoot2) Hs. Pathonius, in vs. 67 Panthonius. Vinc. Pachomium requisivit. voetnoot3) Vinc. qui prophetie quidem gratiam habebat, sed nihil ei de Machario revelatum fuerat. voetnoot4) Vs. 18-21. Vinc. eisque maledicere incipies, quos imitare non potueris. Noluit igitur eum per totam septimanam recipere. - De beide rijmwoorden in vs. 19 en 20 zijn geheel ongepast. De zin eischt, in vs. 19 te lezen: niet en moghes volgen, en in vs. 20: vervolgen, een gebruikelijk woord in den zin van moeite doen om iets te verwerven. In de zoogenaamde rime riche, die aldus blijft bestaan (volgen: vervolgen), is geen bezwaar gelegen. Verg. Dr. Jonckbloet, Over Mnl. epischen Versbouw, bl. 163 vlg. voetnoot5) Vinc. tantum modica cauliculorum folia cruda dominico die sumens. margenoot+ Fol. 116. c. voetnoot1) Vinc. palmarum cortices infusos tenens, et id solum operis efficiens, - In vs. 51 vlg. zijn de beide rijmwoorden onzuiver. Men zal genende: rende moeten lezen. Rende, bast, schors, bij Kil. rinde, Hoogd. rinde, Eng. rind. voetnoot2) Vs. 73-80. Vinc. Tu ille Macharius es, et mihi celare tentabas! Gratias ago tibi, quia colaphos infantibus nostris dedisti, ne magnum aliquid in conversatione vite sue facere se putarent. - Vs. 77 vlg. misschien aldus te verbeteren: Want si hem niet en dorren verwanen Van groten levene, nu men mach manen, enz. margenoot+ Vinc. O.

Vorige Volgende

III partie. II boek.

Hier beghint die ander bouc van der derder paertien. Hoe Theodosius keyser wart. I.

Hoe dorloghe began tusscen Theodosiuse ende Maximus. II.

Hoe Theodosius porde up Maximus. III.

Maximus doot ende ander dinc. IIII.

Theodosius mesdaet. V.

Theodosius beteringe. VI.

Dit es van sire doghet. VII.

Van Placella der keyserinnen. VIII.

Vanden morthusen die hi brac. IX.

Hoemen die mamorien brac. X.

Hoe Cheraphis tempel wart gevelt. XI.

Vanden heidinen pape Tyran. XII.

Hoe Baptisten hoeft was vonden. XIII.

Vanden selven noch. XIIII.

Van Claudiaens bloemen. XV.

Van Janne Damassene. XVI.

Vanden selven Janne. XVII.

Noch vanden selven. XVIII.

Valentiniaens doot. XIX.

Ga naar margenoot+ Hoe Theodosius hem sette ter wrake. XX.

Hoe hi an Gode sette sijn striden. XXI.

Hoe hi zeghe vacht metter bede. XXII.Ga naar margenoot+

Theodosius doot ende ander dinc. XXIII.

Van Janne den Anacorite. XXIIII.

Vanden duvel die eenen moenc bedrooch. XXVGa naar voetnoot2).

Van enen bekeerden zondare. XXVI.

Van eenen die wel na was gevallen. XXVII.

Van sente Martine van Tours. XXVIII.

Hoe sente Martijn sinen mantel deelde. XXIX.

Hoe hi die werelt begaf. XXX.

Hoe hi bisscop daer na wart. XXXI.

Van sinen miraclen. XXXII.

Vanden selven. XXXIII.

Vanden selven noch meer. XXXIIII.

Van sinen weldaden. XXXV.

Hoene die viant wilde honen. XXXVI.

Van sente Morile. XXXVII.

Van sinen heileghen daden. XXXVIII.

Hoe sente Morijl bisscop wart. XXXIX.

Hoe hi verwecte vander doot Renate. XL.

Van ArseniuseGa naar voetnoot3) van Rome. XLI.

Van Heraclides aventuren. XLII.

Van Didimus van Alexandrien. XLIII.

Van Heraclides sproken. XLIIII.

Van eenen Ammonius. XLV.

Vanden wive die merie wart. XLVI.

Van Macharis van Alexandrien. XLVII.

Noch vandien selven. XLVIII.

Hier beghint die ander bouc van der derder paertien.
Hoe Theodosius keyser wart. I.