Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 354]

Het begin van de Rijmbijbel in een handschrift uit het begin van de vijftiende eeuw. Onder de miniatuur van de drie-eenheid staat onder andere te lezen ‘die men heet scolastica hystoria’ en tevens de naam van de schrijver.

[p. 355]

Scolastica of Rijmbijbel

Theologie op maat

‘Maria, bron van genade, ik dank u dat u gedaan hebt waarom ik u aan het begin van mijn werk vroeg: ge hebt mij gesteund bij de voltooiing ervan. Op de dag dat de komst van Jezus Christus aan u bericht werd [25 maart, Maria-Boodschap], heb ik dit werk voltooid, en sinds de geboorte van uw Zoon zijn er 1270 jaar verstreken.’ Met deze woorden, aan het eind van zijn bijna 35.000 versregels tellende Scolastica of Rijmbijbel, besluit Jacob van Maerlant het eerste werk uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis waarvan de datum van voltooiing zó precies, tot op de dag, bekend is.

Men zou bijna denken dat hij met een zucht van verlichting de pen moet hebben neergelegd, want gekomen aan het pinksterverhaal, na ruim 27.000 verzen, op het moment waarop de discipelen, vervuld met de Heilige Geest, er op uit trekken om te prediken, bericht Maerlant zijn publiek dat het wat hem betreft nu wel ‘rustens tijt’ is. Maar zijn ‘goede vrient’, zijn ditmaal niet met name genoemde opdrachtgever, heeft hem dringend verzocht de lotgevallen van het joodse volk verder te verhalen: hoe hun rijk veroverd werd door de Romeinse keizers Vespasianus en Titus en hoe uiteindelijk Jeruzalem verwoest werd. De verwoesting van Jeruzalem (70 na Chr.) werd in de Middeleeuwen vaak beschouwd als welverdiende, door God aan de joden gezonden straf in verband met hun schuld aan Christus' kruisiging, en kon als logisch vervolg op de gebeurtenissen in het Nieuwe Testament gezien worden.

‘Het zou niet erg beleefd zijn een verzoek waaraan ik kan voldoen, te weigeren,’ aldus Maerlant, en daarom vervolgt hij zijn verhaal met nog eens meer dan 7500 versregels, gebaseerd op de woorden van ‘Josephus, diet selve sach’, een ooggetuigenverslag dus, zoals de joodse geschiedschrijver Flavius Josephus dat gaf in zijn Bellum judaicum (De joodse oorlog). Deze laatste 7500 regels worden gewoonlijk aangeduid met de naam Wrake van Jerusalem, een titel die overigens niet van Maerlant zelf afkomstig is.

Evenmin als Wrake van Jerusalem is ook de algemeen ingeburgerde benaming Rijmbijbel ooit door de Middelnederlandse dichter zelf gebezigd ter

[p. 356]

aanduiding van zijn werk. In de Spiegel historiael verwijst Maerlant naar zijn werk uit 1271 als ‘bouc van Scolastica’, een titel die begrijpelijk wordt wanneer we weten dat de hoofdbron voor Maerlants eigenlijke bijbelbewerking gevormd wordt door de Historia Scolastica, een in de twaalfde eeuw door Petrus Comestor geschreven studieboek voor Parijse theologiestudenten. ‘Deze Scolastica nu wil ik ‘ontbinden’ [vertalen, maar ook verklaren en toegankelijk maken],’ zo meldt de dichter in zijn proloog en de uitvoering van dit voornemen heeft hem heel wat wikken en wegen gekost. Want een publiek van theologiestudenten was wel iets anders dan het publiek waarvoor Jacob van Maerlant zijn bijbelse geschiedenis wilde schrijven. Van louter vertalen kon dus geen sprake zijn; wat Maerlant met de stof uit zijn bron deed was niet alleen vertalen, maar ook bewerken. Door het gehele werk zien we de dichter selecteren en doseren, bepaalde details accentueren en andere juist wat meer op de achtergrond laten en zo de tekst als het ware op maat snijden voor het door hem beoogde publiek. Vaak vertelt hij er ook bij waarom hij bepaalde dingen niet uitvoerig bespreekt: ‘het zou allemaal veel te lang en te moeilijk worden.’ Bij dit alles gaat het Maerlant bovenal om de bijbelse geschiedenis, met de nadruk op geschiedenis. Dit is waarschijnlijk ook de reden waarom hij het werk van Comestor, waarin de geschiedenis ook op de voorgrond staat, als hoofdbron voor zijn Middelnederlandse dichtwerk koos en niet eenvoudigweg de bijbel zelf.

Anders dan in zijn bron grijpt Maerlant waar mogelijk de gelegenheid een uitstapje te maken om te getuigen van zijn grenzeloze verering voor Maria. Hij vergelijkt haar met de duif die het olijftakje aan Noach bracht, met het biezen mandje waarin Mozes gered werd en - in het hierna gepresenteerde fragment uit het Oude Testament - met Abigaïl, de vrouw die bij David vergiffenis ging vragen voor de ondoordachte woorden van haar man. Zo ook pleit Maria bij haar Zoon voor ons mensen wanneer wij dwaze dingen doen, aldus Jacob van Maerlant. Een van de problemen waarmee de theologie zich in Maerlants tijd - en al lang daarvoor - geconfronteerd zag, was de vraag naar de verhouding tussen het Oude en het Nieuwe Testament en die naar de zin van het Oude Testament in het algemeen. Door nu bepaalde gebeurtenissen of personen in het Oude Testament te verklaren als een soort ‘vooraankondigingen’ van feiten en figuren in het Nieuwe Testament probeerde men deze vragen te beantwoorden. In de typologie in het tekstfragment worden de geschenken van Abigaïl vergeleken met het ‘geschenk’ van Maria, haar deugdzaamheid.

De dichter is behalve bij de Historia Scholastica bij verscheidene aanvullende bronnen te rade gegaan. Ook hiervan is in het hiernavolgende fragment een voorbeeld te vinden: ‘Ik heb in geen enkel boek kunnen vinden wanneer Judas zich heeft opgehangen, nadat hij Christus op zo'n laaghartige

[p. 357]

wijze verraden had voor dertig zilverlingen,’ bekent de dichter, ‘maar een “glose” in het boek Psalmen zegt dat dat gebeurde op de dag voor Pasen.’ Hier verwijst Jacob van Maerlant naar de Glossa Ordinaria, commentaren op de Vulgata, de Latijnse bijbelvertaling, in de vorm van aantekeningen bijgeschreven tussen de regels of in de marge van de diverse handschriften van deze Latijnse vertaling.

Van ieder van de drie delen waarin de Rijmbijbel verdeeld zou kunnen worden (Oude Testament, Nieuwe Testament, Wrake van Jerusalem), volgt hieronder een fragment. Als eerste is gekozen voor een gedeelte uit het verhaal van Saul en David; het lijden en sterven van Christus staan centraal in het tweede fragment, en uit de Wrake volgt het verslag van de belegering van Jotapata, een vesting in Galilea die in 67 na Christus na een langdurig beleg werd ingenomen.

De belegering van de stad wordt uitvoerig en precies beschreven. Maerlant komt hier heel duidelijk tegemoet aan de wensen van zijn publiek, dat - het kan bijna niet anders - in hoge mate geïnteresseerd moet zijn geweest in oorlogvoeren en alles wat daarmee samenhangt. Heel gedetailleerd beschrijft de dichter bepaalde belegeringswerktuigen van de Romeinen, zoals de stormram in het fragment hierna. Ook de miniaturen in het oudst bekende handschrift van de Rijmbijbel, gedateerd omstreeks 1285, dragen bij om het publiek een zo goed mogelijk beeld te verschaffen van de strijd. We lezen over de aanvallen van de Romeinen en de tegenzetten van de joden vanuit de stad. Steeds opnieuw bedenken de wanhopige stadsbewoners manieren om de aanvallen af te slaan en geen list is daarbij ongebruikt gelaten, wat het geheel tot een levendig schouwspel maakt. Maar ook de soms gruwelijke beschrijvingen van doden en gewonden maken dat het relaas zich laat lezen als een verslag van iemand ‘diet selve sach’.