Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 312]

Folium met miniaturen van wondervolkeren in Der naturen bloeme. We zien onder andere afbeeldingen van vrouwen die slechts één kind baren (dat grijs geboren wordt), een vrouw met een vijfling en mensen met hondenkoppen.

[p. 313]

Der naturen bloeme

Een bont boeket

Wie in Maerlants bijna 17.000 versregels tellende natuurencyclopedie Der naturen bloeme [Het mooiste uit de natuur] een natuurverschijnsel wil opzoeken waarvan hij de Latijnse naam niet kent, wordt het bepaald niet gemakkelijk gemaakt. Het werk is namelijk, overeenkomstig de bron De natura rerum [Over de aard der zaken], alfabetisch gerangschikt op de Latijnse benamingen voor de diverse verschijnselen. Zo zoeke men in het hierna gepresenteerde abc de beschrijving van de hond niet onder de h, maar onder de c van canis en volgen na het ‘trefwoord’ es geen bijzonderheden over de ons bekende loofboom, maar over de metaalsoort koper.

Het werk is ingedeeld in dertien ‘boeken’ [hoofdstukken], die achtereenvolgens informatie verstrekken over de mens en velerlei vreemde mensenrassen en wondervolkeren, viervoetige dieren, vogels, zeemonsters, vissen, slangen, ‘wormen’ [insecten], gewone bomen, specerijbomen, geneeskrachtige kruiden, vermaarde bronnen, stenen en metalen. Deze indeling is af en toe problematisch, althans naar twintigste-eeuwse begrippen: het nijlpaard (ipothamus) moet niet gezocht worden onder de viervoetige (zoog)dieren, maar heeft een plaatsje gekregen in het hoofdstuk over de zeemonsters en de vleermuis is ingedeeld bij de vogels. Onder ‘wormen’ verstaat Jacob van Maerlant - net als zijn bron - dieren als de bij (waaraan hij overigens een schitterende beschrijving wijdt), de pad en de kikker, de mier, de vlieg, de slak en nog veel meer. Ook bevat het werk beschrijvingen van dieren die heden ten dage niet meer in een serieus biologieboek (wat Der naturen bloeme werkelijk was) zouden voorkomen, maar die naar het rijk der fabelen zijn verwezen, zoals de eenhoorn, de feniks uit het abc en talloze wonderwezens, beschreven in het hoofdstuk over de mens. Daar ontmoeten we een volk dat leeft van rauwe vis en zeewater, wezens die zo'n kleine mond hebben dat zij hun voedsel door een rietje naar binnen moeten zuigen, mensen met maar één voet, die wel weer zo groot is dat hij hun dient als parasol wanneer zij op hun rug in de zon liggen en vrouwen gehuld in dierenhuiden met een baard tot op hun borsten.

[p. 314]

Bij dit alles moet vooral nooit uit het oog verloren worden dat het Middelnederlandse werk stoelt op een serieuze wetenschappelijke traditie die al eeuwenoud was en die wortelde in de ideeën van Aristoteles en in de geschriften van kerkvaders en gezaghebbende auteurs uit Oudheid en Middeleeuwen. Dit geldt eveneens voor allerlei, vaak curieus aandoende details, die ons nu wellicht een vertederde glimlach ontlokken, zoals de vluchtende das of het heel-slim-achteruitlopende nijlpaard uit het abc, en evenzeer voor bepaalde geneeskundige recepten, over het gebruik waarvan men zich vandaag de dag wel meer dan eens zou bedenken. In veel gevallen lijkt het middel erger dan de kwaal. Zie maar eens wat Maerlant schrijft over de geneeskrachtige werking van de geslachtsorganen van de das en weeg dan voor- en nadelen tegen elkaar af. Toch waren al deze remedies in de Middeleeuwen volkomen geaccepteerd en het resultaat van serieus beoefende wetenschap. (Zie voor de achtergronden van de zogenaamde temperamentenleer die aan de geneeskunde van de Middeleeuwen ten grondslag ligt, nodig voor het begrijpen van een aantal tekstgedeelten, de inleiding bij het fragment uit de Heimelijkheid der heimelijkheden.)

Na een flinke hoeveelheid geschiedenis (Alexanders Geesten, Historie van den Grale, Historie van Troyen) en vorstenethiek (Heimelijkheid) kwam dan in het eerste werk dat Jacob van Maerlant na zijn terugkeer in Vlaanderen zou vervaardigen, de natuur aan bod. De Middelnederlandse dichter voltooide zijn ‘bestiaris’ rond 1270 en droeg hem op aan ‘mine here Niclaus van Cats’ met de wens dat ‘dit juweelkin van mi’ hem goed zou bevallen. Nicolaas van Cats was heer over Noord-Beveland en één van de vertrouwelingen van de jonge Floris v. Maerlant zal deze beschermheer tijdens zijn verblijf op Voorne hebben leren kennen.

Als bron voor Der naturen bloeme diende zoals gezegd De natura rerum (1225/26-1241) van de geleerde dominicaan Thomas van Cantimpré, een omvangrijke encyclopedie samengesteld uit het werk van tientallen gezaghebbende geleerden, met als belangrijkste Aristoteles. Met zijn bewerking van Cantimpré's werk is Jacob van Maerlant overigens de eerste die aristotelische biologie in de volkstaal presenteert. In zijn proloog somt de dichter alle door hem gebruikte bronnen op en ook in het werk zelf verwijst hij herhaaldelijk naar zijn en Thomas' zegslieden in termen als ‘Jacob van Vitry die seghet’, ‘sente Ambrosius scrivet mede [ook]’, ‘Plinius ende Solinus leeren’ enzovoort. Onder deze verwijzingen bevinden zich nog steeds niet-geïdentificeerde werken als Experimentator (zie o.a. grus) en Liber rerum (zie o.a. lucius).

Na geschiedenis en ethiek nu de natuur... Toch zullen we zien dat zowel geschiedenis als ethiek in Der naturen bloeme nog herhaaldelijk om de hoek komen kijken. Een aantal malen ontmoeten we Alexander de Grote (Brah-

[p. 315]

manen, canis) en op verscheidene plaatsen wordt aan het handelen van een bepaalde diersoort een morele les gekoppeld (canis, karabo). Ook christelijke symboliek komt aan bod: de feniks herrijzend uit zijn as als symbool voor Christus. Met het oog op al deze facetten kan over Der naturen bloeme worden gesproken als over een bont boeket, of zoals Maerlant zelf zei: een juweeltje.

Uit alle hierboven opgesomde hoofdstukken komen in het hiernavolgende abc een of meer vertegenwoordigers voor het voetlicht. De letter h ontbreekt; dit heeft te maken met het verschijnsel van wegvallen van de h aan het woordbegin in het Vlaamse dialect waarin het oudst overgeleverde handschrift van Der naturen bloeme geschreven is (zie hierover de Aanwijzingen voor het lezen van Middelnederlands). De letter w ontbreekt in het Latijnse alfabet, en dientengevolge ook in Maerlants alfabetisch op het Latijn gerangschikte dierencyclopedie.

De keuze was vaak niet eenvoudig: voor bijna iedere letter van het alfabet waren in het complete werk volop boeiende alternatieven te vinden. Hierom wordt de complete Der naturen bloeme voor degenen die geïnteresseerd zijn geraakt, van harte als lezing aanbevolen. Het encyclopedische karakter van het werk leent zich hiervoor uitstekend: de lemmata variëren in lengte van een tiental rijmparen of nog minder tot enkele honderden versregels en zelden meer. Pas in het totale werk zal duidelijk worden wat in het fragment gepoogd is te laten zien: dat er een grote waarheid schuilt in het cliché dat alles wat in de natuur groeit en bloeit ons altijd weer boeit.