Der naturen bloeme

[p. 193]

tekstkritische noten

1. V.A.W. Ghemeenlike. B. Gemeinelijc s.b. de s. - 2. B. Diemen vint. - 3. V.B. Bi der. - 5. V. Steenen. B. ut O. - 6. B. Ende uten lande dar omtrent. - Vs. 6 ontbr. bij V. en A. - 7. V.A. ne twivels diemen. B. Niman twivels dimen. W. twivels diemen. - 8. V.A. macht. B. Sine sijn v. herde g.c.W. ne s. - 9. B. seit. - 10. V.A. Dies ne ombeert s. negheen. B. Dies nontbert. W. Dies nombeert. - 11. V. hi ontbr., leesterre. B.H.h. hem d. leitsterre. - 12. V. ondire. B. niet dire. - 13. V.A. redenen ne. B. redenen c.n.W. redene ne c. - 14. B. Geproven d.c. datmen s. - 15. V.A. hiet l. - 16. B. bi ontbr. - 17. V.A. u bi n. nomen. B. u in ordinen nomen. W. nomen. - 18. V.A. comen. B. alsi bi namen comen. W.A.a. hier na comen. L. staen. - 19. B. van C.b.c.W. Teerst in A daer na in B. - 20. B. Also vort no myn. W. Na dordine van den A.b.c. - Vs. 20 ontbr. bij L. - 21. V. Ametistus die i. eerst. A. Ametistus dien i. eerst. B. Ametistus dien ic ierst. W. dien ic eerst. - 22. V. ypolette. - 23. V.A. daermen. B. darmense.

Boek XII

⁺ Ghemenelike sijn best die stene,

⁺ Die ons comen groet ende clene
Bi den rivieren neder te waren
Uten paradyse ghevaren.
⁺ Stene die comen van Orient
Die sijn verren wel bekent.
Niemen twifels, dien men vroet acht,
Stene en sijn van groter cracht,
Want men siet an den seylsteen,
Des en onbeert scipman engheen,
⁺ Hoe hi die leetsterre wiset,
Nochtan es hi ondiere ghepriset;
Maer bi reden en canmen niet
Gheproeven die cracht diemen siet,
⁺ Wanen si comen mach yet lichte,
Sonder bi ons Heren ghichte.
Nu sal icse ju bi namen noemen,
Also als si in ordinen comen,
Na dordine van den A.b.c.
Vort altoes no min of mee.

Amesticus¹⁾, den ic eerste sette,

Es ghelijc der violette,
Ende daermense vint so ghedaen,

+ Nat. Rer.

+ L. XVI.

+ A. 152 d.

+ V. 217 a.

+ B. 95 c.

1) Lees met de varianten: Ametistus, en in vs. 25: Ametisten. - N.R. Ametistus.

[p. 194]

 

Dat sijn die beste, dats sonder waen.

25

Some amestice sijn

 

Ghevaerwet na den roeden wijn,

 

Mettien watre verkeert¹⁾.

 

⁺ In Ethiopen, alsmen ons leert,

 

Vintmense ende in Endi,

30

Ende in Germania hier bi,

 

Maer die en sijn bor diere,

 

⁺ Noch oec van scoenre maniere.

 

Weder ware hi ware so min²⁾.

 

Die cracht die hi hevet in,

35

Dats dat hi dronkenscep verdrivet,

 

Alsmen ons leert ende scrivet.

 

 

 

Achates es een diere steen,

 

Swart vintmer menech een,

 

Daer witte adren in gaen.

40

Oec seghtmen ons, sonder waen,

 

Dat hi in hevet figure

 

Ghewassen bi rechter nature,

 

Als die ystorien doen verstaen,

 

Dat coninc Pirrus sonder waen,

45

⁺ Die wilen street jeghen die Romeine,

 

Enen achaet hadde reyne,

 

Datter in stonde properlike

 

Neghen instrument der musike,

 

In dien middel Apollo

50

Met dier harpen sittende so³⁾.

 

Ende dit en maecte leec noch cleerc,

1) N.R. Est autem quidam, qui est velut gutta rubei vini corrupta aqua.

+ L. 130 b.

+ W. 13 c.

2) Lees met de variant:

Werder ware hi, waerre min.

N.R. Carior esset hic lapis, sed maxima copia eius est.

+ A. 153 a.

3) N.R. Apollo... cytharam manu tenens.

[p. 195]

 

⁺ Maer et was der naturen werc.

 

Dese steen verdrivet venijn,

 

Den draghere doet hi staerc sijn,

55

⁺ Ende ghevet gheluc ter cure

 

In menigher sware aventure,

 

Ende hi maecten bequame ende lief.

 

Hi weert den dief, seghet die brief¹⁾,

 

Ende hi maect die oghen claer.

60

Houdmenne den viere naer

 

So riect hi soete, als wi lesen.

 

Eneas die hadde desen,

 

Die van Troien vlo die man,

 

Die menighe sware noet verwan.

 

 

56

⁺ Alabaustus, wi lesen dit²⁾,

 

Es een steen dien men vint wit,

 

Daer men vate of maect goet,

 

Daer men specie in doet,

 

Want niet lichte in langher stont

70

⁺ En worter specie in onghesont.

 

Omtrent Damasch ende Thebe mede³⁾

 

Vintmense van groter withede,

 

Maer die beste coemt van Endi.

 

Maer die steen, dat seghtmen mi,

75

Es die vrientscap bejaghet⁴⁾

 

Hem dien over hem draghet.

 

In dit vat brochte Magdalene

 

Die diere specie entie rene,

 

Daer si Jhesum salvede mede,

80

Al daer hi at ter selver stede.

+ V. 217 b.

+ B. 95 d.

1) Lees met de variant: den dorst. - N.R. sytim sedat.

+ L. 130 c.

2) Noch in De Nat. Rer. noch bij Konrad von Megenberg wordt het albast behandeld. Verg. Vinc. Spec. Nat. L. IX, c. 16: ab Ysidoro inter marmora ponitur.

+ W. 13 d.

3) Bij Vinc., t.a. pl.: circa Thebas Egipcias et Damascum Syrie.

4) De lezing der varianten is in vs. 74-75 te verkiezen:

Men seghet die steen es seghevri,
Ende hi vrientscap bejaghet.

[p. 196]

 

Adamas dats een steen

 

Die ghenatuurt es in tween:

 

Ende adamas vintmen dat si

 

⁺ Int alende van Endi¹⁾,

85

Dien vintmen in den dale

 

Onder fine rotsen van carstale,

 

Ende es na den carstale claer;

 

Maer een deel ghevaerwet daer naer

 

Datmen ghevijlt yser siet.

90

Desen machmen breken niet

 

Met viere noch met slaghe enghene,

 

Dan met bocs blode allene

 

⁺ Waerm rinende utermate der wonde²⁾:

 

Daer mede scoert hi daer ter stonde.

95

⁺ Met sine splentere gheset in stale

 

Snijtmen ende gravet wale

 

Die harste stene diemen vint.

 

Dese es mere niet een twint

 

Dan men die haselnoete weet:

100

Sulc man desen dyamas heet³⁾.

 

Men seghet dat hi gracie ghevet

 

⁺ Hem diene over hem hevet,

 

Op datmen hem over vrientscap gaf,

 

Ende dat hi anders niet een caf

105

En diet, ensi also bejaghet.

 

Hi es te beter, alsmen ons ghewaghet,

 

Es datmene doet staen in stale,

 

Ende es dat vingherlijn alte male

 

Van goude ghemaect allene,

+ A. 153 b.

1) Lees in vs. 83 met de variant: Een adamas. - N.R. Est adamas in ultimis partibus Indie.

+ V. 218 a.

2) N.R. hircorum sanguine recenter fuso calefactus scinditur. Lees met de variant: uter wonde.

+ B. 96 a.

3) N.R. Hic lapis a quibusdam dyamas dicitur.

+ L. 130 d.

[p. 197]

110

Doer die ere van den stene¹⁾.

 

Men vint enen andren dyamant

 

Tote Arabien int lant,

 

Ende in die ze mede, alsmen seghet,

 

Die bi den lande van Cipers leghet,

115

Ende yserinne die es²⁾

 

In Grieken bi Philippus,

 

Ende dien hetewi den seilsteen.

 

Des en connen overeen

 

Die scipliede onbeeren niet,

120

Want alsmen sonne no sterre en siet,

 

Wiset hem die steen den leetsterre:

 

Anders bleven si in den werre.

 

⁺ Bi dien datse die steen leert,

 

Weten si waer si sijn ghekeert.

125

Dese steen, des horic lien,

 

Es nutte te toeverien.

 

Hi ghevet hem cracht ende bejaghet

 

Jeghen sinen viant, diene draghet.

 

Hi versteect drome die ydel sijn,

130

Ende hi openbaert venijn³⁾;

 

Want men seghet dat hi sweet,

 

Es dat venijn bi hem steet.

 

Die metten viande sijn beseten

 

⁺ Es hi nuttelec, wilmen weten.

135

⁺ Ten luchtren aerm horic ghewaghen,

 

Dat hi wille sijn ghedraghen.

 

 

 

Abeston dats overeen

 

In Arabia een steen,

 

⁺ Als iser so ist ghedaen⁴⁾.

1) N.R. huius vis maior perhibetur, si sedes eius cum in anulo ponatur ferrea sit, anulo tantum pro dignitate lapidis ex auro constante.

2) De tekst is in alle Hss. bedorven. N.R. et in ferraria que Philippis est. Doch Vinc. L. IX, c. 41, heeft een duidelijker lezing: Quartum producit ferraria vena Philippis. Waarschijnlijk zal de ware lezing zijn:

Ende in die ysermine die es.

+ A. 153 c.

3) N.R. Sompnia etiam vana repellit et venenum fugat.

+ V. 218 b.

+ B. 96 b.

+ L. 131 a.

4) Lees met de varianten: yserroest. - N.R. coloris ferruginei.

[p. 198]

140

Onsteken machmen sonder waen,

 

Maer nemmeer in ghere maniere

 

En wort hi gheblust van viere.

 

Dies segghen die wise meesters al bloet,

 

Ende dit es wonder alte groet.

 

 

145

Amantos, men vint dat wale,

 

Es een der stene horic in tale¹⁾,

 

Ende es als aluun ghedaen.

 

Een siden cleet bestrijctmen saen

 

Met desen, so dat sine maniere,

150

Dat onscaet blijft in den viere²⁾,

 

Ende wort claer in der ghebare

 

Als of et ghewaschen ware.

 

Goet es hi jeghen sorterie

 

Ende jeghen alrehande toverie³⁾.

 

 

155

Allectorius es over een

 

Dat wi heten den capoensteen,

 

Als ghi moeghet ondersoec

 

Hier voren doen in der voghel boec⁴⁾,

 

Van der grote dat es een bone,

160

Ghedaen na dat carstal scone,

 

Anders dan hi donker es⁵⁾.

 

⁺ Diene in den mont draghet, sijt seker des,

 

Hine laet ghenen dorst hem naken an:

 

Dus proeft men of hi vrai es dan.

165

In wighen es hi seghevri ter were,

1) Lees met de variant: orientale. - N.R. lapis est Orientis.

2) N.R. hoc lapide vestis serica perlita igni resistit. Lees met de variant: doet in plaats van dat.

3) N.R. veneficiis resistit et magorum prestigiis.

4) Zie Nat. Bl. B. III, vs. 2087-2098.

5) N.R. Cristallo prope similis, sed paulo turbacior.

+ A. 153 d.

[p. 199]

 

Ende bejaghet prijs ende ere¹⁾.

 

Sinen draghere maect hi lief ende wijs,

 

Ende meest vrouwen, die mesprijs

 

Van haren mannen moeten ghedoghen,

170

Doet hi die manne vrientscap toghen²⁾.

 

Alsture vordel an wilt jaghen,

 

Moestune in den monde draghen.

 

 

 

Absinctus es swart ghedaen,

 

Daer witte adre doer gaen,

175

⁺ Van sire grote sere swaer.

 

Maectmenne int vier heet, dats waer,

 

VII daghe blijft hi heet.

 

Hem es hi goet die ghereet

 

⁺ Ter jucht sijn ende so sere riesen,

180

Dat si hare lede verliesen³⁾.

 

 

 

Alabandina es ghenant

 

Also, wantmense in een lant

 

⁺ Vint dat heet Alabandia⁴⁾,

 

Ende es int lant van Asia,

185

Diere ende scoen utermaten,

 

Een deel ghelijc der ghernaten,

 

Noch bet ghelijc den robine.

 

So verjueghet therte sine,

 

Diene narenstlike ansiet⁵⁾:

190

Dats datmer an te prisen pliet.

 

 

 

Andramanda⁶⁾ es na silver ghedaen

 

Ende viercante sonder waen,

 

Harde ghelijc den adamant.

1) N.R. victoriosus est in bello, pacem reconsiliat. - Lees met de variant pais in plaats van prijs.

2) N.R. facit gratum et maxime uxores maritis.

+ V. 219 a.

+ L. 131 b.

3) N.R. valet illis qui paralisi sunt destituti.

+ B. 96 c.

4) N.R. In regione Asye que Alabanda dicitur invenitur.

5) Lees in vs. 188 met de variant: Hi verhoghet. - N.R. exhilarescit animum in aspectu.

6) N.R. Andromanda.

[p. 200]

 

In die Rode zee lesic datmene vant.

195

Dese sacht des menschen moet,

 

Die altemale dinct verwoet.

 

Daer toe es hi were groet

 

Jeghen der luxurien noet.

 

 

 

Berillus es een steen openbare

200

Claer oft zeewater ware,

 

⁺ Maer die beste sonder waen

 

Sijn na clare olie ghedaen,

 

Ende binnen onbesmet;

 

Want someghen berillen let

205

Adren binnen in der ghebare,

 

Als die ghelike van enen hare.

 

Daer hi es als een appel ront,

 

Ghenet in watre daer ter stont,

 

Ende die sonne daer doer scine,

210

Doet hi sonder ander pine

 

Dode colen vier ontfaen,

 

Ende andre dinghe sonder waen,

 

Die droghe sijn ende van rechter naturen¹⁾.

 

Oec seghtmen in der scrifture,

215

Dat hi squinantie ghenesen can,

 

⁺ Ende met wrivene verdrivet den man²⁾,

 

Es hi wassende an tlijf.

 

Hie maect tusschen man ende wijf

 

Vrientscap, sijn si in onvreden;

220

Hi ghevet vele werdicheden.

 

Sieken oghen es hi niet quaet,

 

Alsmenne in watre dwaet³⁾.

 

Sijn water, daer hi in es ghedweghen,

+ A. 154 a.

1) Lees met de variant: van lichter naturen. - N.R. bullituram arboris siccam accendit.

+ V. 219 b, L. 131 c.

2) Lees met de varianten: wan. - N.R. glandes qui ex malis humoribus colliguntur.

3) Vinc. t.a. pl. c. 48: Aqua ablutionis eius valet oculis infirmis. Waarschijnlijk te lezen:

Alsmense in sijn water dwaet.

[p. 201]

 

⁺ Es goet die nesen ende sicken pleghen¹⁾.

225

Sieker levere es hi goet;

 

Zeghevri es hi ende wel ghemoet.

 

In IX manieren machmen vinden:

 

Die besten comen ons van Inden.

 

 

 

Borax dats der padden steen

230

Van III manieren of van tween.

 

Een deel sprakic van der vormen

 

In den boeke van den wormen²⁾.

 

Som sijn si wit ende som bruun.

 

Die witte coemt selden int commuun,

235

Maer et es die beste te voren;

 

Want die witte, als wijt horen,

 

Heeft die mensche in enech quaet,

 

Ende hi dan den steen ontfaet,

 

Ende swelghet in gheheel,

240

⁺ Hine laet niewer gheen deel

 

In den daerm, hine gaetet duere,

 

Ende purgiert die nature,

 

Ende hi coemt beneden uut,

 

Onghescaet sire virtuut³⁾.

245

Eenen andren swarten met enen oghe

 

Sietmen onder wilen toghen,

 

Ende die es goet jeghen venijn.

 

Die derde es buere fijn,

 

Hi es swart ende sonder oghe,

250

Ende van prise ne buere hoghe,

 

Want hi es sonder medicine:

 

In Wals heetmene crappandine⁴⁾.

 

 

 

⁺ Carbunculus es een steen,

+ B. 96 d.

1) N.R. que aqua, si in potum suscipiatur, rutatus tollit et suspiria.

2) Zie B. VII, vs. 334-346.

+ A. 154 b.

3) N.R. Circuit enim intestina, et facta cura per inferiorem egreditur regionem.

4) N.R. Gallici crapodinam vocant.

+ L. 121 d.

[p. 202]

 

Die ghelike heeft engheen,

255

Die selsienste dien men vint,

 

Ende daermen of die waerheit kint,

 

⁺ Dat hi heeft alre stene macht.

 

Hi maect in den dach die nacht¹⁾.

 

Sdaghes es hi als die cole roet,

260

Snachts so gheeft hi claerheit groet.

 

⁺ In Libien ter Tragoditen²⁾

 

Vintmense, segghen die viten,

 

Drieerhande sire maniere:

 

⁺ Die riect ghelijc den viere³⁾;

265

Rubith mach die ander sijn,

 

Die wi heten den robijn⁴⁾.

 

Hi es roet, mar niet soe recht,

 

Dat hi maect dat donker lecht.

 

Balustrus⁵⁾ dats die derde maniere,

270

Hi es roet gelijc den viere,

 

Maer donker violetten roet;

 

Doch es sine waerdicheit so groet,

 

Dat waerder es sine maniere

 

Dan die jasper of die saphiere.

 

 

275

Calcedonius es een steen,

 

Dicke ghevaerwet al in een

 

Tuschen den blauwen ende den claren.

 

Es hi doergate te waren⁶⁾,

 

Ende men draechtene, als ict vant,

280

Ist an den hals of an die hant,

 

Hi doet dicken in ghedinghe

+ V. 220 a.

1) Lees met de variant:

Hi maect den dach in die nacht.

N.R. nocte magis lucet quam die, quia die quasi obscuratur, nocte vero in tantum refulget, ut noctis tenebras fuget.

+ W. 14 a.

2) Hier vangt het laatste gedeelte der Weener fragmenten weder aan, dat loopt van vs. 261-419.

+ B. 97 a.

3) Lees met de variant: Die rechte (of vraie) gelijct den viere. - N.R. prime speciei carbunculus nomen est.

4) N.R. 2^a vero species rubith.

5) N.R. 3^a autem balaustus vocatur.

6) N.R. qui si pertusus sit et collo feratur.

[p. 203]

 

Pleyt verwinnen sonderlinghe,

 

Ende hi tempert sere mede

 

Hitte die coemt van den rede.

285

⁺ Drieerhande vintmen desen,

 

Also als wi bescreven lesen.

 

 

 

Corallus es een steen al roet.

 

Van desen vindewi al bloet,

 

Dat et cruut es langhe stont

290

Ende wast op der ze gront,

 

Ende alsment in die lucht brenct uut,

 

So ontfatet des steens virtuut.

 

Omtrent Sardaenge in die zee

 

Vintmen dit cruut ende nauwer me.

295

Lanc so vintmen dese stene

 

⁺ Halfs voets ende langher ghene.

 

Jeghen blixeme ende tempeest.

 

Es hi nuttelec verheest.

 

Dies plaghen douderinghe dicken¹⁾,

300

Dat si corael braken te sticken,

 

Ende woerpent up tfelt met den sade

 

Jeghen des weders onghenade,

 

⁺ Ende an olive boeme hinghen sijt,

 

⁺ Ende al omme des haghels strijt.

305

⁺ Quade gheeste scuwen al²⁾.

 

Hi es goet jeghen menech misval.

 

Ghesont es hi den lechame

 

Jeghen der fleumen mesquame.

 

 

 

Crisoprassus es een steen

310

Van tween vaerwen overeen.

 

Als poreyden sap es hi groene,

+ A. 154 c.

+ L. 132 a.

1) N.R. unde antiqui opinione ducti, cet.

+ B. 97 b.

+ V. 220 b.

+ W. 14 b.

2) N.R. demonibus terribilis est.

[p. 204]

 

Met spotkine van sulken doene,

 

Als oft goutdroppelkine waren¹⁾.

 

Selden vintmen te waren,

315

Ende dies te waerder so es hi.

 

Allene coemt hi van Endi.

 

Den oghen es hi sere goet,

 

Alsmen ons te verstane doet.

 

 

 

Celidonius, alsmen seghet,

320

Es die in die swalewe leghet.

 

Leleec es hi ende ne bure hart,

 

Sulc es roet ende sulc swart.

 

Swalewen jonghe, die hebbene inne²⁾,

 

⁺ Leric datmense dus bekinne:

325

Die bec jeghen bec sitten in een

 

Hebben inne desen steen.

 

Die rode es goet ghedraghen ane

 

Hem, die pliet ter niewer mane

 

Quade gheeste te hebben inne.

330

Hem die woert oec buten sinne

 

Entie langhe quale draghet,

 

So draeghine, alsmen hier ghewaghet,

 

In een linen cleet ghewonden,

 

⁺ Ter luchter hant ten selven stonden.

335

⁺ Alsmen oec den swarten vint,

 

Es mede nuttelec datmene bint

 

In een linen cleet, ende die es goet

 

Hem die coemanscep doet,

 

Ende boetscap draecht in verren lande.

340

Gramscep so sacht hi te hande.

 

Met watre ghedweghen, dats waer,

1) N.R. aureolis scilicet guttis micans et porri succo colore permixtus.

2) Lees met de variant: diene hebben inne. - N.R. pulli hyrundinum, qui lapidem in iecore suo portant.

+ A. 154 d.

+ L. 132 b.

+ B. 97 c.

[p. 205]

 

Maect hi donker oghen claer¹⁾.

 

In een bruunroet cledekijn

 

⁺ Wil hi somwile ghedraghen sijn,

345

⁺ So es hi goet jeghen den rede

 

Ende jeghen quade humoere mede.

 

 

 

Calsofanus²⁾ heeft swart ghedane.

 

Heeften een suver man ane,

 

Hi doet wel singhen ende claer mede,

350

Want hi verdrivet die heeshede.

 

Alsmene met yser anslaet,

 

Soete gheluut van hem gaet.

 

 

 

Corneolus es een der corangeline³⁾.

 

Hi pleghet donker roet te sine,

355

Ghelijc alst ghesneden vleesch ware.

 

Gramscep beneemt hi openbare.

 

Bloet, dat uter nese rinnet

 

Jof uten wonden, alsmen kinnet,

 

Stelpt dese steen met sire macht;

360

Meest nochtan heeft hi die cracht

 

Vrouwen te helpen in haren moyen,

 

Swilc tijt dat si van bloede vloyen⁴⁾.

 

⁺ In desen stene vintmen figuren

 

Ghegraviert, daer die scrifturen

365

Hier na of spreken wonder ende wel,

 

Die hem die kinder van Israel

 

Wilen gaven in die woestine,

 

Daer si dogheden menighe pine.

1) N.R. aqua dilutus lumina clarificat.

+ W. 14 c.

+ V. 221 a.

2) N.R. Calcapharus.

3) Lees met de varianten: C. die corangeline. - N.R. Corneolus vel secundum quosdam cornelius.

4) N.R. precipue in femina, dum fluxum patitur.

+ A. 155 a.

[p. 206]

 

Crisolitus es sonder waen

370

Na groenen zeewatre ghedaen,

 

⁺ Ghelijc daer toe van gouts maniere,

 

Ende spaerct ghelike den viere¹⁾.

 

Es datmene in goude draghet,

 

Hi verdrivet ende verjaghet

375

⁺ Den lieden uter herten vaer,

 

Die en weten wat no waer²⁾.

 

Ist datmer doer maect een gat,

 

Ende men danne doet in dat

 

Haer dat op des esels assele staet,

380

Die vervaert der duvele beraet³⁾.

 

Dese wil ter luchter side

 

⁺ Ghedraghen sijn vroe ende betide.

 

Die coemanne, die en ons vercoepen,

 

Bringhene uut Ethiopen.

 

 

385

Cristallus, seghetmen over een,

 

⁺ Es van ouden yse worden steen,

 

Maer daer jeghen spreect Solijn,

 

Ende seghet dat cristalle sijn,

 

Als et noyt en vroes ijs⁴⁾.

390

Si segghen, die hier of sijn wijs,

 

Wrijftmen desen steen te sticken,

 

Ende men ghevet drinken dicken

 

Vrouwen, den die melc verdroghet,

 

Dat hi an soghe cracht toghet.

395

Oec es hi sieken oghen goet,

 

Ende ghesonden hi wel doet.

+ L. 132 c.

1) N.R. auro micans et scintillans ut ignis mari similis est.

+ B. 97 d.

2) N.R. circa nocturnos timores tutela est portantibus.

3) N.R. si.... foramen repletur setis azini, demones exterret.

+ W. 14 d.

+ B. 221 b.

4) N.R. dicit cristallum reperiri in aliquibus partibus mundi, ubi numquam gelu vel glacies fuit.

[p. 207]

 

Crisoletus¹⁾ tsinen doene

 

Ghelijct den goude of letoene.

 

Schoenste es hi in den morghenstont.

400

Die boeke maken ons cont,

 

Dat die steen draghet die were

 

⁺ Jeghen die sware hoeftswere,

 

Ende can oghen ghesont maken,

 

Die siec sijn van heten saken²⁾.

405

Die hevet den heten rede,

 

Draghen in die hant mede,

 

Want hi die hitte verdrivet.

 

⁺ Es datmene te pulver wrivet,

 

Hi gheneest scoerfte ende seer.

410

Swilke vintmenne nemmermeer

 

Ghevaerwet, die tfier ontsiet

 

Entie hete vlamme vliet³⁾.

 

Die vintmen goet in allen steden

 

Hem die gheswelt sijn van leden.

415

⁺ Hi verdrivet oec die wanne,

 

Die den menschen wassen anne.

 

 

 

Ceranius⁴⁾ dats over een,

 

Datmen heet den donresteen,

 

Want hi valt metter blexeme neder⁵⁾.

420

Men soeke desen vord ende weder,

 

Maer al eenlike in Almaenghen

 

Vintmen ende int lant van Spaengen.

 

Den Duutschen dienmen vint groene,

 

Den Spaensen van roden doene.

1) N.R. Crisolicus; bij Vinc. en Konrad v. Megenberg, 441: Crisolectrus.

+ A. 155 b.

2) N.R. mitigat dolores frontis et oculorum ex calida causa.

+ L. 132 d.

3) N.R. lapis si admoveatur igni statim corripitur, et rapta materia velud si fugeret ab igne resilit. - Lees in vs. 410 met de variant: Sulke vintmen noch meer.

+ B. 98 a.

4) N.R. Ceranimus.

5) Hier eindigen de Weener fragmenten.

[p. 208]

425

So hart es hi, men canne wale

 

Ghewinnen met yser noch met stale.

 

⁺ Men seghet, waer so es dese steen,

 

Datter donre scaet engheen.

 

Meesters segghen hier of me,

430

Ist onweder op tlant of in die zee,

 

Dat dese steen van alre pine

 

Es sonderlinghe medicine.

 

 

 

Dyacondites¹⁾, dits ware sake,

 

Es een steen, coemt uten drake.

435

Hi nes weder scone noch goet,

 

Ensi datmen hem levende uutdoet.

 

Datmene met dustanen doene²⁾:

 

Lieden, die stout sijn ende coene,

 

Merken dat al van den drake³⁾,

440

Ende als hi slaept doen si die sake,

 

⁺ Dat si hem thovet breken sciere,

 

Ende werpen uut die gemme diere.

 

Men seghet, dese gemme fijn

 

Es nuttelec jeghen venijn,

445

⁺ Ende daertoe sine maniere

 

Verjaghet venijnde diere.

 

Desen steen, dat weetmen wale,

 

Minnen die coninghe horic in tale⁴⁾,

 

Ende hebbenre in ghenoechte groet.

450

Claer sijn si ende bernende roet.

 

 

 

Dianisia⁵⁾ es bekent

 

Een dier steen in Orient,

+ V. 222 a.

1) Lees: Dracontides. - N.R. Dracondides.

2) Lees met de variant: Dat doetmen.

3) Lees met de variant: dat hol. - N.R. Audaces viri explorant draconis specus.

+ A. 155 c.

+ L. 133 a.

4) Wederom dezelfde dwaze lezing als in vs. 146, waardoor ons blijkt dat ons teksthandschrift op dictee werd geschreven. Lees: orientale. - N.R. horum insignibus orientales reges maxime gloriantur.

5) N.R. Dyonisya.

[p. 209]

 

Met witten droplen doersait dicken.

 

Es datmen desen wrivet te sticken

455

⁺ In watre, et riect als wijn,

 

Nochtan es die nature sijn,

 

Dat hi dronkenscap verdrivet:

 

Dits wonder datmen van hem scrivet.

 

 

 

Dyadotes¹⁾ es sonder waen

460

Een steen na den beril ghedaen.

 

Alsmenne worpt int water desen,

 

Sonder manen ofte lesen,

 

Sietmen daer te hant figuren

 

Swart van leliker naturen²⁾,

465

Also datmen hem antword

 

Die hem willen vraghen vort;

 

Maer coemt dese clene of groet

 

⁺ An enen mensche, die es doet,

 

Sine cracht ontgaet hem openbare,

470

Ghelijc als oft hoghe ware,

 

Dat hi droeghe vrese groet

 

Natuerlike jeghen dien doet³⁾.

 

 

 

Emachites⁴⁾ machmen copen

 

In Arabia ende in Ethiopen,

475

Ende es ghelike den roestmale⁵⁾,

 

Met roden adren gheminghet wale.

 

Desen steen ghemalen te sticken,

 

In watre ghenut, heeft hi dicken

 

Den ghenen ghewesen goet,

+ B. 98 b.

1) Lees met de variant: Dyadochus. - N.R. Dyadocos.

2) Lees met de variant: duveliker. - N.R. efficit effigies dominum (l. demonum), ita ut det responsa petentibus.

+ V. 222 b.

3) N.R. Hic si admoveatur corpori defuncti, amittit vires et quasi visibiliter mortem abhorret. - Vs. 470 is in alle Hss. bedorven, doch de ware lezing uit hoghe en onghesiene gemakkelijk te herstellen. Lees: oghesiene, d.i. blijkbaar.

4) Lees: Emathytes. - Vinc. t.a. pl. c. 68: Emathites lapis est dictus quia rubore sanguineus. Emath quippe sanguis est.

5) N.R. coloris ferruginei.

[p. 210]

480

Die van evele spuwen bloet.

 

⁺ Men sal op enen groeven wetstene

 

⁺ Desen maken harde clene,

 

Ende drinken gheven dient so staet,

 

Dat hi bloet ter camere gaet¹⁾,

485

Jof noese of wonde bloet,

 

Et stopt te hant die rode vloet.

 

Of sijtwolle ghenet int stof,

 

Datmen slipen mach daer of²⁾,

 

Gheleyt op die noesegate

490

Jof op wonden, gheeft die bate,

 

Oec stoptet den vrouwen tbloet.

 

Alsmen sijn pulver in wine doet,

 

Doetet ghenesen scoerf sere

 

Ende ghevenijnde beten mere.

495

Ist datmen sijn stof oec som

 

Doet in een colirium,

 

So maectet die oghen claer.

 

Dat stof ghedronken oec, dats waer,

 

Mach den steen in die blase breken,

500

Ende doet vleesch, datmen siet steken

 

⁺ In wonden, bitet die steen uut³⁾:

 

Dustane so es sine virtuut.

 

 

 

Echites dats een steen,

 

Dienmen vindet al in een

505

Int nest daer die aren broet,

 

Ende lettel ieman es vroet,

 

Die wet wanen brinct die aren.

 

In hem selven heeft hi te waren

 

⁺ Enen steen, dat machmen horen,

+ A. 155 d.

+ L. 133 b.

1) N.R. qui fluxum habet sanguinis.

2) N.R. bonbacina lana intincta eidem pulveri in aqua resoluto et naribus vel vulneri apposita sanguinem sistit.

+ B. 98 c.

3) N.R. carnesque mortuas in vulnere crescentes pulvis eius corrodit et tollit.

+ V. 223 a.

[p. 211]

510

Diene lotert voer sine oren¹⁾.

 

Goet es hi sere, zonder waen,

 

Vrouwen die in pinen gaen,

 

Want hi cort haren arebeyt;

 

Ende oec waentmen voer waerheit,

515

Dat hi levende behout dat kint.

 

Suverhede hi sere mint,

 

Ende hi maect den sinen seghevri²⁾,

 

Rijchede so meerset hi.

 

⁺ Men seghet dat Castor Pallux

520

Bi desen hadde vele ghelux³⁾.

 

 

 

⁺ Elitropia, alsmen seghet,

 

Die den steen in water leghet

 

In een vat, ende dat sonnen schijn

 

Scinende op die side sijn,

525

Maect die sonne also roet ghedaen,

 

Als of si rechte waer vergaen,

 

Ende doet springhen twater uten vate

 

So sere ende so onghemate,

 

Ghelijc danne alst ware een reghen⁴⁾.

530

Waren daer liede dan die pleghen

 

Beseten te sijn van quaden gheesten,

 

Si souden roepen ende maken feesten,

 

Ende prophecie oec uutgheven⁵⁾.

 

Dese steen ghevet langhe leven

535

Hem diene waerdelike draghet;

 

Bloet stempt hi ende venijn verjaghet,

1) N.R. Interius lapillum habet, ex quo sonorus est. Verg. Konrad v. Megenberg, 445: Der stain ist.... hol und hât ainen klainen stain in im, der slotert inwendig.

2) N.R. victorem facit.

+ L. 133 c.

3) Gelijk met ziet, zijn in alle Hss., behalve bij B., Castor en Pollux voor één persoon aangezien.

+ A. 156 a.

4) N.R. lapis..., qui radiis solis in vase aqua pleno subiectus sanguineum reddit, ac si pateretur eclipsim. Nec mora, vas ipsum, in quo iacet, videtur ebullire et aquam spargere velud ymbrem.

5) N.R. Hoc facto, arrepticii, si praesentes sint, videntes rapiuntur extra se et praedicunt futura.

[p. 212]

 

Ende laet den sinen niet bedrieghen¹⁾,

 

Et en si of ons meesters lieghen.

 

Die desen steen belesen can,

540

Ende goudbloemen onder hem leget dan,

 

⁺ Hi doet datmen ghesien ne can

 

Die ghene diene draghet an²⁾.

 

In Cipre ende in Affrike

 

Vintmen desen sekerlike.

545

Na die miraude es hi groene,

 

Bedroppelt oec met roden doene.

 

 

 

Elydros, dat vintmen wale,

 

Es een steen ghelijc cristale,

 

Daer altoes water of druupt mede,

550

⁺ Dat goet ghenut es jeghen den rede;

 

Ende dats wonder, datmer of telt,

 

Die steen en mindert noch en smelt,

 

Maer hart blijft hi ende gheheel,

 

Ende hine weect oec selve niet een deel.

 

 

 

Gerachides³⁾ es een swart steen,

 

Beter es hi over een

 

Van crachten dan hi es ghedaen.

 

⁺ Eerst sal een sinen mont dwaen,

 

⁺ Ende in den mont den steen dan draghen,

560

Hi mach weten sonder ghewaghen

 

Al dat een in sinen sin

 

Van hem veinst, ist meer, ist min⁴⁾.

1) N.R. contra dolos tutum facit.

+ B. 98 d.

2) N.R. Si elytropia eiusdem nominis herba subiecta fuerit lapidi, et legit uno carmine sancta gemina (l. gerentem ?) reddit hominem invisibilem.

+ V. 223 b.

3) Lees: Gerarchites. In ons Hs. De Nat. Rer. ontbreekt de beschrijving van dezen steen, die evenwel bij Vinc. en bij Konrad v. Megenberg, 448 voorkomt; bij Vinc. L. IX, c. 75, onder den naam van Hieratides, doch in c. 36 onder de opgave der beschreven steenen als Gerachites.

+ L. 133 d.

+ A. 156 b.

4) Vinc. quem qui in ore gestaverit, magis cogitationum et opinionum index efficitur.

[p. 213]

 

Hi maect lief wie sone draghet.

 

Dus proefmen, alsmen hier ghewaghet:

565

Bestrijc met honeghe enen man,

 

Hevet hi den steen met hem dan,

 

Alle vlieghen sullene vlien:

 

Aldus machmen sine cracht besien.

 

 

 

Granatus es een scone steen,

570

Wel naer met robine over een,

 

Els dan die keer es sine ghedane,

 

Der rosen welna ghelijc ane¹⁾.

 

So hart datmene ghegraven en can,

 

Ensi datmen snide daer an

575

Met splentere van den dyamant.

 

Men vint in Ethiopen lant,

 

Ende omtrent Suurs vintmen mee

 

Int lant gheworpen op metter zee²⁾.

 

Si verdriven serichede

580

Ende verjoeghen therte mede.

 

⁺ Sulc heeft violetten ghedane,

 

Dat es die beste, als ict wane.

 

 

 

Gagates es een steen al swart,

 

Lichte ende ne bure hart.

585

In Licia es hi eerst vonden,

 

Ende in Bertaengen, dat ter stonden

 

Inghelant hiet, vintmene mede.

 

Wrijftmene, hi heeft op die stede

 

Caf ende paelgen van stro³⁾.

590

Die twater laden⁴⁾ ende staet also,

1) Lees in vs. 571 met de variant:

Els dan dicker es sine ghedane.

N.R. colore similis pene rubino, sed crassioris coloris est rose.

2) N.R. circa Tyrum inter harenas expulsas maris fluctibus.

+ B. 99 a.

3) Lees in vs. 588 met de variant: hi heft op ter stede. - N.R. attrahit paleas calefactus.

4) Lees met de variant: laten. - N.R. ydropitis prodest.

[p. 214]

 

⁺ Dien radic wel dat sine draghen.

 

Hi doet vaste staen tande die waghen.

 

Ghenet in watre ende dan ontsteken,

 

Vrouwen dien manne ghebreken,

595

⁺ Die doet hi te hant ghenesen¹⁾;

 

Maer wachte hem wel van desen

 

⁺ Die van den groten evele es besmit,

 

Es dat hi in den roeke sit,

 

Hi mach harde lichte vallen.

600

Daer die quade gheeste uut callen,

 

Si swighen, rieken si den roec²⁾.

 

Jeghen toeverie es hi goet oec.

 

Vrouwen die gaen in aerbeide,

 

Hem waer nuttelec datmen leide

605

In een water III daghe desen,

 

Droncsijt, si soude daer ghenesen.

 

Metten watre ist, alsmen seghet,

 

Datmen maeghde te proeven pleghet.

 

 

 

Gelasia es over een

610

Ghedaen na den haghelsteen.

 

Nemmermeer in ghere maniere

 

En verwaermt hi van den viere,

 

Maer ewelike blijft hi cout.

 

Dese verdrivet met sire ghewout

615

Gramscepe ende quade seden

 

Ende luxurie daer mede.

 

 

 

Gecolicus coemt van Orient,

 

Ende es ghedaen, alsmen bekent,

 

Na den oliven kerneel³⁾, ic wane.

+ V. 224 a.

+ L. 134 a.

1) N.R. ablutus aqua per subfumigationem reddit menstrua. - Vs. 593 is in drie der Hss. bedorven, doch de ware lezing zou ook zonder de lezing van B. gemakkelijk te herstellen zijn. Men leze:

Vrouwen, dien menstrua ghebreken.

+ A. 156 c.

2) N.R. fugat et demones, ac si loquaces, per os hominis possessi fumus cogit eos tacere.

3) N.R. nucleo olive similis.

[p. 215]

620

Ondiere es hi in dier ghedane,

 

⁺ Maer van crachten es hi diere.

 

Men wriven in sticken, ets sijn maniere,

 

Met watre, ende men drinkene dan,

 

Want hi den steen breken can,

625

Dien men in die blase draghet,

 

Ende die gravele hi verjaghet.

 

 

 

Galaritides, alsmen kint,

 

Es een steen dien men in Nilus vint,

 

Ende es na die essche ghedaen¹⁾.

630

Voetstren dien haer soch wil ontgaen,

 

Wrivene met melke te sticken,

 

⁺ Si gheneest, drinct si dat dicken.

 

⁺ Hi ontbint der vrouwen pine,

 

Ende die scoerfde pleghen te sine,

635

⁺ Metten witte van eye ghedweghen

 

Es hi nuttelec der jeghen.

 

Gheluc ende goet hi bejaghet

 

Hem diene met hem draghet.

 

 

 

Garotreme es over een

640

Die rechte seghesteen,

 

En es ghedaen als een re vel²⁾.

 

Die desen hevet men weet wel,

 

Dat hi in wighe alle weghe

 

Sonder waen winnet den zeghe,

645

Ist op twater, ist op tlant.

 

Van desen ic bescreven vant,

 

Datter Hercules mede verwan

 

Menighen strijt ende menighen man;

 

Ende als hijs niet en hadde altoes,

650

Dat hi dan den strijt verloes.

+ B. 99 b.

1) Lees: na die assche. - N.R. similis cineri.

+ L. 134 b.

+ V. 224 b.

+ A. 156 d.

2) Revel, d.i. reevel. - N.R. Gagacromeus lapis est similis capreolo. Bij Konrad v. Megenberg, 448: Gegatromeus ist ain stain scheckot sam ain rêchgaiz.

[p. 216]

 

Jena hevet dien name

 

Van ere beeste onbequame,

 

Daer ic of sprac hier te voren¹⁾.

 

Uut sinen oghe, als wijt horen,

655

Neemtmen desen dieren steen.

 

Meesters draghen over een,

 

Dat hi doet voerweten dien

 

Diene draghet wat sal ghescien²⁾,

 

Ende dan moetmene, horic ghewaghen,

660

Emmer onder die tonghe draghen.

 

 

 

Jaspis es een steen al groene,

 

Ende som es van sulken doene

 

Die ghedropelt es al roet;

 

Maer die hevet die doghet groet,

665

Die ghegraveert es ende claer³⁾.

 

Dies suver, men weet over waer,

 

Dat de groene diene draghet

 

Den corts ende twater verjaghet⁴⁾.

 

⁺ Hi es die vrouwen die sijn in pinen

670

Goet, ende maect waert ende seker den sinen.

 

⁺ Sacreertmenne, hi verdrivet noch

 

Quade gheeste ende elfs ghedroch.

 

Van selvere sal sijn sitten sijn,

 

Van goude anders niet tfingherijn⁵⁾.

1) Zie B. II, vs. 2064-2105, waar ook van den steen gesproken wordt, die bij de Hyena gevonden wordt.

2) N.R. Hic fertur ab antiquis virtutem dare gerenti praedicere futura.

3) N.R. quoddam genus rubens guttatim vel per totum instar ignis translucidum est et hoc preciosum. - De lezing van B. is de ware: men leze dus.

Maer die es van prise groet,
Die ghevaruwet es een deel claer.

4) Ook hier geeft het teksthandschrift geen zin. Lees:

Es hi suver, men weet over waer,
Dat den gonen diene draghet enz.

N.R. Ille peroptimus est, qui magis, si castus sit ille qui gestat eum, febres et ydropisim fugat.

+ L. 134 c.

+ B. 99 c.

5) Lees weder met de variant: Van goude anders dat vingerlijn. - N.R. Maior eius virtus est, si portetur in argento.

[p. 217]

675

Grote meesters die visieren

 

Dese van XVII manieren.

 

Daermenne vint ghedropelt al roet,

 

Daer es hi van crachten groet;

 

Ende swilc es roet in der ghebare,

680

Al oft gheslepen tegle ware¹⁾,

 

Ende die nes bure diere.

 

Een jaspis es van sulker maniere,

 

⁺ Die wast int voerhoeft van den esel,

 

⁺ Alsmen waent, hart als een kesel,

685

Lelic ende van vaerwen wit:

 

Philosofen segghen dit.

 

V jaer draecht hine, willen si weten,

 

Hi es goet jeghen venijnde beten.

 

Sijn pulver jeghen venine

690

Ghedronken es medicine.

 

Men scave sijn pulver met ere vile,

 

Ende ghevet ter selver wile

 

Met watre drinken, et doet vrede

 

Hebben saen jeghen den rede.

695

Men vint oec, dat es bekent,

 

I. aspis dat quade serpent

 

In jaspen ghedaen menech een²⁾,

 

Die doeghet anheeft menech een.

 

 

 

Jacinthus es een steen wel scone,

700

Blauwer dan die calerdone³⁾;

 

In clare lucht so es hi claer,

 

In donkere donker, dat es waer.

 

Van middel vaerwe so es hi best.

1) N.R. Est autem quoddam aliud genus rubens, sed non translucidum est.

+ A. 157 a.

+ V. 225 a.

2) In ons teksthandschrift zijn deze verzen wederom schromelijk bedorven. Lees met de varianten:

In aspis dat quade serpent
Na jaspis ghedaen enen steen.

Verg. B. VI, vs. 105-106.

3) N.R. Jacinctus lapis est colore ceruleus. Lees in vs. 700: die calcedone.

[p. 218]

 

Swart¹⁾ es sine nature ghevest,

705

Datmene graveert met dinghe enghene

 

⁺ Sonder met adamas splintere allene.

 

Sere cout es hi talre stont,

 

Ende alre coutste in smenschen mont.

 

Hi maect enen bliden sin;

710

Bescermenesse ende goet ghewin

 

⁺ Es hi den ghenen an die hant,

 

Die verre gaet in vreemde lant.

 

Goet es hi sere jeghen plaghe

 

Ende jeghen venijn ende serpents slaghe.

715

Hi maect lief, horic bedieden,

 

Den mensche Gode enten lieden.

 

Ethiopen gheeft ons desen,

 

Also als wijt bescreven lesen.

 

 

 

Icitos dats een steen,

720

Seghet Ysidorus over een,

 

Ghelu na suffrane ghedaen,

 

⁺ Een deel claer licht sonder waen²⁾,

 

Die hem sochte wriven laet.

 

Ist datmer mede wevet ende begaet

725

⁺ Een cleet, en can gheen vier ghewinnen,

 

Maer et gloiet als die vlamme binnen³⁾.

 

Somwile ghelijct hi alune;

 

Toeverie int commune

 

Verdrijft hi met sire cracht.

730

Een derde es dien men beter acht,

 

Als een wit kesel ghedaen,

 

Die verdrivet, doetmen verstaen,

 

Die swere die carbonkel heet,

 

Ende socht sine hitte ghereet⁴⁾.

1) Lees met de varianten: So hart. - N.R. solidissime duricie est.

+ L. 134 d.

+ B. 99 d.

+ A. 157 b.

2) N.R. Iscustos.... invenitur in ultima Hyspania croco similis cum levi fulgure.

+ V. 225 b.

3) N.R. Si ex ipso lapide vestis fuerit contexta, contra ignem resistit, ita ut igni imposita non ardeat, sed splendore accepto nitescat.

4) N.R. carbunculi inflaturam mitigat.

[p. 219]

735

Sieken oghen ende die tranen

 

Die quijt hi van groter banen¹⁾;

 

Ghepulvert, alsmen weten doet,

 

Es hi jeghen ronge goet²⁾.

 

 

 

Iris ghelijct den carstale,

740

Lanc ende met canten ghemaect wale³⁾.

 

Laetmen die scine van der sonnen

 

In een huus daer doer ronnen,

 

⁺ Et sal maken altehant

 

Enen reghenboeghen an die want.

745

Jeghen blexeme es hi goet.

 

Die scoenste vintmen, des sijn wi vroet,

 

Ter doder zee⁴⁾, dus horewi lien,

 

Ende int gheberchte van Lombardien.

 

In Almaengen vintmense mede

750

In roetsen in stenegher stede.

 

 

 

⁺ Lipparia es over een

 

In Lybia een wonderlec steen.

 

Alst ghevallet teneghen stonden,

 

Dat beesten vlien voer die honden,

755

Natuere leertse daer te vliene,

 

⁺ Als te hem diene van messciene

 

Al besceermet voer die honde,

 

Want en es die hem ghescaden conde⁵⁾.

 

 

 

Ligurius es een steen diere,

760

Die coemt van linx den diere,

 

Van sire orine dat et laet,

 

Also alst hier voren staet

1) N.R. valet oculis infirmis atque fluentibus.

2) N.R. in pulverem redactus contra scabiem valet.

3) N.R. cristallo similis et forma sexangularis.

+ L. 135 a.

4) Lees met de variant: Ter roder zee. - N.R. In mari rubro.

+ A. 157 c, B. 100 a.

+ V. 226 a.

5) N.R. ad quem nemine docente omne genus ferarum sponte quasi ad patronum currit, cum canes vel venatores eas insequuntur.

[p. 220]

 

In den boec van den dieren¹⁾.

 

Linx pleghet ere manieren,

765

Alst sine orine maect te hant,

 

So worptet daer op dat sant,

 

Om dat benijt des menschen bate;

 

Maer niet en diet hem die ate,

 

Dies daer verhaert so te stene²⁾,

770

Sine vaerwe dies ghemene

 

Roet ende een deel bruun der mede.

 

Plinius seghet over waerhede,

 

Dat hi roet es over een

 

Ghevaerwet als die carbonkel steen,

775

Maer dat hi nachts niet en es claer.

 

Lapidaris seyt over waer,

 

Dat hi es van vaerwen groene.

 

Nuttelec es hi te menighen doene,

 

Maer alremeest die den lechame

780

⁺ Bestopt hevet ende die mesquame,

 

⁺ Op datmene met watre dwaet,

 

Hi doet dat die mesquame tegaet³⁾;

 

Ende dien sine vaerwe es ontfallen,

 

Hi ghevetse hem weder met allen.

785

Paelgen trect hi ende ontfaet,

 

Ghelijc dat doet de ghegaet⁴⁾.

 

 

 

Margarita es over een

 

Een dorpressius steen,

 

Ende heet sine⁵⁾ musselen diene draghen.

1) Zie B. II, vs. 2349-53.

2) N.R. Quod naturaliter sciens (l. scientes) bestie invident bone nature et egestum preciosum liquorem harena obruunt, et hoc cicius in lapidem solidatur.

+ L. 135 b.

+ B. 100 b.

3) N.R. praecipue in aqua constipatos iuvat et ventrem solvit.

4) N.R. paleas sicut gagathes attrahit.

5) Lees met de variant: het sijn. - N.R. conche, in quibus inveniuntur, nocturno tempore littus adeunt et rore celi margaritas concipiunt; si purum fuerit quod acceperint, candide gemme sunt, si turbidum aut pallore languent aut rufo obnubilantur. De vertaling van vs. 790-95 is wederom niet nauwkeurig, en in alle Hss. behalve bij B. de tekst bedorven. Men leze alzoo in vs. 792 vlg.:

Dat sine van den dauwe ontfaen
In die see daer si gaen.

[p. 221]

790

⁺ Solinus horic ghewaghen,

 

Dat die musselen zonder waen

 

Die si van den douwe ontfaen;

 

Ende na dat die tijt es int jaer,

 

Donker roet of wit of claer

795

So es die margarita ghedaen.

 

Men hevet dat niet verstaen,

 

⁺ Datmen noyt in enech lant

 

Meer dan een te gadre vant,

 

Dies heetmen steen unioen¹⁾.

800

Sin vaerwe es best in dit doen,

 

Dat hi wit es ghelijc alune.

 

Sine cracht es wit²⁾ int commune,

 

Datmer of mach maken doen

 

Specie dyamargaritoen,

805

Dies cranker maghen goet,

 

Dus seghet Plinius, die was vroet.

 

Pays verleent hi ende vrede,

 

Ende ghevet grote ghesonde mede.

 

Hi maect den sinen reyne ghemoet,

810

Onder haer hovet als sijt ne voet³⁾.

 

Ghemenelike ende over een

 

Heitewi perle desen steen.

 

 

 

Magnes es sonder waen

 

Als een isermael ghedaen.

815

Sijn nature es sulc ghemect,

 

Dat hi iser an hem trect,

 

⁺ Ist datter een seilsteen si;

 

Maer esser gheen seylsteen bi,

+ A. 157 d.

+ V. 227 b.

1) N.R. Duo numquam in una concha reperiuntur, unde uniones.... dicuntur.

2) Lees met de variant: dus.

3) N.R. confert corporis sanitatem et etiam mentis, quia castum reddit portantem. - Hier ontbreekt òf in drie der Hss. een paar rijmregels, òf de tekst is geheel bedorven, en alleen bij B. de goede lezing te vinden:

Diemen onder thoeft leggen doet.

Gelijk men ziet, heeft de Latijnsche tekst dit laatste niet.

+ L. 135 c.

[p. 222]

 

So seghemen dat hies niet en doet¹⁾.

820

Ter toeverien es hi goet,

 

Ende oec heeft hi ene cracht,

 

Diemen over wonder acht.

 

⁺ Wie hem dies ontsiet te vele,

 

Dat sijn wijf met andren spele,

825

Sal hi legghen den magnet,

 

Omme tondervinden bet

 

Alsie slapende leghet sochte²⁾.

 

Es si van reynen ghedochte,

 

⁺ Si sal slapende als ende als

830

Haren man nemen om den hals.

 

Die onghetrouwe sal met allen

 

Neder van den bedde vallen.

 

Dese steen die maect den vrede

 

Tuschen vrouwen ende mannen mede.

835

Ghewreven ende met melke begaet

 

Es hi goet hem diet water laet³⁾.

 

In India lesic datmen vant,

 

⁺ Ende in Tragoditen lant.

 

Ysidorus seghet int leste,

840

Dat die gheleuste sijn die beste⁴⁾,

 

Ende dat hi glas ende yser bede

 

An hem trect wel gherede.

 

 

 

Menfites dat es een steen,

 

Dien men vint over een

845

In Egipten, ende es wel naer

1) Lees met de varianten:

Ist datter gheen seilsteen si;
Maer esser die seylsteen bi.

N.R. ferrum vicinum attrahit, absente adamante, quod nullomodo tamen potest si adamas praesens sit.

+ B. 100 c.

2) N.R. supponat capiti mulieris stertentis lapidem magnetem. - De tekst is hier weder vrij bedorven, en de lezing der variant V. en A. met eene kleine verandering te verkiezen.

Onder haer hooft daer soe upt bet
Al slapende leghet sochte.

+ A. 158 a.

3) N.R. ydropicum morbum sanat.

+ V. 227 a.

4) N.R. tanto melior est magnes quanto magis ceruleus.

[p. 223]

 

Roet als vier ghedaen, dats waer.

 

Desen steen wrivemen te sticken,

 

Ende minghet met aisine dicken,

 

Ende ghevet nutten tien tiden

850

Diemen bernen sal of sniden,

 

Sone ghevolensi quaet no goet,

 

Watmen haren live doet.

 

 

 

Melonites es vonden

 

⁺ In Arabia bi stonden,

855

Donker groene zonder waen¹⁾,

 

Een deel na die miraude ghedaen,

 

Maer niet so doerclaer.

 

Dese steen besceermt, dats waer,

 

Kindre in hare jonchede

860

Voer onghevalle in menighe stede.

 

 

 

Medus es een steen van Meden

 

Met en lettelkijn groenheden.

 

⁺ Met vrouwen melke, horic ghewaghen,

 

Die een knapelijn heeft gedraghen,

865

Salmense malen, men sal mettien

 

Blinden weder gheven haer sien.

 

Wrijftmenne met water, so es hi quaet

 

⁺ Hem diere mede sine oghen dwaet:

 

Hi verliest bede sijn oghen.

870

Drinct hijt, hine can niet ghedoghen,

 

Noch ontflien noch ontscuwen,

 

Hine moet sine longhe spuwen²⁾.

 

 

 

Onichinus dats over een

 

Een utermate dier steen,

+ L. 135 d.

1) N.R. crassum colorem habens et viridem.

+ B. 100 d.

+ A. 158 b.

2) N.R. aquis resolutus et potatus facit evomi pulmonem.

[p. 224]

875

Ende es ghevaerwet ende ghedaen,

 

Ende van der grote, sonder waen,

 

Dat eens menschen naghel si¹⁾.

 

Aldus seghet die glose mi,

 

⁺ Die ons die bible ontbint,

880

Die doeghet diemer an vint:

 

Jeghen scoerve es hi goet, dats waer,

 

Ende hi maect dat anschijn claer,

 

Ende riect doerwel, alsmen seghet²⁾,

 

Alsmene op die colen leghet;

885

Ende die sijn oghen hevet quaet,

 

Men legghene daer op, hi gaet

 

Sonder quetsinghe tonghedure,

 

Ende purgiert die nature³⁾;

 

Ende dit es te wonderen wel,

890

Want men seghet int bispel:

 

Toghe es een herberghe clene,

 

⁺ Et en ontfanghet gaste neghene.

 

 

 

Onix es een diere steen,

 

Swart es hi meest over een,

895

Ende ghetafelt some met witten,

 

Some met blauwen, die wel sitten⁴⁾.

 

Hi maect sinen draghere coene;

 

In slaepe es si van goeden doene,

 

Want hi verdrivet serichede

900

Ende elfs ghedroch ende sulke ding mede.

 

Maer dits te lachteren als ende als,

 

Es datmenne draghet an den hals,

1) N.R. de magnitudine et colore humani unguis.

+ V. 227 b.

2) N.R. igni admissus odorem suavissimum reddit.

3) Lees met de varianten in vs. 887: toghe dure. - N.R. Oculo infirmo appositus sponte sua quasi res sensata intrat sine lesione et circuit oculum et penetrat interius omnes partes, quousque eius contrarios humores prorsus excutit.

+ L. 136 a.

4) N.R. ex parte albus est et ex parte niger. Verg. Konrad v. Megenberg, 454: das onichinus oder onix ain tail swarz sei und daz in der swerz weiz und rôt streimeln sein.

[p. 225]

 

⁺ Dat hi maect orloghe ende strijt,

 

Ende vele spuens talre tijt¹⁾;

905

Maer dese quaetheit hi beghevet,

 

Alsmen sardius daer bi hevet²⁾.

 

 

 

⁺ Ostonius of ostolanus³⁾.

 

Es een steen, heet aldus.

 

Desen heten alle brieve

910

Patroene ende bescermer der dieve,

 

Want diene draghet hi bedect dien,

 

Datmenne niet en can ghesien:

 

Also verdonkert hi haer siene⁴⁾.

 

Dit es wonder van ghesciene:

915

Des draghers oghen maect hi claer,

 

Dat hi siet verre ende naer.

 

Sine vaerwe swighet tghedichte,

 

Om datmene niet ne vint lichte.

 

 

 

Orites es een steen groen al,

920

⁺ Goet es hi jeghen ongheval⁵⁾.

 

Sulke vintmen swart ende ront.

 

Die van venine es ghewont,

 

Netten in olien ende striker op desen,

 

Hi sal te hant wel ghenesen.

925

Een derde es na iser ghedaen⁶⁾,

 

Die doet vrouwen kint ontfaen,

 

Ende draghense kint sonder waen,

 

Hi doetse ghenesen saen.

 

 

 

⁺ Pirides⁷⁾ of peridonius

930

Es een steen ende heet aldus,

+ B. 101 a.

1) N.R. sed hoc adversi habet, quod lites et discordias commovet et multiplicat, et in faucibus ad collum suspensus salivas auget.

2) Verg. verder onder Sardius, vs. 1071-72.

+ A. 158 c.

3) N.R. Ostolanius, vel, sicut antiqui libri dicunt, Olcanius. Bij Konr. v. Megenberg, 454: Ostola oder optalius.

4) N.R. obducit nube oculos circumstantium.

+ V. 228 a.

5) N.R. resistit casibus adversis.

6) N.R. Est aliud genus eiusdem, quod quasi parva lamina ferri.

+ L. 136 b.

7) N.R. Pirites.

[p. 226]

 

Blont, alsmen over waer hout,

 

Ende some ghedaen na den crisout

 

In groene in die ghelike¹⁾.

 

Dese gheneset daertitike;

935

Ende es nochtanne te wonderen mere,

 

Ist datmen desen duwet sere,

 

Dat hi smenschen hant bescout:

 

Soetelike wil hi datmene hout²⁾.

 

 

 

Panthera dats een steen ghedaen

940

Van menigher vaerwe zonder waen,

 

Ghenoemt na panthera dat dier,

 

Dat van scoenheit es so fier.

 

⁺ Die desen draghet, hi scauwen ane

 

Tileke bi sonne opgane,

945

So sal hem die dach al duere

 

⁺ Ten besten gaen sijn aventuere.

 

Verwoethede doet hi ghenesen.

 

Uut India brinctmen desen.

 

Alse menighe virtuut men hem ghevet,

950

Als hi menighe vaerwe hevet.

 

 

 

Prassius es een steen al groene,

 

Schone ende goet te ghenen doene,

 

Sonder van vaerwen allene;

 

Wantmen vercoepter menich ene

955

Over die miraude fijn³⁾,

 

Maer dicker es die vaerwe sijn.

 

 

 

Pirofilus dats een steen,

 

Daer Esculapius over een

 

Tote Augusten Octaviaen

1) N.R. fulvi coloris et et qui habet colorem sicut crisolitus, sed paululum viridiorem.

2) N.R. si forcius stringatur in manu, manum stringentis adurit, sed leviter tangi vult et pavide.

+ B. 101 b.

+ A. 158 d.

3) N.R. ad nichilum utilis est, nisi quod aurum decet. Ex hoc lapide smaragdus exciditur.

[p. 227]

960

Dustane dinc of doet verstaen:

 

⁺ Hi sprect: mans herte die met venine

 

Ghedoet es, of met sulker pine,

 

Als herte evele es, blivet doet,

 

Datmen altoes in een vier groet

965

Sijn herte verbernen niet en can¹⁾.

 

⁺ IX jaer achter een dan

 

So salmen des mans herte legghen

 

In een vier, dit es sijn segghen,

 

So wort si te stene dus,

970

Ende die steen heet pirofilus,

 

Die hevet sonderlinghe macht;

 

Want hi sinen man bewacht

 

Van donre ende van blixeme mede,

 

Ende maect lantshere talre stede

975

Seghevri altoes te sine,

 

Ende seker van venine;

 

Ende hi besceermet die gadoet,

 

Want wien in die hant hevet bloet,

 

Hine rijt nemmermeer sonder waen,

980

Die steen en si van hem gedaen;

 

Maer in evele ende in pine

 

Staet hem eenparleec te sine²⁾.

 

⁺ In der serpenten boec so es

 

Geschreven van Aristoteles,

985

⁺ Dat Alexander desen droech

 

In een cledekijn diere ghenouch

 

Talre tijt sinen live na;

 

Ende doe hi keerde van India,

 

Soude hi hem doer sine bate

+ V. 228 b.

1) N.R. cor hominis veneno perempti non potest igne comburi.

+ L. 136 c.

2) N.R. de quo fertur quod hominem a subitanea morte defendat, nec exspirare posse animam, quam diu genus istius lapidis portet in manu; non tamen protegit hominem ab infirmitate vel pena. - Wij laten in vs. 979 de lezing rijt onveranderd, die in drie der Hss. voorkomt, behalve bij B., waar men stervet vindt, in overeenstemming met den Latijnschen tekst. In het Gloss. komen we later op het woord terug.

+ B. 101 c.

+ A. 159 a.

[p. 228]

990

Dwaen ende baden in die Eufrate.

 

Daer dedi van hem ghemene

 

Dat purpur cledekijn metten stene.

 

Een serpent quam daer ghereet,

 

Dat den steen uten clede beet,

995

Ende spuweden in die riviere.

 

Gheleu blauwe es sine maniere¹⁾.

 

 

 

Saphirus es een edel steen,

 

Hemelblau es hi over een.

 

Die beste comen van Indi,

1000

Nemmermeer doerscinen si²⁾.

 

Den lechame es goet datmense draghet.

 

⁺ Hitte van binnen hi verjaghet,

 

⁺ Hi doet oec dat sweet verdroghen³⁾.

 

Sere goet es hi den oghen,

1005

Die voerhoeftswere doet hi ghenesen,

 

Jeghen ronge mach niet beter wesen⁴⁾.

 

Dat swaer evel gheneest hi, dats mere,

 

Dat heet Noli me tangere;

 

Maer hi ontfanghet al daer mede⁵⁾.

1010

Jeghen nijt ende boeshede

 

Es hi nutte ende jeghen vaer;

 

Te paise es hi goet over waer.

 

Maer diere wille op hebben ere,

 

Moet hem houden reyne sere.

1015

Men vint saphire al nu

 

Tonser Vrouwen, heet Ampu⁶⁾,

1) N.R. coloris aliquantum cerulei, candorem admixtum habens.

2) N.R. ille magis preciosus, qui ex Yndya veniens numquam translucet.

+ V. 229 a.

+ L. 136 d.

3) N.R. sudorem stringit.

4) N.R. tollit et ex oculis et ex fronte dolores medetur, et lingue ulcera etiam sedat.

5) Lees met de variant B.:

Maer hi ontvaruwet al daer mede.

N.R. sed colore post fugacionem dicitur viciari.

6) N.R. In Ypoyo lapides saphiri sunt. Konr. v. Megenberg, 458: Ez sint auch saphir pei der stat ze Poi gegen der sunnen underganch.

[p. 229]

 

Maer hem die meneghe, alsmen seghet,

 

Lettel virtuut anleghet;

 

Maer some vintmense ghedaen wale

1020

Na safiere orientale,

 

Die sijn van doegheden bekent.

 

Some saphier van Orient

 

⁺ Sijn ghemanc mettien robijn¹⁾;

 

⁺ Dat seghemen dat die besten sijn.

 

 

1025

Smaragdus es der mirauden name,

 

Van groenre vaerwe bequame.

 

Men vintse sere menighertiere.

 

Die fijn sijn ende diere

 

Comen uten lande van Cyten,

1030

Daer voghel gripen daer om verbiten

 

Lieden diese hem willen stelen.

 

Engheen volc en cansi bet ghestelen²⁾

 

Dan liede, die heten Arimaspi,

 

Ende maer een oghe hebben si,

1035

Dat voeren hem int hovet staet.

 

Si vechter omme, hoe soet gaet,

 

Ende nemense hem met crachten.

 

Maer voer valschers elc hem wachte:

 

Si sijn te conterfetene goet.

1040

⁺ Maer die den goeden hebben moet,

 

Hi moetene hebben harde claer.

 

So groene es hi, dat al openbaer

 

⁺ Die lucht, die es bi den stene,

 

Groene mede scijnt ghemene,

1045

So dat no weder sonne no scade

+ B. 101 d.

1) N.R. quidam saphyri orientales qui rubith lapidem admixtum habent.

+ A. 159 b.

2) De lezing der varianten is boven die van het teksthandschrift te verkiezen:

Engheen volc en caens bet ghetelen.

+ L. 137 a.

+ V. 229 b.

[p. 230]

 

Hem en deren in ghenen rade¹⁾.

 

Waerdelike moetmene draghen,

 

So can hi tgrote evel verjaghen,

 

Ende hi maect die oghen claer.

1050

Lief maect hi sinen here, dats waer,

 

Ende hi meeret taerdsche goet.

 

Oec es hi den ghenen goet,

 

Die besoeken heimelichede²⁾.

 

Tempeest verdrivet hi mede.

1055

Luxurie coelt hi; diene sal draghen

 

Moet reine sijn, horic ghewaghen.

 

 

 

Sardonix es een steen hart,

 

Roet ende wit ende swart,

 

Als of hi van onichinus,

1060

Van onix ende van sardius,

 

Van hem drien ghesondert ware.

 

Nuttelec es hi ende orebare

 

⁺ Die misselec es in sinen sin,

 

Want hi verlamenteerten daer in³⁾.

1065

Hi doet stelpen menstrua.

 

Van Indi, van Germania⁴⁾

 

Coemt hi; haer som sijn ghegraven,

 

Ende die sijn meest waerd van haven.

 

 

 

Sardius es, sonder waen,

1070

Een steen na roder aerde ghedaen.

 

Bloet stemmet hi, daer hi es mede,

1) N.R. de quorum fulgore vicinus aer virere cernitur, cuius viror nec obfuscatur sole, vel lucerna, vel umbra.

2) N.R. auxilatur etiam eos qui abdita scrutantur.

+ B. 102 a, A. 159 c.

3) N.R. mentes eciam multitudine cogitationum destitutas recolligit et suo stabilit in aspectu. - Lees met de variant: versamenten.

4) Lees met de varianten: Arabia. - N.R. Hunc Arabes et Yndia mittunt.

[p. 231]

 

Ne doet onix ghene felhede.

 

Sulke wanen dat dese steen

 

Ende corangeline sijn een.

 

 

1075

Savius¹⁾, alsmen bekint,

 

Es een steen dien men in Saviots vint,

 

⁺ In een eylant in die Zuut zee.

 

⁺ Na sine groete weghet hi me

 

Dan mach ghedraghen sine ghewout.

1080

Met hem polliertmen gout.

 

Hi paisiert des menschen sin;

 

Maer een quaetheit heeft hi in

 

Vrouwen, diene hebben, als wijt horen:

 

Hine laet hare vrucht niet sijn verloren²⁾.

 

 

1085

Siries, als ic hore lien,

 

Es een steen in Surien.

 

Ysidorus, die niet nes sot,

 

Seght dat hi in watre gheheel vlot,

 

Ende hi sinct, es hi tebroeken³⁾:

1090

Dit sijn wonderlike sproeken.

 

 

 

Succinus dats dammersteen.

 

Ysidorus seght over een,

 

Dat et sap van pijnbome si,

 

Ende daer uut rinnet, ende bedi

1095

So verhartet tenen stene.

 

Dit vintmen groet ende clene.

 

Men macht met wriven waermen so⁴⁾,

1) In de drie andere Hss. volgt de beschrijving van den Samius op het volgende artikel, na vs. 1090. - Lees: Samius en in vs. 1076: Samos. - N.R. Samius lapis est a Samo ynsula sic dictus, qui gravis et candidus est.

+ L. 137 b.

+ V. 230 a.

2) Lees met de variant: gheboren. - N.R. alligatus manui laborantis in partu partum continere dicitur.

3) N.R. integer lapis fluctuat, mergitur comminutus.

4) N.R. attritus digitis folia et paleas et vestium fimbreas rapit, sicut magnes ferrum.

[p. 232]

 

Et heeft op caf ende stro.

 

Sijn roec, dats over waer bekent,

1100

Vliet bi naturen elc serpent.

 

Vrouwen die in pinen gaen

 

⁺ Es die roeke goet ontfaen.

 

⁺ In Goten vintmen dese stene

 

In someghen watre ghemene¹⁾.

 

 

1105

Selonites²⁾ es over een

 

Een utermaten diere steen,

 

Purperin roet, groene ende wit.

 

In India, wi vinden dit,

 

Si draghen die grote slecken³⁾.

1110

Wi horen wonder drof vertrecken,

 

Dats dat hi leert te ghesiene

 

Dinghe die sijn te ghesciene.

 

Die weten wille wat sal ghescien,

 

Pense dit of dat van dien,

1115

⁺ Coemt dan iet in sinen moet,

 

Dat sonder twifel ghescien moet,

 

Et blivet so vaste in sijn ghedochte,

 

Dat hem niemen uutbringhen mochte⁴⁾.

 

Metter maen in elke maent

1120

Wast sine cracht ende waent.

 

Ter manen ontfanghen, zonder ghile,

 

Gheduert die cracht ene wile;

 

Ende al wassende, sonder saghe,

 

Gheduert die cracht toten middaghe.

1125

⁺ Alsi waent moet die cracht vlien⁵⁾.

+ A. 159 d.

+ B. 102 b.

1) N.R. habent et Gothy in flumine quodam.

2) N.R. Solonices. Konrad v. Megenb. 463: Silenites.

3) Lees met de varianten: So draghene. - N.R. quem portat Yndie testudo.

+ L. 137 c.

4) N.R. Scire vis aliquid est in fieri vel non fieri. Cum vero lapidem sub lingua habueris, revolve animo fieri illa vel non fieri, nec mora, adherebit cordi tuo unum istorum, ita ut non possit evelli.

+ V. 230 b.

5) N.R. hic quando luna crescit, mane tunc hora sexta virtutem habet. Quando decima prima et sexta hora, decrescente vero luna, virtute caret, sed precedenti die virtus manet.

[p. 233]

 

In viere en mach hem niet messchien.

 

Tusschen vianden maect hi vrede,

 

Isike gheneest hi mede¹⁾.

 

 

 

Topasius hevet grote ghewout,

1130

Een steen es ghedaen na gout,

 

Utermaten cout van naturen,

 

So datmen seghet in scrifturen,

 

Dat hi een vat, datmen siet wallen,

 

Vercouden doet entien walme vallen.

1135

Sere so es hi vermaert

 

Hem die van spenen es verswaert²⁾.

 

Gramscepe ende onsuverhede

 

Verdrivet sine moeghenthede.

 

In Arabia, als wi lesen,

1140

Heeftmen dicke vonden desen.

 

 

 

⁺ Hier endic die wort van den stenen.

 

Ets waer, van andren somech enen

 

Vintmen lichte in andren boeken,

 

Maer hier in mijn ondersoeken

1145

⁺ Sone vindic ander bescheet,

 

Daer ic of dorste dichten ghereet.

 

 

 

Nu suldi horen voert bedieden

 

Van den stenen, dies vele lieden

 

Wondert, hoemense maken mochte,

1150

Wat cracht ic daer of besochte;

 

Maer so watmer of seghet,

 

⁺ Ic en rade niet, datmer an leghet

 

Te vasten waen, no min no meere,

 

Maer allene in onsen Here,

1155

Diet alle nemet ende ghevet,

1) Lees met de varianten: Tisike. - N.R. tysicos etiam languentes curat.

2) N.R. auxiliat amoroytis.

+ A. 160 a.

+ E. 102 c.

+ L. 137 d.

[p. 234]

 

Ende die ewelike levet.

 

Sulke es die utewaert coemt,

 

Ende sulke stene sint diemen noemt,

 

Quame een onder coepman.

1160

Die inwaert sijn ghegraven dan

 

Heetmen inghegravene stene.

 

Dese hout tLatijn in al ghemene.

 

Hoert den waen van desen dinghen,

 

Als ons quam van den ouderinghen.

 

 

1165

In wat steen, als ict vernam,

 

⁺ Ghemaect staet lyoen of ram,

 

Jof sagittarius, dats bekent

 

Een steen emmer van Orient.

 

Hi es goet jeghen den rede,

1170

Ende doet den man ghemint sijn mede.

 

Hi gheneest die twater heeft in,

 

Ende hi ghescaerpt enen sin,

 

Ende maecten gheraect van spraken

 

Ende seker van sinen saken¹⁾.

 

 

1175

Die steen die den stier in draghet,

 

Jof campitorium²⁾ of die maghet,

 

Dien seghtmen sere cout wesen,

 

Ghesacreert ende belesen³⁾.

 

 

 

Daer du ghevenijns in sies⁴⁾,

1180

⁺ Jof aquarijse, ghelove dies,

 

Hi es goet jeghen den vierden rede,

 

Ende ghevet die bate mede,

+ V. 231 a.

1) N.R. Ingenium acuit et reddit facundum et tutum per omnia.

2) Lees met de variant: capricornum. - N.R. virginem aut capricornum.

3) N.R. hic lapis frigidus est et meridionalis consecratus est.

4) Lees, in plaats van den in alle Hss. bedorven tekst:

Daer du ghemini in sies.

N.R. In quocumque lapide geminos vel aquarium insculptos inveneris.

+ A. 160 b.

[p. 235]

 

Ende jeghen die jucht dies ghelike,

 

Des ghelovet sekerlike,

1185

Ende oec jeghen den derden rede.

 

⁺ Ghesacreert heeftmense mede.

 

 

 

Vinstu ghegraveert enen man,

 

In die rechter hant een sekele dan,

 

⁺ Die ghevet grote moeghenthede

1190

Alle daghe van wassene mede¹⁾.

 

 

 

Vinstu staende, des ghelovet,

 

Enen man ende eens rams hovet,

 

Hi maect sijn draghere lief overal

 

Met lieden, met beesten deer al²⁾.

 

 

1195

Vinstu in enen stene dan

 

Ghemaect enen ghewapenden man,

 

Of ene maghet, zonder waen,

 

Hare cleder wide ondaen,

 

Ende dan in die hant een rijs,

1200

Hies ghesacreert in alre wijs³⁾

 

Ende goet jeghen ongheval.

 

In wat stene men vinden sal

 

Sonne ende mane ghegraveert,

 

Dats die luxurie weert,

 

 

1205

Vinstu ghemaect enen man,

 

An die voete ghevloghelt dan,

 

Ende een roede in die luchterhant,

 

Ende een serpent daer omme gherant⁴⁾,

 

⁺ Die maect sinen draghere ghesont,

1210

Vol gracien ende wijs talre stont.

 

 

 

Alsmen ghemaect siet enen man,

 

Een palme in sijn hant nochtan,

+ B. 102 d.

+ L. 138 a.

1) N.R. de die in diem facit potenciorem.

2) De lezing der varianten in vs. 1193 en 1194 is te verkiezen: liefghetal ‖ over al.

3) N.R. consecrationis signum est in lapide.

4) N.R. virgam serpente involutam.

+ V. 231 b.

[p. 236]

 

Hi ghevet sinen draghere seghe

 

Ende lief met prensen alle weghe.

 

 

1215

Vinstu ghemaect tenigher stonde

 

In stene jaghers of honde,

 

Jof heert of hase, hi doet ghenesen

 

Van frenesien, als wi lesen.

 

 

 

Daermen in een serpent vint,

1220

Ende men op sijn ric oec kint

 

⁺ Ene cruke, ende enen raven

 

Op sinen staert¹⁾, hi maect van haven

 

Sinen draghere rijc ende vroet,

 

Ende quade hitte hi tempren doet.

 

 

1225

Waer so een scip met zeile in staet,

 

⁺ Dats der coepman toeverlaet,

 

Wantet ghevet hem gheval.

 

 

 

Waer somen vindet overal

 

Met enen swaerde enen man,

1230

Dats die seghe gheven can.

 

 

 

Daermen in siet staende den aren,

 

Die behout die here te waren²⁾.

 

Daermen in vint enen swane,

 

Die quijt die swarte quartane,

1235

Ende hem dien die jucht verswaert³⁾.

 

 

 

Darmen in siet een ghevloghelt paert,

 

Hi es goet in wighe ende in tornoye,

 

Hi hout die paerde van vernoye⁴⁾,

 

Ende hi gheeft dapperheit ende moet.

+ A. 160 c.

1) N.R. serpentem super dorsum urnam habentem, et super caudam corvum.

+ B. 103 a, L. 138 b.

2) N.R. Si inveneris lapidi insculptam aquilam, hic conservat honores. - Lees: die ere.

3) N.R. liberat a paralisi et quartana. Lees, in plaats van swarte, met de varianten: sware.

4) N.R. liberat equos ab infusione.

[p. 237]

1240

Saghstu steen daer wijf in stoet,

 

Al omme ende omme wide ghehaert,

 

Die hande hanghende nederwaert,

 

Ende trianghele op haer hovet¹⁾,

 

Sittende in enen setel, dies ghelovet,

1245

Die ghevet troest ende ruste mede

 

Na aerbeyt ende siechede.

 

 

 

Heefstu oec ghemaect ghesien

 

Enen man knielende op die knien,

 

Slaende enen lyoen fier,

1250

⁺ Jof een ander wonderlec dier,

 

Hi ghevet in allen striden seghe:

 

Ghevaerwet wil hi sijn alle weghe²⁾.

 

 

 

Vinstu in enen steen twee laren³⁾,

 

Ende tusschen hem een serpent te waren,

1255

Hi maecten behendich diene hout,

 

Bequame den lieden, staerc ende stout.

 

 

 

Dus verre sach ict in Latine 'staen,

 

Der ouder vroeder liede waen,

 

Die ic algader niet versteke,

1260

⁺ Noch over rechte waerheit spreke,

 

Want men vint der auctore niet,

 

Daerment of bescreven siet⁴⁾,

 

 

 

⁺ Voert verneemt ende verstaet wel,

 

Dat een philosophe, hiet Tochel⁵⁾,

1) N.R. mulierem cum crine sperso et manus remissas habentem.... et triangularem in capite. - Lees met de variant: Enen t.

+ V. 232 a.

2) Lees met de varianten: Bewart, d.i. op prijs gesteld. - N.R. Oportet autem ut feratur cum omni reverentia. Konr. v. Megenb. 468: man muoz in tragen gar mit wirden.

3) Lees met de variant: baren. - N.R. duas ursas.

+ A. 160 d.

4) N.R. quia autores earum (opinionum) minime invenimus annotatos.

+ L. 138 c.

5) N.R. Sequitur et libellus cuiusdam philosophi, Tethel nomine, qui scripsit ipsum libellum de sculpturis, et dicit hunc editum a filiis Israel eo ipse quo per desertum transierunt. - Vooreerst verandere men den naam in Tethel, en leze in vs. 1265, in plaats van het bedorven taelgenus, met de varianten: taelgen.

[p. 238]

1265

Een Juede, die hier volghet naer,

 

Van taelgenus scrijft al over waer,

 

⁺ Ende seghet oec al sonder spel,

 

Dat die kinder van Israhel

 

Dit maecten ende van desen dinghen,

1270

Doe si doer die woestine ghinghen.

 

Nochtanne seyt broeder Alebrecht,

 

Dat hi niet en raet over recht,

 

Datmen desen sal al gheloven,

 

Maer Gode allene van daer boven.

 

 

1275

Alsmen in jaspen ghesien can

 

Met enen schachte enen man,

 

Ende met enen scilde mede,

 

Onder sinen voeten daer ter stede

 

Een serpent, die hevet macht

1280

Jeghen al datmen viande acht,

 

Daer du in sies den vlieghenden man,

 

Dies goet te comenscepe dan.

 

 

 

Vintmen in enen crisout

 

Een wijf, die enen voghel hout,

1285

Ende in dander hant enen visch draghet,

 

Hem es hi goet die boetscap draghet¹⁾.

 

 

 

Ist datmen tortelduve vint

 

Met enen telghe, hi woert ghemint

 

Van der werelt al ghemene,

1290

Die draghere es van ghoenen stene.

 

 

 

⁺ Daermen in enen steen bekent

 

Den sagittare ende een serpent,

 

Als of si onderlinghe streden,

 

Die hevet macht te maken vreden.

+ B. 103 b.

1) Lees met de varianten: jaget. - N.R. valet ad negociandum.

+ V. 232 b.

[p. 239]

1295

Vintmen in enen witten steen

 

Ene maerminne over een,

 

In die hant een spieghel, nu goeme,

 

In dander den telgh van enen boeme,

 

⁺ Die wille staen in goude fijn

1300

Ende in die hant beloeken sijn.

 

⁺ Sulke cracht seitmen van dien:

 

Hine laet sijn draghere niet sien.

 

 

 

Als in enen jaspe groene

 

Een cruce staet, hi es van den doene,

1305

Dat sijn draghere niet en mach

 

Verdrinken noch nacht, noch dach.

 

 

 

⁺ Moghestu in enen steen bekinnen

 

Een basiliscus met ere merminnen,

 

Diene heeft ghetroest hem seker te sine

1310

Onder beesten van venine¹⁾.

 

 

 

Maerke, die oyt in stenen vant

 

Enen man, ende in die hant

 

Van enen viant die ghedane,

 

Dus ist ghescreven, ic wane,

1315

Ghehornet ende ghevloghelt bede,

 

In dander hant een serpent gherede,

 

Onder sine voete enen liebaert,

 

Boven dese figuren opwaert²⁾

 

Boven staende sonne ende maen,

1320

Dese begaert in lede te staen³⁾.

 

Hier mede men duvele so verzaghet,

+ A. 161 a.

+ L. 138 d.

+ B. 103 c.

1) Lees met de variant B.:

Die gheeft troest hem seker te sine.

N.R. habet virtutem ut possis secure ambulare inter serpentes.

2) N.R. qui una manu tenet figuram dyaboli.

3) Lees: in lode. - N.R. hic lapis poni debet in plumbo.

[p. 240]

 

Dat si segghen watmen hem vraghet.

 

 

 

Vinstu in den jaspe enen man,

 

Een bondel gras op den hals dan,

1325

In silvere moet sijn sine stede.

 

Hi leert kennen alrehande siechede,

 

Ende stemmet bloet in elker stede,

 

Ende ghevet erehande waerdichede¹⁾.

 

Desen, als ict bescreven vant,

1330

Droech Galienus an sine hant.

 

 

 

Vinstu in enen swarten stene

 

⁺ Enen man staende, als ict mene,

 

In sijn rechter hant ghedreghen

 

Een sceptrum, als coninghe pleghen,

1335

Op die luchter hant enen voghel,

 

Wide ondaen elken vloghel,

 

Enen cocodril onder die voete,

 

⁺ Hi draghet gherechte boete

 

Jeghen des viants toeverie,

1340

Ende verdrivet sine partie,

 

Daer si die liede hebben beseten²⁾.

 

Alexander, wilmen weten,

 

Droech dustanen sonder waen,

 

Ende hi wil in ysere staen³⁾.

 

 

1345

Vinstu in enen swarten steen

 

Enen man sittende over een

 

Op enen lupaerde, ende hout een riet,

 

Dese laet quade besten niet

 

⁺ Sinen draghere coemen an.

 

 

1350

Vinstu ghemaect enen man,

1) Lees met de varianten: ere ende waerdichede. - N.R. confert gratiam et honorem.

+ V. 233 a.

+ A. 161 b, L. 139 a.

2) N.R. valet contra incantaciones demonum et contra omnes demones inimicos, demones etiam fugat ex obsessis.

3) N.R. in ferro poni debet.

+ B. 103 d.

[p. 241]

 

Enen hase in sijn rechter hant,

 

Een roede in die luchter, es bekant,

 

Van goud sal sijn sine stede.

 

Hi hevet macht te gheven vrede

1355

Ende seghe int ghedinghe.

 

Ne ghene beeste in sonderlinghe¹⁾.

 

Nigromanciene over een

 

Pleghen te hebben desen steen.

 

 

 

Alsmen in enen steen vinden can

1360

Op thovet enen ghecroenden man²⁾,

 

Ende hi in die rechter hant hout

 

Een sceptre na sconinx ghewout,

 

In die luchter hant een palmerijs,

 

Onder sinen voeten of stoel of lijs³⁾,

1365

In goude salmen desen draghen;

 

Want hi doet ere bejaghen.

 

Neghene ding bestaet hi mede

 

Na Gode, na wetachtichede,

 

Hine comets over, wiet over een⁴⁾.

1370

Alsmen vint in enen steen

 

Enen boem, ter rechter siden dan

 

Een wijf, ende enen man⁵⁾,

 

⁺ Die versoent, al sonder blijf,

 

Werringhe tuschen man ende wijf.

 

 

1375

⁺ Alsmen in enen stene siet dan

 

In die rechter hant enen man⁶⁾

1) Lees met de variant:

Jeghen beesten doech hi sonderlinghe.

N.R. contra bestias valet.

2) N.R. quando invenitur in lapide homo coronatus. De lezing der variant is als duidelijker te verkiezen: Enen opt hovet gecroenden man.

3) N.R. sub pedibus eius scabellus.

4) N.R. nichil attemptabit quidem secundum Deum quod non cicius assequatur.

5) Lees met de variant: enter luchter een man. - N.R. arbor a cuius parte sinistra vir, a dextris vero femina.

+ V. 233 b.

+ L. 139 b.

6) N.R. homo qui tenet in dextera lampadem, et in sinistra caput femine.

[p. 242]

 

⁺ Een lampe, in die luchter hant

 

Eens wijfs hovet, als ict vant,

 

Soes hi die vrede jaghet;

1380

Maer diene over hem draghet

 

Als hi slaept, seghet tghedichte,

 

Menne can hem niet ghewecken lichte.

 

 

 

Die in enen steen vint, leesmen hier,

 

Enen ram ende enen stier,

1385

Hi es goet enen taleman¹⁾,

 

Ende hem die twater heeft nochtan.

 

 

 

Vintmen enen man, alsmen ghewaghet,

 

Die in die hant een sekele draghet,

 

Die bejaghet gracie ende lieve.

 

 

1390

⁺ Alsmen vint, segghen die brieve,

 

Enen man ende in die hant ene roede,

 

Dies herten goet van overmoede²⁾.

 

 

 

Alsmen vint als ende als

 

Enen man ende een horen om den hals,

1395

Dies goet jeghen verwoethede

 

Ende jeghen faucomen mede³⁾.

 

 

 

Alsmen oec ghevinden can

 

Enen steen half osse, half man,

 

Die ghevet ende staerct den sin

1400

Tallen dogheden int beghin⁴⁾.

 

 

 

Vintmen in stenen, als wi horen,

 

Een hasekijn met langhen oren,

 

Dies goet jeghen der beesten doen.

+ A. 161 c.

1) N.R. valet ad facundiam.

+ B. 104 a.

2) Lees met de varianten: heren. - N.R. valet ad graciam. Doch verg. Konr. v. Megenberg, 471: Ain man, der ain gerten in der hant hât, ist guot zuo hêrschen.

3) Lees: fantomen. - N.R. valet... contra fantasmata.

4) N.R. sensum informat ad bonum.

[p. 243]

 

Vintmen in enen steen enen boem,

1405

Hi es goet jeghen die drope over een¹⁾.

 

Alsmen vint in enen steen

 

Enen capricornen ende enen aren,

 

Hi es goet in coemanscep, te waren.

 

 

 

Alsmen den dromedaris vint,

1410

Ghesparseder manen of dade wint²⁾,

 

Dat es hi die maken can

 

Vrientscap tuschen wijf ende man.

 

 

 

⁺ Alsmen in enen steen weet

 

⁺ Een wijf ende op thovet een cleet,

1415

Ende omtrent die hande mede,

 

⁺ Dies goet jeghen moethede.

 

Sietmen in enen steen nochme

 

Een tortelduve ende jonghen twe,

 

Dies emmer gracien goet

1420

Ende nuttelec in stoerm zeevloet³⁾.

 

 

 

Men vint ghescreven in hem somen

 

Enen voghel met ere bloemen

 

In sinen bec, dies nuttelec sere

 

Om gracie ende omme ere.

 

 

1425

Alsmen in enen steen siet dit:

 

Enen man die op enen stoel sit,

 

Gecroent ende die hande ondaen

 

Te hemele waert, ende dan staen

 

Hem vieren, die sijn sitten draghen,

1430

Nem datmen di sal ghewaghen:

 

⁺ Dats mastijc ende terebint,

1) Lees in vs. 1404 met de varianten: enen lyoen, en in vs. 1405: jeghen ydrope. - N.R. quando invenitur in lapide leo, hic valet contra ydropisim.

2) N.R. iubam capillorum expansam habens in humeris.

+ L. 139 c.

+ V. 234 a.

+ A. 161 d.

3) Lees in vs. 1419: om gracien. - N.R. valet ad obtinendam graciam et contra tempestatem in mari.

+ B. 104 b.

[p. 244]

 

Ende lech onder den steen ghint

 

In een selverin vingherijn,

 

Ende dat sal also swaer sijn

1435

XII waerven als die steen;

 

Lecht onder dijn hovet al in een,

 

Di sal dromen die selve ding,

 

Die in dine herte ging,

 

Ende die du pensdes ende wilt,

1440

Doe alstu di wakende hilt¹⁾.

 

 

 

Alstu gheminghet sies over een

 

In den jacinct enen witten steen,

 

Ende in den witten dan een paert,

 

Die steen es te gracien waert

1445

Ende glorien ende eren niet clene.

 

 

 

Als du vints in enen stene

 

Een scumende paert²⁾, ende dan

 

Daertoe met ere ceptren enen man,

 

Hem, die boven liede hevet macht,

1450

⁺ Es hi nuttelec gheacht.

 

 

 

Dits dat ic van stenen vant,

 

Diemen vint in menech lant,

 

Van hare cracht, van hare taelge;

 

Ende weet dat ic sonder faelge

1455

⁺ Dat ware dichte, sonder begheven,

 

Na dien dat ict vant bescreven.

 

Maer ghelijc als in eersten stonden,

 

Om ons vaders Adaems zonden,

 

Alle aertsche creaturen

1460

Omtrent waren bi naturen³⁾,

1) N.R. hic positus sub capite sompniantis, sompniabit quidem quod vigilans cogitavit et voluit.

2) N.R. equus spumans.

+ L. 139 d.

+ V. 234 b, A. 162 a.

3) Lees, in plaats van het in drie der Hss. bedorvene omtrent, met de variant A.: Ontreint. - N.R. Omnis creatura in peccato primo hominis corrupta est.

[p. 245]

 

So verloren die diere stene

 

Hare cracht vele int ghemene;

 

Ende ghelijc oec als die man

 

Bi den doepsele versoent dan,

1465

Omme te comene daer mede

 

Ten state der onnoselhede,

 

Also doetmen stene ghenesen

 

Met worden, diemer toe can lesen¹⁾,

 

Dat si van der eerster mesquame,

1470

Die si namen van Adaeme,

 

Ende van der smette ende van der plaghe,

 

⁺ Die si nemen alle daghe

 

Van onsen onreynen doene,

 

Comen van eersten paerdoene²⁾,

1475

Ende hem die moeghentheit coemt an,

 

Die si hadden eer zonde began.

 

 

 

Hier ent van stenen die tale.

 

Hoert voert van die VII metale.

1) N.R. Sic lapides preciosi consecracionis sanctificacione ad virtutum efficacias reparantur.

+ B. 104 c.

2) Misschien te lezen: Comen ten eersten paerdoene.

24. V.A.W. Dats d.b. sonder w.B. dats ontbr. - 25. V.A. ametisten. B. Sometisten s.W. amasticen. - 26. B. Geveruwet. - 27. V.A.W. Metten. B. Metten watere verkert. - 28. B. alsemen. - 30. B. Germenien hir. - 31. V.A. Mare d. ne s. ne bore d.B. Mar d. ne s. borediere. W. Mar d. ne s. bure d. - 32. B.W. No oec. - 33. V.A. Werder w. hi ware min. B. Ende der werde heft hi myn. - 34. B.D.c. die heft hi in. - 35. V.A.B. dronkenscap. W. dronkenscepe. - 37. V.A.A. dat es. - 38. V.A. Zwart so v.B. Swert soe v. - 40. V.A. seit men. B. seitmen o. over w.W. seghemen. - 41. V.A.B.W. figuren. - 42. V.A.W. naturen. B. gerechter naturen. - 43. B. Alse distorien. W. hystorien. - 44. V.A. Pirrus. B. Dattie c. Eneas. L. Pirus. - 45. B. Romine. - 46. V.A. achaet h. so r.B.E. achaet h. hi so rine. W. had hi r.L.W. achiet. - 47. V.A. stont. B.W. stonden. - 48. V.A. instrumente. B. instrumente van der m. - 49. V.A.B. die middelt. W. die middele. - 50. V.A. Metter harper sittende. B.M. harre h. sittende s.W. Metter haerpe sittende. L. sitten. - 51. V.A. ne m.l. no clerc. B. ditte ne m.l. no clerc. W. ne m.l. no.

52. B. Mar dit. - 53. V.A. Desen s.B. stene verdriven. - 54. V.A. starc. B. Sinen d.d.h. starc. - 55. B. geeft. - 56. V.A.W. menighe. B. swarre. - 57. V.A.W. maectene. B. Ende maectene. - 58. V.A. den dorst. B. Ende wert seit dese b. - 59. B. clare. - 60. W. Houtmen. - 61. V.A. So riect. B. Ende hi r. suete alse. L. So ontbr. - 63. B. Doe. - 65. B. Alabastus. - 66. V.A.W. diemen. B.E.e.s. van varuen w. - 67. V.A. maket. B. Darmen v. af maket. - 68. B. Darmen diere s. - 70. B. Wertter. W. Ne w. - 71. V.A.O.D. ende Teben. B. Damas ende Teben. W. Ommetrent D. ende Teben. L.D. te T. - 72. V.A. Vintment. - 73. V.A. dat beste. B.W. Mar. - 74. V. Men seghet die steen es seghe vri. A. Men seghet de s. es seghe vri. B. Ende men seget hi es sege vri. W. Mar d.s.d. seghemen m. - 75. V.A. Ende hi vrienscepe. B. Ende dat hi v.b. - 76. V.A. Hi diene. B. Hi dine. - 77. B. brachte Madalene. - 79. V.A. soe Jhesus. - 80. B. Daer hi lach. W. si at.

81. V.A.B.W. dat es. - 82. B. gedeilt was. W. ghetuert. - 83. V. Den a.A. Een a.B. Enen a. - 84. V.A.W. In talende. B. In alt ende v. Indi. - 85. V.A. Die v. aldaer. B.D.v. dar. W. Die. - 86. V.A. rootsen v. cristale. B.r. kerstale. [...]. rootsen. - 87. V.A.B. kerstale. - 88. B. Mar niet geveruwet al d.n.W. Mare. - 89. B. Maer een deel na datmen gemelt iser s. - 90. V.A.D. ne m. - 91. V.A.W. no m.s. neghene. B. no m. slagen gene. - 92. V.A.W. buxs bloede. B. Sonder m. bucs bloede. - 93. V.A. Warem rinnende uter wonden. B.W. lopende ut ere wonden. W. Warem rinnende. - 94. V.A. scuert, stonden. B. Dar af scort hi in corten stonden. W. scuert. - 95. V.A. splenteren. B. splinteren. - 96. V.A. Snijtmen e. ghegraveert. B. Snijtmen e. gravert w.L.W. Setmen. - 97. V.A. Dits de artste steen. B. herste s. dimen. - 98. A. meerre. B.D. en es merre n. en twijnt. W. merer. - 99. V.A. aselnote. B. Datmen. - 100. V.A. dyamant. B. Selc desen diamant h.W.S.m. die d.d. hevet. - 1. B. seid, geeft. - 2. B. Dine over hem draget ende heft. - 3. V.A. Up d.h. dor vrienscap. B. dor v.W. vrienscap. - 4. V.W. en caf. B. Anders diet hi n.e.c. - 5. V.A. Ne d. hine si. B. Ne diet hi en ware a.b.W. Ne. - 6. V.A. Hi es die betert alsmen g.B. alsemen. W. die beter. - 7. V.A. Ist datmen. B. Eest datmenne. - 8. V.A.E. els d. vingerlijn. B.E. alse d. vingerlijn. L. vingherin. - 9. V.A.V.g. si g. al reene. B.V.g.g. si reine.

110. V.A. Dur. B Dor, steine. - 11. B. ademant. - 12. V.A. Tot. B.T.A. dat l. - 13. V. in ontbr. B. mede ontbr. - 15. B. Ende in die see die oec es. - 16. V.A. Philippis. B. Griken bi Philippes. - 17. V.A.B. den ontbr. - 18. V.A. ne c.V.c. wi o.B. Ende dies ne c. - 19. B. sciplide. - 20. V.A. Int water a.B.W. alse een die leitsterre nine s. - 21. V.A. die l.B. Wist h.d.s. die l. - 22. V. Ander. V.A. in der w.B. den ontbr. - 23. V.A.B. datse, L. dat si. - 24. V.A. bekeert. B. war s.s. bekert. - 25. V.A. die h.l.B.D.s. es h.l. - 26. B. Nuttelijc te t. - 27. B. geft. - 28. V. sine v. ende d.A.v. ende d.B. dine d. - 29. B. verstect. - 30. B. oppenbaert. - 32. V.A. Ist d.B. Alse enech v. - 33. V.A. viant. B. viant es. - 34. B. wiltmen. - 35. V.A. arme. B. Ter luchter hant. - 37. V.A. Albesten. B. Albesteen. - 38. V.A. Archadia. B. Archadie. - 39. V.A.A. yser roest g.B. Alse i. roest es hi g.

140. V.A. Ontsteken. B. Ontsteken machmenne saen. - 41. V.A. nemmermeer. B. Mar nembermer in gerre manieren. - 42. V.A. Ne w.h. gheblusschet. B. Wert hi gebuscet. - 43. V.A. Dus. L. Die. - Vs. 143-150 ontbr. hier bij B., doch komen later na vs. 308 voor, en wel vs. 145-154. - 44. V.A. dits. - 45. B. vent. - 46. V.A. stene orientale. B. steen orientale. - 47. V.A. alse aluen. B. alse alun. - 48. V.A. sidijn. - 49. B.M.d. dat doet s.m. - 50. V.A. ontscaet blivet. B. onghescaet b. van den v. - 51. B. wert c. al oppenbare. B. wert clar. - 52. V.A. hi ghewassen. B. Alse ofte hi gewassen. In de latere variant: Gelijc oft gewassen w. - 53. B. (latere variant) eest j. sorcherie. - 54. B. (beide varianten) alle. - 55. V.A. Electorius. - 56. B. Die w.h.c. - 57. B. Ic gelovede onder minen o. - 58. V.A. voglen. B. Hir v.i.d. vogle. - 59. V.A.V.d.g. van ere bone. B. Hi es v.d. groetter van ere bone. - Vs. 159 en 160 in omgekeerde volgorde bij L. - 60. V.A. na den kerstale. B. Gevaruwet na den kerstale. - 62. V.A. sijts ghewes. B. Dine i.d.m.d. des sijt gewes. - 63. V.A.H.l. hem g.d. comen. B.H.l. hem g.d. gaen. L. hem ontbr. - 64. V. proftmen. B. ofte. - Vs. 164 ontbr. bij L. - 65. V.A.B. wighe e.h.s. seere.

166. V.A.B. pais e.e. - 67. V.A. vrai e.w. - 69. B. moten. - 70. V.A. den mannen. B. den mannen vrintscap. - 71. B. vordeel w. met bejagen. - Vs. 171-172 ontbr. bij L. - 72. B. Moetstune in d. mont. - 73. V.A.B. Absintus die es. - 74. V.A. adren dore. B. Dar wit aderkine in g. - 75. B. groette eest swar. - 76. V.A. Maectmen. B. Doetment i.v. iet d.w. - 77. V.A. blivet. B.b. hire na h. - 79. V.A. Te. B.T.j. fijn e. sere risen. - 80. V. hi h.l. verkiesen. B. wanen verlisen. - 82. B. Een steen also alse heet sijn lant. L. vantmense. - 83. V.A. Vindet d.h. Alabanda. B. Om dattet heet Alabondine. - 85. V.A. scone. B. Dire e. scone. - 86. B. gelikende. - 87. B. bat. - 88. V.A. verhoghet. B. Hi verhoget dat herte. - 89. V.A. Diese narenstelike. B. Dine nerstenlike besiet. - 90. V.A. Dits, prisene. B. prisene. - 91. V.A. Andromada e.n. selver. B. Andramada e.n. tselver. - 92. V.A. vircante. - 93. V.A.B. Hart g.d. ademant.

194. V.A.B. datmen. - 95. V.A. socht. B. sachtet d. minscen noet. - Vs. 196 ontbr. bij B. - 97. B. es si helpe. - 98. V.A. luxurie. - 99. B. oppenbare. - 200. V.A.C. als oft. B. Recht o. - 1. B. Nae den besten. - 2. V.A. claer. B. Sietmen na. - 3. B. onbesmettet. - 4. V. somighe berille. A. berille. B. Ende somen b. lettet. - 5. V.A. dier. B.A.b. diere g. - 6. B. Alse. - 7. B. alse die. - 8. V.A. Ghenat int water. B. int water te derre s. - 9. V.A. dore. B. dar dore. - 11. V.A. Doden. - 12. V.A. dinghen. - 13. V.A.B. lichter n. - 14. V.A. seitmen i.d. scrifturen. B. seidmen i.d. scrifturen. - 16. V.A. wan. B.v. van dan. - 17. V.A.B. Hi. - 18. V.A. Vrienscap. - 20. B. Ende hi geeft. - 22. V. Alsmen int twater. A. Alsmen int watser. B. Alsemenne i. den watere dvaet. - 23. B. dar.

224. V.A. die isschen e. chicken p.B. die versiekens p. - 25. B. Der leveren es hi oec g. - 26. B. Ende z. ende w.g. - 27. V.A. Neghenderande machmense v.B. Negerande machmense v. - 28. V.A. beste. B. beste, Enden. - 29. V.A. Boracxs d. die padde s. - 30. B. drien m. ofte. - 31. B. vromen. - 32. V.B. boec. A. bouc. - 33. B. wit some bruen. - 34. V.A. witte. B. witte c.s. in den comuen. L. witste. - 35. B. Want hets. - 36. V.A. witte ontbr. B.W. hi alse. - 37. V.A. Hevet een m.B. Heft d. minsce menech. - 38. V.A. dien. - 39. V.A.E.s. en in. B.E. swelten dan in al geel. - 40. B. latets niweren een d. - 41. V.A. darm h. gaet dore. B. gaet. - 42. B. purgert. - 43. V.A.B. hi ontbr. B. ut. - 44. B.O. van s. virtut. - 45. V.A.m. ere o.B. ere oegen. - 46. V.A. onderwile. - 48. V.A. bore f.B.D.d. en bore f. - 49. B. swert. - 50. B.E.v.p. niet h. - 52. V. Walsch heten die. A. Walsch heten dit. B. heetmen carpaudine. - 53. V.C. dat die s.A.C. dats die s.B. Carbuncalus dat es die s.

254. V.A. hevet negheen. B. hevet geen. - 55. V.A. diemen. B. Dien selssenten diemen. - 56. B. darmen af. - 57. V.A. hevet. B. heft alder. - 58. V.A.H.m. dien d. in d.n.B. Alse den d. maect hi clare den n. - 59. V.A. Daghes. B. Dages e.h. alse. - 60. V.A. Nachts s. ghevet. B. Ende nachts geft hi clarheit. - 61. V.A.W. der T.B. Libie der T. - 62. V.A. Vintmen. - 63. V. sijnre m.A. sine. B. Driehande es sine m. - 64. V.A.D. rechte ghelijct. B.D. vraie es g. - Vs. 265-270 ontbr. bij V.A.L. en W. - 71. V. Mer. B. Ende d. violettijn. W. violettin. - 72. V. so ontbr. - 73. V.A. warder. - 74. V.A. jaspe. B. jaspis oft. - 75. V.A.C. die es. B. dat es. W. Calcedonis. - 76. B. alse in e. - 77. V.A.W. blawen enten c.B. enten. - 78. V.A. dorgate. B. drogande. W. duergate. - 79. V.A. menne draghet a. ic v. B. draget. W. dragheten. - 80. B. Eest an h. ofte an h.W. Eist. - 81. B. dicke.

Vs. 282 ontbr. bij W. - 83. A. hie. B. oec m. - 84. B.H. comende. - 85. B. Driehande. - 86. V.A.W. wijt. B. alse wijt. - 88. V.A.W. vinden wi. - 89. V.A. het. B. Dattet cruet. W. Dattet. - 90. V.A. up. B. opter. - 91. V.A.W. brinct. B. alsement i.d.l. brinct ut. - 92. V.A. Ontfaet. B. Soe ontfaet. - 93. V.A. Saerdaengen. B. Sardonien. - 94. V. dat c.V.A. niewer. B. dat crut e. niweren. - 96. V.A. Alf v.e.l. negheene. B. Half voete e.l. negene. L.H.v. lanc e. - 97. V.A.W. blexeme. B. blixine e. jegen t. - 98. V.A. Es dese steen n.v.B. Es dese steen n.v.B. Es dese steen nuttelike vereest. - 99. V. donderinghe. B. Des plegen doude ringe d. - 300. V.A. te ontbr. B. Dat c. breken. - 1. V.A. worpent upt velt metten s.B. opt velt metten s.W. worpent int velt metten s.L. uut. - 3. B.E. alle o.b.h. siet. W. oliven bomen. - 4. V.A. om. B. alle om d.h. verdriet. - 6. B. Hets g. - 7. V.A.B.W. lichame. - 8. V.B. flumen. V.A. mescame. W. fleume. - Bij B. komen tusschen vs. 308 en 309 de na vs. 143 gedeeltelijk ontbrekende verzen voor. - 10. V.A. II varwen. B. varuwen. W. II v. - 11. V.A. poreide. B. Alse prosse s.e.h. grone. W. Alse.

312. B. met selken done. - 13. B. Alse o. goutdropelkine. W. of goutdropelkine. - 14. B. Selde vintmenne twaren. - Vs. 314 ontbr. bij L. en W., terwijl bij W. een regel is opengelaten. - 15. V.A. warder. B. des. W. dies de w. - 16. V.A.A. so c.B.A. van Endi soe comdi. - Vs. 317-318 ontbr. bij B. - 19. B. alse iman. - 20. B. swaluwe. - 21. V.A.e. niet dorhart. B. Hine es niet wel dore hart. - 22. A. Suelc. B. Selc e.r. selc es s.W.e.s. es s. - 23. V.A. Swalewe j. diene hebben. B. Swaluwen j. hebben. W. Swalewe. - 24. V.A.B. datmen. - 25. B. hebben in e. - 26. V.A.W. in. B. Si h. - 27. V. root. B. gedregen. - 28. B. Omder plieht d. neuwer m. - 29. B. hebbe. W. hebbene. - 30. V.A. Ende h.B. Ende h.d. es b.s. - 31. V.B. Ende die. A. Ende de. - 32. V.A. draghen a. hir. B. Si dragene alsemen g.W. draghene. - 33. V.A. linin. W. linijn. - 34. V.A.W. ter selver s.B.T. rechter h. - 35. B. vent. - 36. V.A. Ist m.n. datmen wint. B. Eest nuttelike datmen b. - 37. V.A. linin cledekijn e. dese. B. dese es g.W. linijn cledekin e. dese g. - 38. V.A. comenscap. B. comescape. W. comansceep. - 39. B. dragt in vremden l. - 40. V.A. socht. B.G. sachti altehande. - 41. V.A. water. B. In watere. W. ghedwoghen.

342. B. donkere. - 43. B. brun r. - 44. V.A. Wille s.B. Wille h.s. gedregen s. - 45. B. Hi es dan g. jegen r. - 46. V.A.B. humure. W. ymure. - 47. V.A.B. Calcofanus hevet swarte. W. Carcofanus. - 48. V.A. Heeftene. B. Heften. - 49. B. clar. - 50. B. heescehede. W. heeschede. - 51. V.A.W. Alsmer m. ysere. B. isere an hem sleet. - 52. V.A. ludekijn. B. Suete ludekijn. W. ludekin. - 53. V.A.B. Cornelius die c. - 54. V.A. Pleghet d.r. gherne te s.B. Plegen donker gerne te s. - 55. B.G. oft g. vlesc w. - 56. A.A. Gramscap. B. Gramscap benemt hi oppenbare. W. Gramsceep beneempt. - 57. V.A.W. nesen. B. Dboet. - 58. V.A. Of uter w. alsment. B. Oft uter w. alsment. - 59. V.A. Stulpt. B. Steelt desen s.W. Stempt. - 60. V.A. hevet. B. Mest n. heft. - 61. V.A. hare. B. stelpene in har m.W. helpene in haer. - 62. V.A. Alsi in kints bedde sijn te vernoie. B. Weltijt soe si te rechte vl. W. Sulctijt. - 63. V.A. steenen. B.W. steen. - 64. V.A. Ghegraveert daer. A. scrifture. B. Gegravert dar. W. Ghegraveert dat. L. dat. - 65. V. af. B. Hir naer af. W. naer. - 66. B. kindere. - 67. B.W. maecten i.d. wstine. - 68. B. grote p.

370. B. gruene seewater. W. groene. - 71. V.A. Ghelike. B. Dar toe na g.m. - 72. V. ghespaerct. A. spaerct. B. sparkende gelijc. W. ghelijc. L. spaert. - 73. V.A. Ist datmen. B. Eest datmenne. W. Eist datmen. - 74. V.A.B. verdrijft. - 76. V.A.D. ne w.w. ne w.B. Dine w.w.n. war. - 77. V.A. dore. B. Eest datmenre dore make. W. Eist d. duere. - 78. V.A. mer d. doe. B. dan doe. W. dan. - 79. V.A. up d.e. halse. B. Har d. op e. alsele. - 80. V.A. Hi v. desduvels baraet. B. Hi verjaget ter mede duvels b.W. Hi v.d. duvelen. - 81. V.A.B. wille. - 82. B. Gedregen s. spade e. bitide. - 83. V.A.W. coepmanne diene. B. dise v. - 84. V. Bringhen. B. Bringense ut. - 85. B. seitmen. W. seghemen. - 86. V.A. Is v.B. Es v.o. ise een s.L. Es ontbr. - 87. V.A. spreict. B. Mar j. dit seit S.W. Mar. - 88. A. cristale. B. seit d. cristale. - 89. V.A.A. meer n. ne v.A. hijs. B. Alst niet en. W. Alst n. ne v. - 90. B. hir af. - 91. V.A. Wrivetmen. B. Wrive. W. Wrijfmen. - 92. V.A.E. m. drinken g.d.B.E. menne dr. geve d. - 93. V.A. dien de. B. dien dat m.W. dien. - 94. V.D.h. dan seghe sine c.A.D.h. dan seghe sine craft. B.D.h. an hem die c.W. soke. - 96. B.E.g. dien wee d.

397. V.A. in sinen d.B. in sinen done. - 98. V.A.G.g. of latoene. B. oft latoene. W. den ontbr. - 99. V.A. Scoenst e.h. in die m.B. Scone e.h.i. die margen s.W. Scoenst. - 400. B. Oude boke. W. boeken. - 1. B. Dattie s.d. were. - 2. B.J.d. bettere h.W. dien swaren. - 3. B.E. ogen can hi g.m. - 4. B.D. heet s. - 5. V.A.D. oec h.B.D. oec h. den r. - 6. V.A. Draghene i.d.h. hem m.B. Dragene in sine h.W. Draghene. - 8. V.A. Ist datmen. B. Eest datmenne te pulvere. W. Eist d.t. pulvere. - 9. V.A. gheneset scuerve. B. benemet scoreft seer. W. scuerfte. - 10. V. Sulken vintmen noch meer. A. Sulke vintmen noch meer. B. Selc so vintmen meer. W. Sulken vintmen. - 11. B. Gevaruwet d. vier onsiet. - 12. V.A. Ende die de heete manne v.B. Ende hi die h. manne v.W.E. die h. - 13. B. Dien v.g. in selke s. - 14. V.A. gheswellighen. B. Hen dien swellen die lede. - 15. V.A.B. Ende hi v. die w. - 16. A.W. mensche. V.A. nochtanne. B. menssce w. nochtanne. - 17. V.A. Cerannius. B. Cerannus. W. Ceramus. - 18. B. dondersteen. - 19. V.A. vallet. B. vallet m. blixien. - 20. B. Mar sueke d. wort. - 21. B. Mar allene vintmense in Almanien. - 22. B. Ende sonderlinge i.l.v. Spanien. - 23. V.A. Duudschen. B.D. Dutscen vintmen g. - 24. V.A. Spaenschen. B. Ende den andren.

425. V.A. canne. B.S.h. hes hi datmen niet w.L. cannen. - 26. V.A. ysere no mit. B. Gebreken can no m. isere no m.s. - 27. B.M.s. so war. - 28. V.A.D.d. ne s.B. donder scadet. - 29. V.A. hir. B. hir af. - 30. V.A. upt lant in z.B. Hi es onwerder opt lant dan in die see. - 31. B. Want d.s. - 32. V.A. sonderlanghe. - 33. V.A. Dracontides dats. B. Dragontides es war s. - 35. V.A.B. Hine es w.s. no g. - 36. V.A.E. men. B. Hen si datmenne h.l. utdoet. - 37. V.A. Dat doetmen m.d.d.B. Dan doetmen niet met cleine d. - 38. V.A. Liede. B. Liede d. sijn st. - 39. V.A. dat hol. B.M.d. wel metten d. - 40. B. Weltijt hi slaep hi doet d.s. - 41. B. thoeft. - 42. V.A. ute die ghumme. B. ut d. gimmen. - 43. V.A. ghumme. B.M.s. dat d. gimme. - 44. V.A. Es ontbr. B. Nuttelijc es j. al genijn. - 45. V.A. hare m.B. dartoe hare. - 46. V.A.B. ghevenijnde. - 48. V. coninghen. V.A.c. orientale. B. Winnen d.c. orientale. - 49. V.A. hebber in ghenouchte. B. hebber i. genuchte. - 50. B. Clar s.s.e. berrende. - 51. V.A.B. Dyonisia. - 52. V.A.E. bruun s.B. brun.

453. V.A. dropen dorsaiet. B. spotkinen gesait. - 54. V.A. Ist d. dese wrive. B. Ende d.d. wrive. - 55. V.A. hi r. alse w.B. watere hi riket alse w. - 58. B. Dit es d. - 59. V.A. Dyadochos. B. Dyachonos es gedaen. - 60. V.A. bril. B. berum. - 61. V. Alsmen werpt int twater. A. Alsmen werpt in w.d.B. werpt in watere. - 62. B.S.m. sonder belesen. - 63. B. dar. - 64. V.A.B. duveliker. - 66. A.B. wille. - 67. B. Mar comt d. cleine ofte g. - 68. B. Ane e. minsce die blives (?) d. - 69. V.A. craft. B. oppenbare. - 70. V.A.G.a.o. onghesiene w.B.G. oft ongesende w. - 71. B. doget. - 72. A. Naturlike. B. Naturlijc. V.A.B. die d. - 73. V.A.B. Emathytes dien m.c. - 74. B. Arabien. - 75. V.A.B. ghelijc. - 76. V.A. ghemenghet. B. aderen. - 77. V.A. ghemalen st. B. gemalen te s.L. ghemaect. - 78. V.A. Int water g. hevet. B. In water ende geten d. - 79. V.A. ghonen. B. Es d.g. genuttet g.

480. B. spuwet. - 81. V.A. salt up. - Vs. 481-487 ontbr. bij B. - 82. V.A. Malen desen h.c.L. maken. - 85. V.J. de nose jof de w.A.J. die nose j. de w. - 86. V.A. Het. - 87. V.A. Jof. B. Oft men geve hem dat stof. - 88. V.A. der af. B. Dat hi slapen m. dar o. - 89. V.A. Ghelijc up d. nesegate. B. nesegate. - 90. V.A. up w. ghevet die b.B. Oft o.w. geven b.L. gheeft hi. - 91. V.A. stop het der v.B. stopt hi d.v. bloet. - 92. B. Alsemen. - 93. V.A. Doet het g. scoref. B. Hi doet g. scorft. - 95. V.A. sum. B. Eest d.s.s. af do s. - 96. B. Ende doe in enen colerum. - 97. V.A. maect het. B. Dat maect. - 98. B. Har s.g. dats w. - 99. B. Hi doet d.s. - 500. V.A. doot. B. vlesc. - 1. V.A. de s.B. den s. ut. - 2. V.A. Dustanich es. B. Dus gedaen e.s. virtut. - 3. V.A.B. dat es. - 4. V.A. Diemen. B. Dimen vint. - 5. B. In n. dar d. aer in bruet. - 6. V.A. luttel iemen es so v.B. iemen es bevretd. - 7. V.A. weet wane. B. Wanen hine bringt alsi comt gevaren. - 8. V.A. hevet. B. twaren. - 9. V.A.B.E. andren s.

510. V.A. lothert vor. B. Dine roet vor. - 12. B. met kinde g. - 13. V. arbeit. A. aerbeit. B. den arbeit. - 14. V.A.E.o.w. die w.B. metter warheit. - 16. B. Suverheit. - 17. V.A.B.E. maect de sine s. - 18. V.A. Rijcheit s.m. si. B. Richeit soe merrent hi. - 19. V. Pollux. B. seid d. Pastor e. Pollux. - 20. B. hadden. - 21. B. Entropia es. Op den kant verbeterd: Elitropia. - 22. V.D. st. int twater gheleghet. A.D. st. int w. geleget. B. Een st. die int w.l. - 23. V.A.B. sonneschijn. - 24. V.A. inde s.s.B. Dan scijnt op d. siden s. - 25. B. Maket hi. - 26. V.A. soe recht ware. B. Recht alse oft hi ware v. - 27. V.A.E. dan springhet. B.E. dan springet water. - 29. V.A. dan a. waer. B. dan. - 30. B. Varen dar die l. die p. - 31. V.A.B. tsine. B. te syne. - 32. V.A. feeste. B. ropen. - 33. V.A. profecien. B. profecien o. ute g. - 34. V.A. tlange. B.D. geft. - 35. V.A. warlike. B. dine vriendelike. - 36. V.A. stemmet. B. stulpt.

537. V.A.E. en l. - 38. V.A. Oec en si of m.l.B. En si oft m. - 40. B. Ene goutblome. - Vs. 540-41 ontbr. bij L. - 41. B. datmenne niet sien can. - 42. V.A. ghonen. B. Den genen dine. - Tusschen vs. 542 en 543 staan bij B. met eene latere hand de twee volgende verzen bijgeschreven:

Ende dimenne oec in ghichten gheeft,
Lof ende prijs hi altoes heeft.

43. V.A. Cypren. B. Cypere. - 44. B. dese. - 45. V. mirande. - 46. V.A. Bedroept. B. Ende es bedropen van sconen d. (met eene latere hand is roden boven sconen geschreven). - 48. V.A.B. kerstale. - 49. V.A. drupet. B. Dar a. af w. drupet m. - 50. V.A. den ontbr. - 51. B. af. - 52. V.A.B. ne m. no ne s. - 53. V.A. blivet. B. Mar h.b.h.e. geel. - 54. V.A.E. hie ne wect o. self een d.B.E. verslijt in geen d. - 55. V.A. Gerachites. - 57. V.A. crafte. B. crachte. - 58. B. Ierst s. hi s.m. - 59. B. dan ontbr. - 61. B. syn. - 62. V.A.V.h. penset m. of m.B. peenst m. no. m.

563. V.A. Hie. V. wi. B.H.m.l. dine d. - 64. V.A. proevet men a. hir. B. proeftmenne alsemen g. - 65. V.A.B. Bestrike. - 66. B. Heft. - 67. V.A. sullen hem. B. selen. - 68. V.A. Dus m.s. craft sien. B. Dus m.s.c. sien. - 69. B. Grantus. - 70. V.A. Welna m. rubine. B. Welna. - 71. V.A.E.d. dicker es. B.E.d. donker. - 72. V.A. wel naer. B. gelijct. - 73. V.A. datmen. B. datmen graveren niet c. - 74. B. En sie. - 75. V.A. adamant. B. splinteren v.d. ademant. - 76. V.A. vinten in Egipten. B. vintene in der E. - 77. V.E. omtrens Surs vintmer meer. A. vintmer mee. B.E. int lant van Suers v. mee. L. mede. - 78. V.A.I. sant g. uut. B. Ende int l. van over zee. - 80. V.A. verhoghen. B. verhogen herte. - 81. V.A. Sulke hevet. B. Selc heft. - 82. V.A. Ende dats die dierste alsic w.B. Ende dats d.b. alsic w. - 83. B. ees e.s. wel s. - 84. V.A. Licht e. ne bore h.B. Gelijc ende en bore h. - 85. B. was hi ierst. - 86. V.A. Bartaenghen d. nu ten s.B. Bertanien d. nu ten. - 87. V.A. heet vintmen. B.I. vintmen m.L. hiete. - 88. V.A. Wrijft menne h. heft up ter s.B. heft op ter. - 89. V.A. polen. B. palie. - 90. V.A. laet. B. Dijt water laet oft s. soe.

592. A.H.d. staen vaste. B. tanden. - Vs. 592 ontbr. bij V. - 93. V.A. int water e. danne. B. Men geven in water g. - 94. V.A. Vrouwen diemen.... ghebreken (Er is ruimte voor één woord in beide Hss. opengelaten). B.V. dien menstrua g. - 96. V.A. wachte. B. Mar wachte. L. wachten. - 97. V. grote evel. A. evel. B. besmet. - 98. V.A. Ist. B. Eest, set. - 600. V.A.D. oec d.B.D. quate g. ute c. - 1. V.A. gheriecsi d.r.B. svigen geriken. - 2. B. hoeftswere e.h. guet. - 4. V.A. ware n. datmen. B. Hen ware n. datmen. L. datmenne. - 6. V.A. souden te eer. B. Dronken sijt si souden g. - 7. V.A. Mettien w.a.s.B. watere a.s. - 8. V.A. Es d. mageden. B. Magede men dus te provene p. - 9. B. Galasia. - 10. V.A. dat h. - 11. B. Nembermeer. - 12. V.A. Ne verwarmt hi van v.B. Vervaruwet hi met enegen v. - 13. V.A. Mer e. blivet. B. Mar euwelike blivet. - 14. B.D. verwarmet m.g. - 15. V.A. sede. B. Gramscap e. quader sede. - 16. B. dar mede. - 17. V.A. Gecolitus. B. Godolicus. - 18. B.E.e.g. omtrent. - 19. V.A. Na der olive kernelle. B. der o. kerne.

620. V.A.B. in der g. - 21. V.A.B. crachte. - 22. V.A.M. wr. s. hets sine. B. wrivene te stucken dats sine m. - 23. V.A. drinken. B. Ende m. vatere e. drinken. - 25. V.A.B. Diemen. - 26. B. Entie. - 27. B.G. es bekent. - 28. V.A. diemen. B. Een s. diemen in N. vent. - 29. V.A. esse. B. dessce blat. - 30. V.A. Voestren die h.s. wille tegaen. B. Voestere die hare socht wilde o. - 31. V.A. te ontbr. B. Wrijftmen in m. - 32. V.A. Soe g. drinc soe. B. So geneset si dan d. - 33. A. ontbint. - 34. V.A. scurvede. B. scorfde p. te siene. - 35. V.A.B. Met. - 36. B. nuttelijc dar. - 38. B. Den genen dine. - 39. V.A. Gagotremeus dats. B. Garactemus dragewi. - 40. V.A.B. gherechte. - 41. V.A. revel. B. alse een ruvel. - 42. V.A.m.w. dat wel. B. heft m.w. dat w. - 43. B.D.h. altoes ende a.w. - 44. V.A. die z. - 45. V. upt water i. upt tlant. A. up, up. B. Eest, eest. - 47. B. Ercules. - 48. V.A. ende ontbr. B.M. wich. - 49. B.E. alsine met hem niet droch a. - 50. V.A. wijch. B. den sege.

651. V.A. Ena die steen h. die n.B. Jhena die steen hefti den name (de twee laatste woorden met eene latere hand er bijgevoegd). - 52. V.A. beesten onbecame. B. beesten. - 53. B. af s. hir. - 54. V.A. Ute. B. Ute s. ogen alse w. - 55. B. Nemtmen. - 56. B. Mesters. - 57. V. verweten. A.B. vorweten. - 58. B. Dine. - 59. V.A. moetmen. B.E. moetmenne h.g. - 60. B. Ember. - Vs. 652-660 komen in de andere Hss. na de beschrijving der Iris, vs. 750, voor, terwijl bij V. en A. zelfs de gekleurde initiaal ontbreekt, zoodat het artikel Iris schijnt door te loopen. - 61. V. is. - 62. V.A. sum. B.E. selken vintmen v. dien done. - 64. V.A. Mer. B. Mar dese es van prise g. - 65. B. gevaruwet e. een deel c. - 66. V.A.B. Es hi s.m.w. vor w. - 67. V.A.D. den ghonen d.d.B. Datten genen dine d. - 68. V.A. dat water. B. Water e. cruts v. - 69. V.A. der v.B. Hi e. goet v. - 70. V.A.B. Hi maect w. - 71. V. Sacreerdment. A. Sacreerdmen. B. Sacreermenne h.v. gnoch. - 72. V. alfs g.B. gedroech. - 73. V.A. silvere. - 74. V.A. Ende goudijn a. dat vingherlijn. B.V.g.a. dat vingerlijn.

676. B. Desen v. VII m. - 77. V.A. Daerment v. ghedropt claer r.B. Darmenne gedroept vint clar r. - 78. V.A. crachte. B.D. sijn si v. machte. - 79. V.A. sulc. B. selc e.r. in dire g. - 80. V.A. Als o.g. teglen. B. Alse oftet geslepene telege ware. - 81. V.A. ne bore. B.E.d. een es bore d. - 82. V.A. es ontbr. B. van diere m. - 84. V.A. Als een wan h.B. Ende es h. alse die k. - 85. B. Gelijc e.v. varuwen wijt. - 87. V.A. draghet h. wilsi w.B. Vif jar dracht h. wiltmen w. - 88. V.A.B. ghevenijnde. - 89. V.A. Ja s.p. - 91. V.A. vilie. - 92. B. geeft. - 93. V.A. het. B. watere gedronken het. - 94. B. Saen hebben. - 95. B. vent. - 96. V.A. In a.B. In jaspise d. felle s. - 97. V.A. Na jaspis ghedaen enen steen. B. Na jaspise gedaen enen een. - 98. B.D. dogeden hevet m.e. - 99. V.A.B. Jacinctus. B. wel ontbr. - 700. V.A. Lawer. B. Geweruwet naden vemer dome. - 1. B. clar. - 2. V.A. Int d.d. dits w. - 3. V.A. varwen es. B. middelre varuen es.

704. So hart. B. Soe hart. - 5. V.A. Datmen ne gravet m. dinc negheene. B. Men graftene m.d. gene. - 6. V.A. Dan m. adamans splinter. B. Dan m. splintere van adamant stene. - 7. B. Sere ontbr. - 8. V. coutsts in des menschen. A. coutst in des menschen. B.E. couds in des menscen m. - 10. V.A.B. groot g. - 11. V. hi ontbr. V.A. ghonen. B.d.g. dine heft in d.h. - 12. V.A. vremde. B. vremt. - 13. V.A. hie. - 14. V.A.B. Ende ontbr. B. serpens. - 15. V.A. Hie. B. maket. - 16. V.A. mensche. B.D. mensce G. ende goeden liden. L. menschen. - 17. V.A. ghevet. B. geft. - 18. V.A. Als wijt in den boeke l.B. Also alse onse boeke lesen. - 19. V.A. dat es. - 21. V.A. suffraen. B. soffraen. - 22. B. clar lijcht. - 23. B. sachte w. laetd. - 24. B. Ende darmen met wrivet e. begaetd. - 25. B. en ontbr. - 26. V.A. het gloeiet. B. Mar het geloiet alse. - 27. V. ghelijc. B. geliket den a. - 28. V.A. Tovernie. - 29. V.A.B. Verdrivet. - 30. V.A. diemen. B. dimen lettel. - 31. B. Alse. - 32. B.D.v. sonder w. - 33. B. drawonkel. - 34. B. sacht.

735. B. Sieke o. entie t. - 37. B. alsemen. - 38. B. tonge. - 39. V.A. cristale. B. geliket d. kerstale. - 40. B. Gecant e. gemaket w. - 41. B. dat scinen. - 42. V.A. dore. B. hus dar dore. - 43. V.A. Het. B. Hi. - 44. V.A. reghenboghe. B. regenbode. - 45. B.J. die blixene. - 46. B. des siwi v. - 47. V.A.T. roder z.d. horen wi. B.T. groter z. des. - 48. V.A. gheberechte. B. Dore rentsen te L. - 49. B. Almanien. - 50. B. Ende in menege andre s. - Bij V., A. en B. volgt hier de beschrijving der Jena, die in ons teksthandschrift na vs. 650 voorkomt. - 51. B. Lippia. - 53. V.A. terigher stonde. B. gevalt teneger stonde. - 54. V.A. Dan b.v. vor d. honde. B. vor d. honde. - 55. V.A. leerdse. B.N.l. te hem te v. - 56. V.A. diese. B. Alse diese. - 57. V.A. beschermet. B. Alle beschermt. - 58. V.A.W. hens die. B.W. hets geen d. - 59. V.e. Stel wel d.A.B. wel d. - 60. V. dien d.A. linxe dien. B. lintse. - 61. V. sine o. dic het l.A. die het. B. wrienen alst l. - 62. V.A.B. hir.

764. V.A.L. dat p. - 65. Alst urine m. opt lant. - 66. V.A. werpt d. up. B. Dan werpet dar. - 68. V.A. ne d.B. Mar, hate. - 69. V.A. verhart. B. Dan verherdet si tenen s. - 70. V.S.v. es g.B. varuwe die es. - 71. B. brun. - 72. B. warhede. - 74. B. Gevaruwet na den. - 75. V.A. en ontbr. B. Mar hine es niet so c. - 76. V.A. seghet. B. Lapidarius seget ons vor war. - 77. B. varuen. - 78. B. Ende nuttelijc te m. done. - 79. V.A. lichame. B. Mar alder meest d.d. lichame. - 80. B. Bestoept hebben te siere blame. - 81. V.A. Up d. watre d.B. datmenne m. watere. - Bij B. staan tusschen vs. 780 en 781 de twee volgende verzen:

Es hi nuttelijc ende goet,
Alsmen ons te verstane doet.

82. V.A. Het. - Vs. 782-785 ontbr. bij B. - 84. V. ghenese. - 86. V.A. die gagaet. B. den gagaet. - 87. B.M.e. een steen. - 88. V.A.E. der precieuser s.B. Van den preciosen een. - 89. V.A. het sijn. B. Musselen sijn die desen d.

790. B. Solinuse. - 91. V.A. mussele. B. Datsine van den dauwe ontfaen. - 92. V.A. Die sijn. B. In die see dar si gaen. - 93. V. die ontbr. B. na dien dat d.t.e.i. jar. - 94. B.D. wit ofte c. - 95. V.A. margarite. B. margrite. - 96. B. heft. - 97. V.A. oit. - 98. V.A. Mee d. eenen in eenen v.B. Mee d. eenen in ene v. - 99. B. den steen. - 800. V.A. Sine varwe. B. Sine varue. - 1. B. Die es wit g.a. - 2. V.A.S. craft es dus i.c. B.S.c. die es i.c. - 3. V. mach ontbr. B. af. - 4. V.A.S. heet d.B.S. die heettet margaritoen. - 5. V.A. Die maect sochten moet. B. Dit es c.m. - 6. V.A. Ende hi es cranker maghen goet. B. Want si die spise verduwen doet. - 8. B. ghevet ontbr. - 9. V.A. de sine. B. reinen moet. - 10. V.A.O.h.h. also es mens vroet. B. Diemen onder thoeft legen doet. - 11. V.A. Ghemeenlike. B. Gemeinlike. - 12. V.A. Heten wi. B. Heetewi. - 13. V.A.B. die es. - 14. B. Alse. - 15. V.A. Sine n. B. Sine n.e. selc. - 16. B.D. yser na h.t. - 17. V.A. gheen s. en s.B. Eest dat dar geen s.s. - 18. V.A.M. e. die s.B. Mar e. die s.

819. V.A.S. seitmen d. hijs niene. B. seitmens datmens nine d. - 20. V.A.B. Te t. - 21. V.A. hevet hi. V. craft. B. heft. - 22. B. Dimen. - 23. B. des. - 25. B. nemen dien m. - 26. V.A. Onder haer hooft daer soe up bet. B. Ende sal dit doen dats die wet. - 27. V.A. Al s.B. Alsi. - 28. V.A. Es soe. B. Also met r.g. - 29. V.A. Soe. - 30. B.H.m. slapende n. - 31. B. ongetrowe. - 33. V.A. Desen steen die. B.D. steen d.m. vrede. L. steen ontbr. - 34. V.A.B.T. man e. vrouwen m. - 36. B. goet die dwater. - 37. V.A. Inden l. datmenne. B. Endi vindic. - 38. V.A.E. in der T.B. In der Tracoditen. - 40. V.A. de gheluste. B. die gele. - 41. B. gelas. - 42. V.A. wel ontbr. B.A.h. trecken doet g. - 43. B. Memficos (op den kant met eene latere hant: Memphites). - 44. V.A.B. Diemen. - 45. B. waer.

846. B.R. alse v. dats war. - 47. V.A. wrijftmen. B. wrivetmen stticken. - 48. V.A.E. wrijften m. asine. B. minget. - 49. B. geeftene. - 50. B. ofte. - 51. V.A. ghevoelen si q. of. - 52. V. hare l.B. Datmen sinen l. - 53. V.A. ghevonden. - 54. V.A. tien s.B. Arabien tien s. - 55. B. gruene. - 57. V. Mer. A. dorclaer. B. Mar n.s. dore c. - 58. V.A. bescermet. B. bescermt. - 59. V.A. Kinder. B. Kinder in harre joncheden. - 60. V.A.B. Van o.i. menigher. - 61. B. ees e.s.v. Mede. - 62. V.A. een lettel groeneden. B. Ende heft een lettelken. - 63. V.A.M.v.m. die hevet ghedraghen. B. die heft gedragen. - 64. V.A. Een k. horic ghewaghen. B. Een knapelkijn horic gewagen. - 65. V.A. Salmen malen. B. Salmenne malen. L. maken. - 66. V.A. Blenden. B. Den blende g. weder dat s. - 67. V.A. Maeltmen m. watre. B. Maeltmenne m. waters soes h.q. - 68. V.A. Want d.m. sijn o.B. Want dire. - 69. V.A. verlieset. B. beide sine. - 70. V.A. cant. g.B. cant. - 71. B. Noe o. none o. Vs. 871 ontbr. bij L. - 72. V.A. longre. B. levere. L.H.m.s.l. spuwen voer oghen. - 73. B. Omerus (doch op den kant met eene andere hand: Onichinus). - 74. V.A. utermaten diere. B. utermaten.

875. B. gevaruwet. - Vs. 875 ontbr. bij V. en A., terwijl op de plaats van vs. 876 een regel is opengelaten. - 76. B. groette. - 77. B. minscen. - 78. B. seid d. gelose. - 79. B. die boec. - 80. B. dimer ane. - 81. V.A. scuerfte. B. scuerf. - 82. V.A.E.h.m. donker a.c. - 83. V.A. dorwel. B. dor wel alsemen. - 84. V.A. Alsmen up. B. Alsmenne optie. - 85. V.A. sine o.B.E. hi sine o. - 86. V.A.M. legghen d. up hi g. B. leittene dar op h.L. op ontbr. - 87. V.A. toge dure. B. doge dure. - 88. B. purgert. - 89. V.A.B. wonderne. - 90. V.A. in b. - 91. V.A. ene h.B. Die oge es ene h. - 92. V.A. Want en ontfaet. B. Want si en ontfaet rinte n. - 93. V.A. dats. B.O. dats e. dier. - 94. V.A.S. es hi. B. Swert es hi. L.S. ende hi es. - 95. V.A. met witten. B. som met w.L. met ontbr. - 96. V. blawe. B. Ende m.b. - 98. B. done. - 99. V.A. verdrijft. B. verdrijft sericheide. - 900. V.A. dinc. B. gedrochte e. ander dinc. - 1. V.A. lachterne. B. Mar d.t. lachterne. - 2. V.A. Ist datmen. B. Drachtmenne om d.h.

904. V.A.B. spuwens. - 5. V.A.M. deser q.B. Mar deser quaetheiden. - 6. B. lardiuse bi hem h. - 7. V.A. Osculanus of ostonius. B. Ostolanius ofte ostolabius. - 8. V.A. die heet. B. Dats e.s. ende h. - 9. V.A.B. Dese. - 10. V.A. Patron e. beschermere. B. bescermere. - 11. B. dine d. hi doet d. - 12. V.A. Datmen niene c. - 13. V.A. hare s.B. die siene. - 14. B. Ende dits w. - 15. V.A. draghes. B. maecti. - 17. V.A. ghedichte. B. Sire nature s. gedichte. - 18. V.A. datmen n. en vinde. B. datmenne niet v.l. - 19. B. Orietes, gruen. - 20. B. Die g. es j.o. - 21. V.A. Sulken. B. Selke v. swert. - 22. B. ongesont. - 23. V.A. olie e. striken up. B. Nette i.o.e. striken an d. - 24. B. The h. so sal hi g. - 25. B.E. ander es na desen g. - 26. V.A. kinder. B. Hi d. - 27. V.A.B. draghen si kinder. - 28. V.A. doese. V. waen. - 29. B. ofte piridius.

931. V.A. alsment. B. war. - 32. V.A. corisout. B. som. - 33. V.A. Een groenre in der g.B. Ende gruenre in diere g. - 34. V.A. tartitike. B. Ende hi g. dartentike. - 35. V.A. nochtan te wonderne. B. Dits nochtan te wonderne. - 36. B. Eest datmenne douwet. - 37. V.A. des menschen. B. des minscen h. bescoud. - 38. V.A. datmen. B. Suetelijc wilt h. datmenne. - 40. V.A. varwe. B. varuwen. - 41. V.A. dir. - 42. V.A. schoneit. B. scoenheiden es f. - 43. V.A. Die d.d.h. scouwen. B. Die d.d.h. siet a.L. Bi d.d. - 44. V.A. Tiliken metter. B. Tierlike metten o. - 45. V.A. dien d. - 46. V.A.B. sine a. - 47. V.A. Verwoetheit. B. hise g. - 48. V.A. Uut I. so b.B. Indie so bringtmen. L. In I. - 49. B. Virtut alse m. alsemen h.g. - 50. V.A. varwe. B. Alsi m. varuwe. - 51. V.A. al ontbr. B. Prassus e.e.s. gruene. - 52. B. Groet e. scone te menegen done. - 53. V. van der varwe. A. van der vaerwe. B. van der varuen. - 54. B. menege. - 56. V. varwe. A. de varwe. B. Mar donker e.d. varuwe. - 57. B. Pirosius es e.s. - 58. B. Esculapies. - 59. V.B. Augustus. A. Augustus Octomaen.

960. V.A. Dustene d. of d.v.B. Dus daen d.d.v.L. of ontbr. - 61. V.A. spreict m.h. die m.v.B.L. die ontbr. - 62. B. Doet es doe oft m. selker p. - 63. V.A. evel es blivet. B. Alse h. evel e.b.d.L. es of bl. - 64. B. Datmense a. in vier. - 65. V.A. Sine h.v. niene. B.S.h. niet verberren en c. - 66. V.A. after. - 67. B. So ontbr. - 68. V. dat is. A. dat es. B. dats. - 69. V.A.S.w. soe. B. Dan. - 71. V.A. sonderlanghe. B. Hi h. - 72. V.A. hi ontbr. - 73. V.A.V.d. van blexeme. B. dondre e.v. blixien. - 74. V.A. lansheren. B. lansheren ter s. - 75. B.S. ende coenre te siene. - 76. B.E. versekerse v. alre pine. - 77. V.A. beschermet. B. beschermt d. gedoet. - 78. V.A.W. diene i.d.h. heeft al b.B. Dine in sine h. hout al b. - 79. V.A. nemmer nemmermeer. B.H. stervet nembermer. - 80. B.D.s. ende sic. - 81. V.A. int evel e. in die p.B. Mar in devel e.i. die p. - 82. V.A.S.h. ewelike tsine. B. eenpaerlike. L. I parleec. - 83. V.A. des serpents. B. serpente boke. - 84. V.A. Aristotiles. B. Bescreven v. Aristotiles. - 85. V.A. Aristotiles. B. Alacsander. - 86. B. gnoch. - 87. V.B. sine l. - 88. V.A. Ende ontbr. B. kerde v. Endia. - 89. B. Soudi h.V.A.B. dor.

990. B. Baden e. dwaen. - 91. V.A. dede hi. B. Dar dede hi v.h. gemeine. - 92. V.A. purpurijn. B. Die porperrinen steine. - 93. L. Want e.s.V.A.B. Want ontbr. - 49. V.A. die s.B. Datten s. - 95. B. spuwedene. - 96. V.A. Ghelu blaeu es des steens m.B. Gelu blau ende s.m. - 97. A.S. dats. B.S. dat es e.s. - 99. V.A.B. Endi. - 1000. V.A. Nemmermee ne d.B. Nembermeer. - 1. V.A. lichame ist g. datmen. B. lichame es hi gaet dine d. - 2. B. Hittte. - 3. B. die sucht v. - 4. B. Ende sere. - 5. V.A. Die v. hi doet g.B. Den hoeftswere d.L. Dies. - 6. B. Sere goet es hi dar jegen. - 7. V.A. sware e.g.h.d. mee. B. Tswar e. genest h.d. mee. - 8. B. heetet. - 9. B. Mar hi ontweruwet. - 10. V.A. looshede. - 11. B. Hi es n. jegen v. - 12. B. Ten p.e.h. dats waer. - 13. V.A.M.d. of w.h.e.B. Mar dire af w. wesen here. - 14. V.A. Moeten h.r.s.B.M. reine wesen s. - 15. B. al ut. - 16. V.A. dat h. An pu. B. dat heet Apud.

1017. V.A. Maer an d.m.B. Mar dar sijn m.a.s.L. Daer. - 18. V.A. Luttel virtute gheleghet. B. Dar l. virte ane l. - 19. V. vintme. A. vintmer. B. Mar som vintmen. - 20. V.A. No s. oventale. B. sophire. - 22. V.A. Somich safir. B. So menege sophiere. - 23. V.A. Es g. metten rubijn. B. Es g. metten robbijn. - 24. V.A. seghetmen d. de beste. B. seitmen d. die beste. - 25. V. miranden. B. dats. - 26. V.A. varwe sere became. B. varuen wel gedane. - 27. V.A.B. vinter. - 28. V.A. Maer die. B. Mar. - 29. V.A. Citen. B. Titen. - 30. V.A. vogle gripe d. omme. B. vogle gripe ombe v. - 31. V.A. wille. B. Liede d. willen. - 32. V.A. Gheen v. ne caens b. ghetelen. B. Geen v. cans bat getelen. - 33. V.A. die ontbr. B. Armaspi. - 34. V.A. newaer e.o. hebsi. B. ene o. - 35. V.A. hem ontbr. B. Die v.i. vorhoeft steet. - 36. V.A. hoe so het g.B. ombe ho s. geet. - 37. V.A. crachte. - 38. V.A. valscher. B. vasche. - 39. V.A. conterfeitene. B. conforterne. - 40. B. Mar d.d. finen h.m. - 41. V.A. Hi moeten h. dorclaer. B. Hi motene h. dorclaer. L. Si. - 42. B. al ontbr. - 43. V.A. die ontbr. B.D.l.d.e. besiden steine. - 44. V.A.G.m. sijn g.B. Gruene m. si g. - 45. B. no mane.

1046. V.A. Sire groenede ne scade. B. Sire gruenheiden doet scade. - 47. V.A. moet men. B. muetmenne. - 48. V.A. tgroot. B. Dat c. - 50. B. Sinen h. maect hi lijf d.w. - 51. V.A. meerset tartsche. B.E. bi merret dierste g. - 52. V.A. ghonen. B. spoet. - 53. V.A. hemelichede. B. besoeket hemelikede. - 54. V.A. Tempeeste. B. Tempest verdrijft. - 55. V.A.B.L.c. hi horic ghewagen. L. dine. - 56. V.A. Ende hi m.r.s. diene sal draghen. B. Dus moten r.s. dine dragen. - 58. B.R. wit. - 59. V.A. jof h.v. onichinus. B. oft hi ware v. oniciuse. L. ochinus. - 60. B. sardiuse. - 61. V.A. III. B.V. dese d. - 62. V.A. orbare. B. openbare. - Onder aan fol. 101 na. vs. 1062 staat bij B. een paar regels met eene andere hand geschreven:

Seer verdrijft hi ende vroude hi gheeft
Hen dine draghen ende dine heeft.

63. B. messelijc. - 64. V.W. versamenter. A. Want h. versamenter. B. versmettene (?). - 65. V. sculpen menarua. A. stulpen. B. stulpen. - 66. V.A. Arabia. B.V. Endi ende v. Arabia. - 67. V.A. hare sum si g.B.C. hir sem sijn si g. - 68. B. mest wert. - 70. V.A. rode a.B. nader roder erden. - 71. V. scelpt h. ende dier es m.A. stelpt h. ende dier e.B. stulpet dar hi.

1072. B. onicle. - 73. B. Selke. - 74. V.A. si. B. Van den corangelinen es een. - 75. V.A. Samus alsment. B. bekent (in margine staat met eene andere hand aangeteekend: blickende clar, welke woorden achter Samus zouden moeten worden ingevoegd). - 76. V.A.B. diemen in Samos. - 77. V.A. een ontbr. B. In eilande ander Z. - 78. B. sire groette. - 79. V.A. draghen. B.D. dragen m. - 80. V.A. poliert men. B. heme purgerde. - 81. B. passeert d. minscen. - 82. V.A. Mare ene q. hevet hie. B. ene q. hefti. - 83. V. Vrouwe d. hevet. A. Vrouwe d. heeft. B. Vrouwe dine heft alse. - 84. B. Ne l. hi die v. niet s. geboren. - Vs. 1084 ontbr. bij L. - 85. V.A. Syrus. B. Sirus. - 86. V.A. Es e.s. es in S.B. van S. - 87. V.A.I. spreict d.B.I. seid dits geen spot. - 88. V.A. Dat h. gheheel int water v.B. Dat h. geel int water v. - 89. V.A. ghebroken. - 90. V. Dat. B. Ende d.s.w. stoken. - 91. V. Succinius. - 92. V.A. seghet. B. seid. - 93. V.A. het s.v. pijnboem. B.D. hi s.v. pinbome. - 94. B. dar ute r. bedi. - 95. V.A. verhart het. B. Soe werdet. - 96. B. Ende dit. - 97. V.A.M. maect m.w. warm also. B. Met wrivene maectmen verwarmp s.

1098. V.A. Heft het up. B. Dat hi op heft. - 99. V.S.r. es o.B. Sine roke d. over war. - 1102. V.A.E.d.r.g. sonder waen. B. Es goet d.r. sonder waen. - 3. B. In rochen. - 4. B. Ende i. somege watere. - 5. B. Selonices. - 6. B. dier s. - 7. B. groene ontbr. - 8. B. Indi. - 9. V.A.B. So draghene. - 10. V.A. hore w. of v.B. hore w. ave trecken. - 11. V.A.B. vorsiene. - 12. V.A. Dinghen. - Vs. 1112-13 ontbr. bij B. - Vs. 1113 en 1114 in omgekeerde volgorde bij L. - 14. B.D.w.w. van gesciene. - 15. V.A.B. dan i.i. sinen m.L.C. dat i. dinen. - 16. B. Weder et sie quaet ofte goet. - 17. V.A. Het. B. Het blijft s.v. in g. - 18. V.A.D. het n.B. Datten niemen dar ut brochte. - 19. V.A.B. mane. - 20. V.A. craft. B. want. - 21. V.A. ontfanghe. B.T. maent. - 22. V.A. craft. - 23. V.A.E. alst. - 24. V.A. craft te m.B. sine c. ten m. - 25. V.A. Als soe w.m.d. craft. B. Alst w.m. sine c.

1126. V.A. ne m.B. en ontbr. - 27. V.A.B. viande. - 28. V.A. Tisike gheneset. B. Ende geneset tisike m. - 29. V.A. goet g.B. Topasus heft. - 32. B. seit. - 33. B.D.h. in een v. dat hi s.w. - 34. V. entie walm. A. walm. B. Vercout ende den wal doet v. - 35. V.A. Oec es hi sere v.B. Goet es hi ende sere v. - 36. V. die spuwen. A.v. spuwen. B. beswart. - 37. B. Gramscap. - 38. B. Verdrieft. - 39. B. alse. - 40. V.A. Hevet men dicken. B. Hebbewi. - 41. B. Hir enden w. van s. - 42. V.A. Hets. B. Hets war van somegen e. - 44. B.M. hi in minen o. - 45. B. vandic a. ondersceet. - 46. V.A. Dan ic d. dorste g.B. Dat ic d. dorste g. - 47. B.N. so seldi vort h. bediede. - 48. V.A. Vanden.... ghen (er is ruimte voor één woord opengelaten). B.V.d. Israelscen l. - 49. B. Ende wonder waer af mense m.m. - 50. V.A. crachte. B. crachte ic dar toe b. - 51. V.A. wat so mer. B. wat somer af. - 52. V.A. In r.B. Ic r. wel d. niet a.l. - 53. B. Vasten w. min. - 54. V. alleen. V.A. an o.H.B. Mar a. an. - 55. V.A. al neemt. B. Dijt al nemt e. geeft.

1156. B. euwelike leeft. - 57. V.A. uutwaert. B. Selc steen es d. van verren c. - 58. B.E. selc es d. mont. - 59. V.A. Camehu ende c.B.Q.e. ander coman. - 60. B. begraven. - 61. V.A. inghegraven. B. Die hetmen. - 62. V.A. al int g.B. Also alst dLatijn hout g. - 64. V. Ast o. quam. A.B. Alst o. quam. L. quamen. - 65. V. In w. steene dat ic v.B. In w. steene alsic v.B. In w. stede ic v.L. Int. - 66. V.A. een lyoon. B. Staet g. een olien ofte een r. - 67. V.A. sagittaris. B. Oft sagitarius dat. - 68. B. Dats ember e.s.v.O. - 69. B. Hijs. - 70. V.A. gheminnet. - 71. V.A. gheneset d.t. hevet. B. genest dijt water heft. - 72. V.A. verscaerpt. B.E. verscarpt oec den sijn. - 76. V.A. capricornum. B. Capricornum oft. - 77. V.A. seghet men. B.D. sietmen gerne goet w. - 78. B. Gescakert. - 79. V. ghenenijs. A. ghenenijns. B.D.d. iet g.i. siet. - 80. V.A. gheloof. B. Ofte a. geloeft. - 82. V.A.E. jeghen die juchtighe lede.

Vs. 1182-85 ontbr. bij B. - Vs. 1183-84 ontbr. bij V. en A. - 85. V.A. oec ontbr. - 86. A. Ghesacreet. V.A. heetmense. B. Gescakert ende gelesen m. - 87. B. Vintstu gegravert. - 88. V.A. ene zekle. B. rechte h. enen secle. - 89. B. geft. - 90. V.A. an w.B. an wassende. - 91. V.A. Vintmen. B. Vintmense s. dies geloeft. - 92. B. mans hoeft. - 93. V.A. Maect sinen d. lief ghetal. B. sinen d. liefgetal. - 94. V.A. over al. B. ende m. besten over al. - 95. V.A. Vintstu in den s.B. ene s.L. desen. - 96. V.A. ghewapende. B. Gaende e. ongewapenden m. - 97. V.A. Jof. B. Ende. - 98. B. Ende h. cledere. - 99. B.E. dat. - 1200. B.G. es hi in a.w. - 3. B. gegravert. - 4. V.A.D. hi die. B. Dat es d.l. wert. - 5. V.A. Vintstu. - 6. B. vote gevlegelt. - 7. V.A. ene r.B. ene rode an. - 8. B. dar op getant. - 9. B. Hi m. - 10. V.A. Vul gracie. B. Vroet e.w. - 12. V.A. Ene p.B. Ene p. in h.n.

1213. B. geft - 14. B.E. met princen wert a.w. - 15. V.A. Vintstu g. oec terigher s.B. tenen s. - 16. V.A. jofte h.B. ofte. - 17. V.A. hert. B. Oft hert ofte h. - 18. B. alse wi. - 19. V.A.D. een s. in v.B. Darmen e.s. in v. - 20. V. sinen r.A. up sinen. B.E. neme op sinen rugge tkint. - 21. B. Eenen ruc ocht e.r. - 22. V.A. Up. B. stert. - 23. V.A. rike e. daer toe v.B. goet. - 24. V.A. temperen. B. timperen. - 25. B. War soe e. scep. - 26. V.A. coopmanne. B. comanne toverlaet. - 27. V.A. Want hi. B. Want hi geeft. - 28. B. War s. vint. - 31. V.A. staen. B. Waer datmen staende vint d.a. - 32. V.A. eere. B. Dats d. ere b. twaren. - 33. B. Darmen. - 34. V.A. quijtet d. sware. B. quit d. sware. - 35. V. die de j. verzwart. A. die de juecht verzwart. B.E. dien d. sucht v. - 36. V.A. in ontbr. B.D. siet e. gevellet part. - 37. B. ofte in t. - 38. V.A. hoet. B. Ende hout d. perde. - 39. V.A. ghevet. B.E. geft dapperheiden.

1240. V.A. Saghestu. B. Saestu s. dar. - 41. B. Allombe e. ombe w. geaert. - 42. B. Ende d.h. hangen n. - 43. V.A. Eene triangle up. B. Enen triangel op har. - 44. V.A. in setele des g.B. in s. des geloeft. - 45. B. Hi geeft t.e. raste. - 46. V.A. arebeit. B. Narbeide e. nae serecheide. - 47. V.A. Hevestu o. ghemaerct versien. B. Hefttu. - 48. V.A. up. B. knilende op sine k. - 50. B. Oft enech w. - 51. V.A. stride. B. geeft i.a. stucken. - 52. V.A. Beward wille h.s. in a.w.B. Bewart wille. - 53. V.A. baren. B. aren. - 54. B. tuscen, twaren. - 55. B. dine h. - 56. V.A.B. starc. - 57. V.A. varre s.i. int Latijn. B. sagic i. Latijn. - 58. V.A. houder vroedeliker. B.D.o.l. vrode w. - 59. V.A. niene. - 60. B. Nochtan o.r.w. ic s. - 61. V.A. menne weet. B.W.m. waen d. auctoriteit n. - 62. B. Darmen in gescreven. - 63. B. Vort verstaet e. vernemt w. - 64. V.A.D.e.p. te fel. B. philosoef fel.

1265. V.A. dat hir volchde n.B.E. oude d. hir. - 66. V.A.V. taelgen screef al openbaer. B.V. talien s. over w. - 68. B. Dattie k.v. Israel. - Vs. 1268 ontbr. bij L. - 69. B. Die. - 70. V.A. dore. B. Daer si dor d. wstine. - 71. V.A. Nochtan seghet b. Aelbrecht. B. seid bruder Aelbrecht. - 72. B. niet seit. - 73. B. al ontbr. - 74. V.A. van hir b.B.M.G.a. hir b. - 75. V.A. jaspis. B. jaspise. - 76. V.A.B. scilde. - 77. V.A.B. scachte. - 78. V.A. sine voete. B. sine voete dar. - 79. B.E.s. hi heft m. - 82. V.A. Die es g.t. comanscepe. B. Die es g.t. comenscapen. - 83. V.A. een c.B. Vinstu. - 84. V.A. een v.B. voge. - 85. V.A. een v.B. dandre h.e. visc. - 86. V.A. Hi is. A. jaget. B. Hijs g.d. boetscape jaget. - 87. V.A. tortelduve. B. Eest d. die tortelduve. L. tortelduven. - 88. V.A. wort ghevenijnt. B. telege. - 89. B.V. al d.w. gemeine. - 90. B.D.d. van genen steine. - 91. B. Darmen i.e. sten. - 92. B. sagitare. - V.A.A. jof. B. Alse ofte. - 94. V.A. te vasten v.B. Hi geeft m. van allen v.

1295. B. Vinstu. - 96. V.A. mareminne. B. merminne. - 97. V.A.I. deen h. enen. V. speghel. B. dene h. enen spigel. - 98. V.A. enen t.v. I b.B. dandre een telech. - 99. B.D. wel. - 1301. V.A. seghet men. B. Selke c. - 2. V.A. sinen dragher. B. Dat hi sinen d.n. laet s. - 3. B. Alse i.e. jaspis. - 4. V.A. dien d.B. Staet e. cr. hijs v. selken done. - 5. V.A. niene. B.d. ne m. - 6. V.A.V. nacht no d.B. no n. no d. - 7. B. Mochstu. - 8. V.A. basilisch m.e. mareminnen. B. basilicus m.e. merminnen. - 9. V.A. troost. B. Die geft troest s. te s. - 10. B. Van den b. met v. - 11. V.A. Marke d.o.i. steene. B. Merke datmen in stene. - 12. V.A. in deene h. - 13. V.A. enen v.B. enen duvel. L. ere v. - 14. B. Hi es van selker dinc te verstane. - Vs. 1314 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 15. V.A. Ghehorent e. ghevloget. B. mede. - 16. B. Ende in d. een s. - 17. B. I libart. - 18. V.A. desen figuren upwaert. B. figuren opwart. L. figure. - 19. V.A. Sullen staen s.e. mane. B. Selen staen s.e. mane. - 20. V.A. stane. B.D. begert aldus te stane. - 21. V.A.H.m. men dievele. B. Hir m. men duvle. L.H.m. die d.

1322. V.A. des men. B.D.s.s. datmen verjaget. - 23. V.A. Vintstu. V. jas. A. jasp. B. in jaspis. - 24. V.A.E. ghebont gars up. B. gebont gars. - 25. V.A. selvere m.s. sijn s.B. selver. - 26. B. kinnen arehande. - 27. V.A. stelpt. - Vs. 1327-28 ontbr. bij B. - 28. V.A.E.g. ere ende w. - 29. V.A. als ic. B. Dese alsic. - 30. V.A. Drouch. - 31. V.A. Vintstu. - 32. V.A.B. ic hir m. - 33. V.A. sine. B. sire. - 34. V.A. Ene septre. B. Ene ceptere alse. - 35. V.A. Up. B. luchtere. - 36. B. ontdaen al van v. - 37. B. cocodrille o.d. vote. - 38. B. bote. - 41. V.A.D. bi d.B.D. si. - 42. B. wiltmen. - 43. V.A. Drouch. B.D. desen. - 44. V.A. wille. B.E. die wille in iser. - 45. V.A. Vintstu. - 47. V.A. Up e. lupaert. B. lupart. - 48. V.A.B.D. ne l.q. beesten. - 49. V.A.S.d. niet c. - 50. V.A. Vintstu.

1351. B. in die richte h. - 52. V.A. luchtre hets b.B. rode i.d. luchtere hets. - 53. V.A. Dat goudijn. B. Dat guldijn moet. - 54. B. Ende heft m.t. gevene v. - 55. B. in g. - 56. V.A. Jeghen beesten doech hi s.B. Ende jegen beesten s. - 57. V.A. Nigromanciene. B. Nigromantien. L. Nigromancie. - 58. V.A. hebbene dese. B. hebbene. - 59. V.A. in steene ghevinden. B. in enen. s.L. desen s. - 60. V.A. Enen up th. g.m.B. Opt hoeft. - 61. B.E. in d. rechte. - 62. V.A. septre n. coninx. B. Ene ceptere n. coninx. - 63. V. rechtre e.p.A. luchtre e.p.B. Onder d. luchtere e. palm r. - 64. V.A. sine voete een s.B. die voete st. ofte rijs. - 66. B.W. ere soe d. hi b. - 67. V. bestaet het m.B. Gene d. - 68. B. Bi G. dore gerechtechede. - 69. V.A. wet vor e.B.H. comes over een. L. voer. - 70. V. Alsme. - 71. V.A.B. side. - 72. V.A.E.w. enter luchter een m.B. ende ter luchter een m. - 73. B. soent. - 75. V.A. steen s. an. B.A. den steen s. an. - 76. V.A. Die i.d. rechtre hevet een m.B. Die i.d. rechte heft e.m

1377. V.A. Ene lampte in. B. Ene l. ende in d. luchte. L. an. - 78. V.A. wives h.a. ic v.B.E. vives doen a. - 79. V.A.B. So es. - 80. V. Mer. B. Mar dine. - 81. B. Alse h.s. seit. L. thedichte. - 82. V.A. Men canne niet. B. Datmenne n. can g.l. - 83. V.A. een s.v. leestmen. B.D.i.e.s. leestmen hir. - 84. B. Vint e.r. ofte. - 85. B. Hijs g. tenen taelman. - 86. V.A. tw. laet n.B. water laet. - 87. B. alse men. - 88. V. in h. die sekle. A. die sekle. B. die zecle. - 89. B. Hi draget. - 90. B. Alsoemen hort spreken. - 91. V.A.E.m. in d.h. een r.B. ende ontbr., rode. - 92. V.A. heren. B. Hijs heren. - 93. V.A. vindet. - 94. V.A.E. man een h. an. B.E. horen an ens mans h. - 95. V.A. Die es. B. Hijs g. - 96. V. fatonien. A. fatomen. B. frenesie. - 98. V.A. In e.s. alf o. als m.B. In e.s. alse o. oft m. - 99. V.A. starct. B. geft e. sterct d. sijn. - 1401. A. wijt. B. in enen steen alse wijt. - 2. V.A. horen. B. eselkijn. - 3. B. Die ees g.j.b.d.

1404. V.A.B. in steene e. lyoen. - 5. V.j. ydropen. A.j. ydrope. B. Hijs g.j. idrope. - 6. B. vint ontbr. - 7. V.A. capricoren. B. capricorne. - 8. V.A. comenscap. B. Hijs g. jegen comanscap twaren. - 10. B. Gespaerder m. oft ware de w. - Vs. 1410 ontbr. bij L. - 11. V. malen. B. Dese eest d. - 12. V.A. Vrienscap. B. Vrintscap tuscen enen m. - 13. V.A. Als i.e. steene steet. B. Alsen i.e. stene steet. - 14. V.A. up. B. thoeft. - 15. V.A. omme trent. B. hant. - 16. B. Hi es g.j. muethede. - 17. V.A. steene. - 18. B. Ene t. oft jonge. - 19. V.A. Die es om gracie ende g.B. Hi es om gratie ende om g. - 20. B. in stroemde. - 22. V.A. Ene v.B. blomen. - 23. V.A. die es. B. hi es. - 24. B. om e. - 26. V.A. up. - 27. B. entie h. - 28. V.A. dane. B. hemel wert e. danne. - 29. V.A.H. IIII. B. Hen v. - 31. V.A. Dats mastic. B. Dats mastix. L. Dat.

1432. V. lecht. V.A. die steene. B. Legget o. die stene. - 33. V.A.B. vingherlijn. - 34. V.A. sal ontbr. B.E. dit s.a. war s. - 35. B. Twelef w. alse. - 36. V. den h.B. Liggen o.d. hoeft. - 37. B. Di. V.A.L. Die. V.A.B. dinc. - 38. V.A. ginc. B.D. doen i. dijn h. ginc. - 39. V. Die d. penses e. wils. A. Die d. pensets e. wils. B. Die d. piset e. wils. - 40. V.A. die w. hils. B. di w. hilt. L. die. - 41. B. geminges. - 42. V.A. de j. - 43. B. pert. - 44. V.A. te gr. B. ter g. wert. L. te ontbr. - 45. V.A. glorie e. ere. B. Glorie ende bliscap mijnt n.c. - 46. B. Alstu. - 47. V.A. scumede part. B. scirmende pert. - 48. V.A.D. up m.e. septre. B.D. op m.e. cepteren. - 49. B. Ende b. lieden heft hi m. - Vs. 1449 en 1450 bij V., A. en B. in omgekeerde volgorde. - 50. V.A.B. Die es. - 51. V.A.B. van den s. - 52. B. Dimen. - 53. B. talie. - 54. V.A. dat dat. B.E.d.i. oec s. falie. - 56. V.N. dat ic. A. ic. B. Na dat. - 57. B. ghelijch alse in den irsten s. - 58. V.A. vader. B. Van o. vader Adams. - 59. V.A. erdsche. B. ertsce. - 60. V.B. Omtrent. A. Ontreint.

1462. B.H.c. soe i.g. - 63. B.E. also g. alse. - 64. B. doepsle. - 65. V.A. Om. B. Om t.c. dar. - 66. B. onneselhede. - 67. V.A. doemen. B. domen. - 68. V.A. Mit. B. dimer. - 69. V.A. metter e. mescame. B. ierster. - 73. B. Die comen van onreinen d. - 74. B. Ende van den ertscen pardone. - 75. B. hen. - 76. V.A. Dies. - 77. V. van den steene. A. van den s.B. Hir e.v. den s. - 78. V.A. Hort vort van den VII metalen. B. Nu hort vort van den seven mottale. L. in die.