Der naturen bloeme



[p. 186]
tekstkritische noten
Boek XI. + Ghemenelike van allen fonteynen, + Beide van soeten ende van onreynen, + Es te verstane, esmen vroet, Es een fonteyne quaet of goet, 5 Soet of staerc, of heet of cout, + Of claer of dicke1) of menechvout, Dat si die smake entie ghedaen Van der aerden pleght tontfaen, Daer si neemt haer beghin, 10 Ende daer dadre leghet in2). Van fonteynen die hier staen Doen ons die meesters verstaen, Plinius ende sinte Augustijn, Sinte Ysidorus ende Solijn, 15 Ende oec die Bible daer bi, Ende Jacob van Vetri. Moyses sprect, die meester wijs, Dat int aersche paradijs Ene fonteyne springhet so groet, 20 Dat viere rivieren sonder ghenoet Comen uter fonteynen allene. Phison noemt hi die ene, Maer auctore hetense Ganges,
[p. 187]
Die doer daerde, sijt seker des1), 25 Coemt uten aertschen paradyse, Ende in ere wonderliker wise Comen si uut enen berghe ghewallet Van India, ende vallet Dat edel lant al doer enture. 30 Van hare reynre nature Vintmen in haer sant ghemene Fijn gout ende diere stene. Gyon, die oec Nilus heet, + Sprinct bi den berghe Adlas ghereet; 35 + Daer naer, eer dat es wel lanc, Doet hi in daerde sinen ganc, + Ende loept onder die dode zee2); Daer na, dats te wonderen me, Niet verre van den overe dan 40 Springhet hi, ende voert an Coemt hi snellike ghelopen + Doer tlant van Ethiopen, Ende maect met sinen water nat Egipten, so datmen in dat 45 Coren winnet, dus lesement dicken, + Ende deelt hem in VII sticken, Ende loept in die ze ghereet, Die Mediterranneum heet. Tygris ende Eufrates mede 50 Springhen beide uut ere stede In dat meeste Armenien, Uut enen berghe, horic lien, Ende dan alte hant
[p. 188]
Een elke loept doerch menech lant1). 55 Men seghet dat dese fonteyne So groet, so milde, so doerreyne, Benettet ghemenelike Die plaetsen van al aertrike, So willen some wisen verstaen, 60 Dat alre fonteynen adren gaen2) Uut deser moeder fonteyne, Ende si of goet of onreyne Worden bi der aerde nature, Daer si comen ghelopen dure, 65 Ende alle lopende watre keren Ten hoefde, daer si3) die macht ons Heren Eerst springhen dede moeghentlike, Om te lopene ewelike. Nu hoert wonderlike dinghe 70 Van elker fonteynen sonderlinghe. + Solinus ende Jacob van Vetri Segghen dat een fonteyne si + In Epirus, daermen te hant In mach blusschen enen brant, 75 Ende te hant weder ontsteken: Dit machmen voer wonder spreken. In Ethiopen dat hete lant, + Daer volc woent, heet Garamant, Dar bi es ene fontaine vonden, 80 Alsoe alse ons die boke orconden4), Enes daghes so cout dats niemen gheniet,
[p. 189]
Nachts so heet dat al versiet. + Jacob van Vetri, diet kent, Seghet een borne in Orient, 85 Daermen griex vier of can maken Met toeminghen ander saken1); + Ende alst woert ontsteken iet, Sone can ment gheblussen niet, Ensi met sande of met aisine, 90 Jof met des menschen orine. Plinius seghet dat ware si, Daer hoghe wonden ghenesen bi2); Ende sulke watre die wonden pleghen Ghenesen, sijn sire mede ghedweghen3). 95 Augustinus spreect sekerlike, Dat een fonteine es in Affrike, Die harde scone singhen doet Hem dier of drinken moet. Plinius seghet dat si 100 Een fonteine, heet Cifri4), Die luxurie doet vergaen. Augustijn doet verstaen, Dat twe fonteinen sijn in Cessile: Die ene heeft macht talre wile, 105 Dat si vrouwen ghevet macht Tontfaen van manne dracht, Ende dandre beneemt saen Vrouwen dat si kint ontfaen. + Oec seght hi mede dat in Tessale
[p. 190]
110 Flumen lopen in enen dale, Watermen die scape in dene, + Si worden swart al ghemene1), Ende in dandre, nu merct dit, Worden alle scape wit. 115 Watermense nu hier nu daer, So wordense bont van haer. Jacob van Vetri die seghet, Dat in Ydumea leghet Een borne, die loopt fonteyne heet, 120 IIII waerf ten jaere, alsmen weet, + So verkeert si hare ghedane2), + Drie maende achter een, ic wane, Nu roet, nu groene, nu droeve, nu claer, Ende dese dinc vintmen, dats waer. 125 Oec seghet Plinius dat watre sijn, Diere of drinct hi verhaet wijn. + Augustijn die orcont: Sulc water es, daer in den gront Alle ding gaen, diemer in leghet3); 130 Ende van der doder zee men seghet, Al daer wilen eer was tlant, Dat God met viere heeft verbrant, Dat niet en can ghehinghen, Datter enighe dinc in singhen4). 135 Oec seghet sinte Augustijn, Dat noch sulke watre sijn, Die III waerf onder dach ende nacht
[p. 191]
Nu soete sijn, nu van sure cracht. Jacob seght in sine scrifture: 140 Men vint fonteynen van der nature, Die waerm sijn ende oghen ghenesen. Men mach dene kennen bi desen, Want dief die gheghen diefte sweert, Te hant hem dat water deert; 145 Want hi woert blint, dit sietmen toghen1); + Es hi onsculdich, hem betren doghen. Solinus doet ons verstaen, Dat een fonteyn es, sonder waen, Ist datmer bi blaset ende pijpt, 150 Si vaert als die die soetheit grijpt2), + Ende wast alsoe die noten verstaet, So dat si boven den overe gaet. Liber Rerum mede seghet, Dat in clene Bertaengen leghet 155 Een fonteyne over een, Ghietmense op enen steen, Die al daer bi es gheleghen, Daer woert een sweerc ende een reghen, Ende donker daer toe mede3). 160 Te Jherusalem bi der stede + Es die fonteine van Siloe, + Die water gheeft nu min, nu me, Alse God jan den lieden4): Dit horewi ystorien bedieden. 165 Een flume loept, wi lesent dus,
[p. 192]
Bi den berghe Lybanus + Tusschen twe stede, als iet las, Tusschen Rafana ende Archas, Ende es gheheten Sabaet, 170 Om dat binnen al der weken en gaet Altoes water enghene, Sonder saterdaghes allene: Dan is soe vaerdech ende snel, Ende vervult met watre wel. 165 Ons scrivet Jacob van Vetri, Dat int lant van Persi Es een riviere want elker nacht1) Vervrieset si van groeter cracht, Datter liede ende beeste op gaen, 180 Ende sdaghes doeit si weder saen. Bi Suurs so springhet in de zee Ene adre ende nemmee Also sere uut den gronde, + Datmense mach talre stonde 185 Boven sceppen soete ende goet, Sonder als die stoerm doet Hoghe heffen die zebaren: Sone sietmer niet te waren2). + Dit hebbic van fonteynen vonden. 190 Nu hoert vort teser stonden, Wat crachte men vint an stene, Ende voeren die tale int ghemene.	1. V.A. Ghemeenlike. B. Gemeinlijc v.a. fontainen. - 2. V.A. Bede. B. sconen. - 3. B. diet bevroet. W. Es men te v. - 4. V.A.W. ene f.B. ene fontaine q. ofte g. - 5. V. Soud jof s. jof. A. Sout jof s. jof. B. Sout oft starc h. oft c.W. Sout. - 6. V.A. Jof c. jof droeve jof m.B. Oft clare ofte droge ofte enefout. - 7. V.A. gedane. B. oft die gedane. W. ende die gedane. - 8. V.A. pleghet tonfane. B. erden pleget tonfane. W. pleghet tontfane. - 9. V.A. soe nemet. B. Dar s. nemet har. - 10. B. Daer die erde l.i. - 11. B. hir. - 12. V.A.B. die redene. - 13. A.B.W. sente. V.A. Austijn. - 14. V.A.W. Sente. B. Sinte ontbr. - 15. B. dar. - 16. V.A. Vitri. B.E. mester J.v. Vitri. - 17. V.A. spreict. A. de m.B. spreect d. mester. W. spreect. - 18. V.A. aertsche. B. in dierste. W. aerdsche. - 19. B. fontaine. - 20. V.A. IIII r.B. riveren. - 21. V.A. ute derre fonteine. B. ute deser f. alleine. - 22. V.A. Fyson nomet. B. Fisoen n.h.d. eine. W. Fison. - 23. V.A. Mare. B. Mar ander auctores nomense. W. Mar. + Nat. Rer. + L. XIII. + A. 151 c. + B. 94 b. 1) Lees met de variant: droeve, in plaats van dicke. 2) N.R. Generaliter de fontibus dicendum est, quod saporem aut virtutem, aut colorem ex occultis terre visceribus trahunt, de quibus originem fluentes ducunt. 24. V.A. dor. B. dor derde des s. gewes. W. deur. - 25. B. ertscen. - 26. V. wonderlike. B. In ene wonderlike w. - 27. V.A. Comsi ute. B. Want si comen uten b. die altoes walt. - 28. B.V. Endi e. valt. - 29. V.A. durenture. B. dorenture. W. duere enture. - 30. V.A. edelre n.B. harre r.n.W. reyne. - 31. V.A. hare lant. B. haren gront gemeine. - 32. B. dire steine. - 33. B. Nilius. - 34. V.A.W. Springhet. B. Springt oec b.d.b. Ethna g. - 35. V.A.D. na eer het. B. Die dar na eer iet l. - 36. V.A. echt s.g.B. Comt ende brinct haren g. - 37. V.A. rode. B. Al tote in die wilde z. - 38. V.A.W. wonderne. B. Dits te wonderne vele mee. - 39. V.A. hoevere. B. Dar na van den o. niet verre dan. - 40. V.A. vortan. B. Springt si e. vort a.W. voert an. L. vaert. - 41. B.C. si. - 42. V.B. Dor dat lant. A. Dor dat tlant. W. Duer dat lant. - 43. V.A.W. watre. B. haren watre. - 45. V.A. leesment. B. dit leestmen. - 46. B. Dese deilt hare in seven s. - 47. B. loep. - 48. V.A.W. Mediterraneum. B. Diemen Mediterranum h. - 50. V.A.W. bede. B. beide u ere s. - 51. B. In d. lant v. Ermenien. - 52. V. berch. B. Ute. - 53. V.A. Ende..... danne alte hant (in beide Hss. is ruimte voor een woord opengelaten). B.E. van danen. 1) N.R. per viscera terre defluencia quibusdam subterraneis meatibus. + L. 129 a. + W. 12 b. + V. 215 a. 2) Lees met de variant: rode, in plaats van dode. - N.R. mare rubrum pertransiens. + A. 151 d. + B. 94 c. 54. V.A. Ende e.l. dor. B. Vloien si dor m.l.W. In elke l. duer m.l. - 55. V.A. Nu s.d.d. fonteine. B. Nu seidmen d.d. fontaine. W. Nu s.W.L. fonteynen. - 56. V.A. dure r.B. Die dus melde es dus goet dus r.W. duer reynen. - 57. V.A. Benettet. B. Benettet gemeinlike. W.L. Benetten. - 58. V.A. al erdrike. B. plaetse v. al ertrike. W. plaetse. W.L. al ontbr. - 59. V.A.W. wise. B. Some wise willen v. - 60. V.A. alle f. adre. B. alle fonteinne. W. alle fonteine. - 61. V.A. Ute. B. Ute d. moder deser f. - 62. B.E. werden si scone ofte o. - 63. V.A. deser arden. B. Dats b.d. erden n. - 64. B. Dar. - 66. V.A. hovede daense. B. Tharen hovede danense. - 67. V.A. moghendelike. B. mogenlike. - 68. W. Omme. - 69. V.A. hort. B. hort hir wonderlinge d. - 70. B. fontainen. W. elke fonteyne. - 71. V.A.B. Vitri. - 72. V.A.B.W. ene f. - 73. B. darmen thant. - 74. V. Bluxem m. wel e.b.A. Bluxen m. wel e.b. - 75. B. Thant weder in o. - 76. V.A. over w.B.W. vor w. - 78. V.A. heetet. B. Wont v. heet G. - Vs. 79-80 ontbr. bij L., V., A. en W. - 81. V. Daghes so comt dat. A. Daghes s.c. dat. B. Die dages es so c. dats niman g.W. Ene es sdaghes. 1) Lees in vs. 53, in plaats van dan, met de variant: van danen. - N.R. in quodam monte Maioris Armenie egredientes, statim a se invicem separantur. 2) Lees in vs. 55 met de variant: Nu seghetmen. - N.R. Cum autem praedictus fons paradisi universe terre superficiem in 4^or fluminibus irrigare dicitur, ex variis terre qualitatibus quidam fontes frigidas habent aquas, alii calidas et fetidas. 3) Lees met de varianten: daense. + L. 129 b. + W. 12 c. + V. 215 b. 4) Lees in vs. 81 met de variant: Daghes. - N.R. tam frigidus de die ut non bibatur, tam calidus de nocte ut non tangatur. 82. B. Ende snachts. - 83. V.A. Vitri. V. die. B. Vitri dijt. - 84. V.A. ene b.B. Seid e.b. es. - 85. V.A. an c.m.B. Darmen g. vir af mach m. - 86. V.A.W. toeminghene. B. Ende hijs goet ter meneger saken. - 87. V.A.W. wort. B. wert onsteken. - 88. V. cant. V.A.W. gheblusschen. B. gebluscen. - 89. B. Ende si m.s. ofte. - 90. V.A. Of. B. Oft m.d. minscen urine. - 91. V.A. seit d. water. B.P. sprect d. een water si. W. watre. - 92. V.A.D. oghen w.B. Dar wonden. - Vs. 93-94 ontbr. bij B. - 95. V.A. spreict. B. Augustijn sprect. - 96. V.A.W. Dat ene f. in A.B. ene fontaine. - 97. V.A.W. Es die s.s.d.B.D. herde suete s. - 98. V.A.H. die daer of. B. Den genen dine d.m.W. diere. - 99. B.P.s. oec d. si. - 100. V.A. Ene f. sefiri. B. Ene f. soe sege vri. - 1. B. Datsi. - 2. V.A. Austijn. B. Sinte A.d. ons v. - 3. V.A. Sisile. B. Cesilie. W. Cessilen. - 4. V.A. Deene h. de m.B. Dene heft die m. alle w.W. wilen. - 5. V.A. soe v. gheven. - 6. V.A. Tonfanghene. B. Tonfane. W. Tontfane. - 7. V.A. dander die. B. benijt. - 8. V.A.V.d.s. kinder o.B. Dat die v. kint o.L.W. niet kint. - 9. V.A.W. seghet. B. seit hi dat. L.W. Cessale. + A. 152 a. 1) N.R. Fons.... ex cujus aquis grecus ignis efficitur, quibusdam aliis admixtus. + B. 94 d. 2) Lees met de varianten: Plinius seghet dat water si, Daer oghen wonden ghenesen bi. N.R. Fons.... qui oculorum vulnera curat. 3) N.R. Aque etiam in quibusdam mundi partibus sunt, que vulneribus medentur lota ex ipsis aquis. 4) N.R. Fons est in Cyfiri. + L. 129 c. 110. V.A.F.l. II te dale. B.F.l. twee te d. - 11. V.A. Wathert men d. scaep. B. Wastmen enege scaep. - 12. B. swert. - 13. V.A. marct. B.E.i.d. merket. - 14. B. Werden. - 15. V.A. Wathert mense nu hir. B. hir. - 16. V.A.W.S. worden si b. ghehaer. B. Si werden b. gehaer. - 17. V.A.B. Vitri. B. die ontbr. - 19. V. Eene b.d.l. ponteine. A. Eene b.d. loop ponteine. B. lopende es so heet. - 20. V.A. Viere warf t.j. alsment. B. Vierwerf t.j. alsement w. - 21. V.A. soe. B. Ende so verkert hare g. - 22. V.A. maent after. B. maent. - 23. B. rode n. grone n. drove n. clar. - 24. B. dits w.W. ding. - 25. V.A. Seit P.d. water. B. seid. - 26. B. Dire af d. hem verledet w. - 27. V.A.B. Augustinus. - 28. V.A. Dats s.w.e. dart in g.B. Dat water so snel es dat i.d.g.W. daert. - 29. V.A. dinc gaet. B. dinc vloiet. W. gaet. - 30. B. roeder z. - 31. B. Al dar w.e.w. dlant. - 32. V.A. hevet. B. heft. - 33. V.A.D. niene can ghedenken. B. niemene c. gedinken. W. ne can. - 34. V.A. dinghen in sinken. B. enege dinge sinken. W. enech. - 35. B. seit. W. sente. - 36. B. selke watere. - 37. B. driewerf. + W. 12 d. 1) N.R. ex uno bibentes oves dicunt eas fieri nigras. + V. 216 a. 2) N.R. Fons Iob in Ydumea est, qui quater in anno noscitur mutare colorem suum. - Vs. 119 is in alle Hss. bedorven en aldus te verbeteren: Een borne, die Jobs fonteyne heet. + A. 152 b. + B. 95 a. 3) N.R. Stagna sunt in quibus nulla res natare potest, sed omnia merguntur. 4) Lees met de varianten: Dat niemene can ghedinken, Datter enighe dinc in sinken. N.R. in quibus omnia fluitant nec mergi possunt. 138. V.A.N. s.s. nu v.B. Suete s. van suere c.W.L.s. ende v.s.c. - 39. V.A. seghet in sire. B. seid ende sine s.W. seghet. - 40. V. naturen. B. fanteinen. - 41. V.A.W. warem. B. wram. - 42. V.A. diene k.B. Dien machmen kinnen bi d. - 43. V.A.W. jeghen. A. zwert. B. jegen d. swert. - 44. B. Thant. - 45. V.A. wort blent. B. dat machmen t. - 46. B. hijs o. - 48. V.A.B.W. ene fonteine. - 49. B. Eest d.b.b. ofte pipet. W. Eist. - 50. B. Van joien datsi die suetheit gripet. - Vs. 150 ontbr. bij L. en W. - 51. V.A. als die de note. B. Wast si alsemen dar na v.W. alsi. - 52. V.A.b. hoeveren. B. Want si. W. ouvere. - 54. B. int cleine Bertanien. - 55. V.A.B.W. Ene. - 56. A. Ghietmensche. V.A. up. - 57. B.D. dar. - 58. V.A. wort e.s. saen e.e.r.B. Dar riest een swerc alst ware e.r.W. wort e. swaerc. - 59. V.A.E. een donre. B.E. een donder dar. - 61. V. fonteine v. aloe. A. fonteine v. Ciloe. B. fonteine. W.L. stede. - 62. V.A. ghevet n.m. no. m.B. watre gevet min no m. - 63. V.A. Also als. V. die l.B. Also alst G. anden l.W. Also. - 64. V.A. horen wi istorie. B. historien. W. horen wi. - 65. V. Eene f.l.w. lesen. A. Eene f. loop w. lesen. B. Ene f.l.w. lesen. W. Ene. 1) Lees in vs. 142: dieve, in plaats van het in alle Hss. bedorvene dene, diene, dien. - N.R. Fontes quidam.... fures aut arguunt, nam qui sacramento furtum negant, si periurus efficitur, aquis praedictis excecatur, cet. + L. 129 d. 2) N.R. exultabundus ad sonitum elevatur, et tamquam miretur vocis dulcedinem. + W. 13 a. 3) Lees met de variant: een donre. - N.R. cujus aque super propinquum lapidem proiectae pluvias et tonitruas provocare dicuntur. + A. 152 c. + V. 216 b. 4) N.R. ter vel quater in ebdomada ex visceribus suis dulces aquas emittit. 166. B. Anden. W. Libamus. - 67. V.A. steden a. ic. B. Tuscen tween steden. W. tween steden. - 70. V.A. bin a.d. weke ne g.B.b. der weke ne g.W. Omme d. bin a.d. weke ne g. - 71. V.A. Daer a.w. neghene. B.A. geen w. groet no clene. W. neghene. - 72. V.A.S. des s.B. tsaterdages. W. satersdaghes. - 73. V.A.W.D. es si v.B.D. es si verdech. L. ist. - 74. V.A. vervullet van w.B.E. vol volt van w. die stede w.W. vervolt. - 75. V.A.B. Dus s.J.v. Vitri. - 76. V.A. Oec seghet hi int l.B. Oec seid hi dat. W. Perchi. - 77. V.A.E.e.r. die e.n.B.E. ene r. die e.n.W. ene reiviere van (?) e.n. - 78. V.V. met so. A.V. mit so. B. Vervriset met so. - 79. V. lieden e. beesten up. A. beesten up. B. beesten. W. lieden e. beesten. - 80. V.A. daghes doyet soe. B. dages doit. W. doit. - 81. V.A.W. in die z.B. Busurs so s. bider z. - 82. A. neemmee. B. andre. - 83. V.A.B.W. uten g. - 85. B. suet. - 86. V.A. storm. B. alst d. stroem. W. alst d. storen. - 87. V.A. effen. B. Alse hoge. - 88. B. Soe en s.n. twaren. - 89. V.A. heb ic. - 90. V.A. Hort nu v. hier tesen s.B. Hort v. nu tesen s.W. voert. - 91. V. Van crachten datmen v.A. Van c. datmen v.B. datmen v. in steine. W. crachten. - 92. V.A.W. voren. B. vore d.t.i. gemeine. + B. 95 b. 1) Lees met de variant: Es een riviere, die elker nacht Vervrieset met so groter cracht. N.R. Fluvius... qui semper de nocte congelatur, adeo quod homines et pecora ipsum transire valeant. + L. 130 a. 2) N.R. Fons in mari est superioris partis civitatis Tyrensis, qui aquis dulcissimis tanta vehemencia prosilit a fundo maris, ut duobus aut tribus cubitis super mare saltat, et hoc cum mare tranquillimum est. + W. 13 b.

Vorige Volgende

Der naturen bloeme (1878)

Boek XI.