Der naturen bloeme

(1878)–Jacob van Maerlant– rechtenstatus



[pagina 160]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten
Boek X. Ga naar margenoot+ Hoert voert van cruden al ghemeneGa naar voetnoot1), Van wat wondre ende niet es cleneGa naar voetnoot2), Hoe si wassen sonder saet, Ende hoe teen bi den anderen staet, 5[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende teen es heet ende dander cout, Ende ander van droegher ghewout, Ende ander van natter naturen. Hier op antwerden ter cure Alle die wise parlementen, 10[regelnummer] Ga naar margenoot+ Die spreken van den IIII elementen, Dats water, aerde, lucht ende vier. Hier of sijn alle dinghe hier Ghemanc ende also, alsment mect, Na dien dat elx nature trect: 15[regelnummer] Nu van den watre die nathede, Nu van der aerde die swaerhede, Nu mere droecheit van der lucht, Nu van den viere hitte ende vlucht. So es elc cruut ghenatuurt 20[regelnummer] Ende ghescepen ende ghefiguurt, Ga naar margenoot+ Want hier in onse menschelichede, Daer ons lijf gheset es mede,
[pagina 161]
Moeten elementen sijn ghemanc, Jof ons lijfs waer te hant verganc; 25[regelnummer] Want pure aerde en droghe gheen vrucht, Gheen voghel leefde in pure lucht, In puren water, in pure zee En leefde gheen visch nemmermee; Waer tfier hier puur sonder ghemanc, 30[regelnummer] So waer saen als dinghs verganc. Nu dese viere hem te samen minghen, Gheven si voedinghe allen dinghen, Ende na dat elc ontfaet van dat, Ist cout, ist heet, ist droeghe, ist nat, 35[regelnummer] Ga naar margenoot+ So es elc dingh ghenatuurt, Ga naar margenoot+ Dat in deser werelt duurt. Hier bi es der crude ghewout Nu droghe, nu nat, nu heet, nu cout. Verstaet dat meesters van naturen 40[regelnummer] Hier of spreken bi figuren, Ende segghen dus: ‘Peper, dat verstaet, Es heet in sinen vierden graet.’ Nu hoert wat die grade menen In corten worden ende in clenen. 45[regelnummer] Teerst ghevoelt ende beseft, Tander hem bet op verheft, Ga naar margenoot+ Die derde quetst die nature, Ga naar margenoot+ Die vierde verduwetse al dure. Aldus als dese redene luut 50[regelnummer] Es ghenatuert specie ende cruut, Nu nat, nu droghe, nu heet, nu cout, Na dien dat nature houtGa naar voetnoot1).
[pagina 162]
Hier ent die tale in tghemene: Hoert van elken voert allene. 55[regelnummer] Aloe dats een cruutGa naar voetnoot1), Als Platearius seght over luut, Dat stamptmen ende men duwet dan Datmer uut gheduwen can; Ga naar margenoot+ Dat sieden si diet sieden connen; 60[regelnummer] Na dat sieden setment ter sonnen. Topperste es gheleu ende pure, Dat middelste van bruunre nature, Tonderste dicke ende swart: Al ist bitter ende hart, 65[regelnummer] Van smaken ist te proevene wee, Ende dit cruut heet aloe. Aloe es goet over een Ghebonden op een ghebroken been, Want etse versweren doetGa naar voetnoot2). 70[regelnummer] Ets jeghen serpents bete goet, Jeghen fleume ist goet ghenut ter curen, Et suvert den maghe van ymuren, Ga naar margenoot+ Ende et verdrivet melancolie. Die van quader opilacieGa naar voetnoot3) 75[regelnummer] Ga naar margenoot+ Levre of longhe we doet, Aloe es hem ghenut goet. Et purgiert die hersine saen Van humoeren die opwaert slaen; Oec ist medicine mede 80[regelnummer] Jeghen die scamele lede.
[pagina 163]
Die van siecheit es onghedaen, Et maect sine vaerwe saenGa naar voetnoot1). Aloe es den monde onbequame, Maer soete der maghen ende ghename. 85[regelnummer] Met alsine sape of met wine Salmense gheven, seghet tLatine. Ga naar margenoot+ Absinthium, als Platearius telt, Ga naar margenoot+ Es een cruut van groter ghewelt, Bitter sere ende doet groet goet. 90[regelnummer] Alsment met wine drinken moet, Jof tsap ghewronghen allene, Dan nes sijn oerbaer niet clene. Alsene hetet, ende helpt wel gherede Der levere ende den milten bede. 95[regelnummer] Waerm ende droghe es sijn nature. Lumbricos, spreect die scrifture, Ga naar margenoot+ Verdrijftet mede, dies ghelovetGa naar voetnoot2), Ende et purgiert mede thovet. Die hem apoplexie ontsiet, 100[regelnummer] Ic rade dat hi deser pliet, Want et verdrivet hare comen. Dien die sprake es benomen Es nuttelec datmense hem ghevet. Die woermen in sijn oren hevet 105[regelnummer] Ghietse daer in, si bliven doetGa naar voetnoot3). Der maghe ist nuttelec herde groet, Oec verdrijftet woerme ende miten, Die boeken eten ende verbiten. Haer sap ghedronken over waer
[pagina 164]
110[regelnummer] Ga naar margenoot+ Maket donker oghen claer. Anetum dats anijs. Platearius seght, dies was wijs, Dat et droghe es ende heet. Drie jaer gheduurtet ghereet, 115[regelnummer] Ga naar margenoot+ Opdat verdroghet si een deel. Et doet breken dien graveel; Jeghen spuwen van couder saken Ende hem die verhischen maken So ist goede medicine. 120[regelnummer] Der hersine, als si hevet pineGa naar voetnoot1), Salment sieden ende drinken, Ende cuwent ende latent sinkenGa naar voetnoot2). Oec ist der maghe goet, alsmen vint, Ende verdrivet oec den wint. 125[regelnummer] Ga naar margenoot+ Hem ist goede medicine Die met pinen maken orine. Apium, als Platearius toghet, Dats verhit ende verdroghet. Ga naar margenoot+ Die wortel es medicine 130[regelnummer] Hem die van torsioen hevet pine, Ende es oec der levere goet, Op datmense stampen doet, Ende ment drinct met lauwen wine Jeghen sulkerhande pine. 135[regelnummer] Ga naar margenoot+ Crocus hetewi saffraen. Platearius doet verstaen, Dat ghetempert es droghe ende heet. Jeghen syncopis ist goet ghereet
[pagina 165]
Ende jeghen dat die maghe doghet. 140[regelnummer] Saffraen in een sceerf ghedroghet, Ende ghepulvert een deel te bet, Ende ghedronken in vleeschsop vet, Ondoet den lechame mettien. Men hevet gheen colorien: 145[regelnummer] Et doetse spuwen, ets hem quaetGa naar voetnoot1). Dien die oghen trode bevaet, Ga naar margenoot+ Sijt van coleren of van bloede, Doe des ic hier bevroede: Nem pulver van suffraen 150[regelnummer] Ende twitte van enen eye, ende met slane Sal hijt minghen, ende in dat Een sindalekijn maken nat, Ende sijn oghen daer mede netten. Wien so quade saken lettenGa naar voetnoot2) 155[regelnummer] Ga naar margenoot+ Een plaester daer of ghemaect Es nuttelec ende wel gheraect. Cucurbita es cout ende nat. Platearius seghet dat, Dat si ghetenpert es int ghevoech: 160[regelnummer] In waermen lande waster ghenoech. Cauworde hetet in onse tale. Haer saet helpt ten fisiken wale. Ga naar margenoot+ In suchten salment sieden of braden Somech een van haren saden, 165[regelnummer] Ende datmer anders niet toe doet, Ende dat es den sieken goetGa naar voetnoot3).
[pagina 166]
Men salse in broede mede baken, Ende daerna salmense ontmaken In watre, ende mer suker toe doet, 170[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dit es syroep harde goet Ende die hitten vrucht Ende hebben van heter vruchtGa naar voetnoot1). Ga naar margenoot+ Coriander, als ict toghe, Es een cruut heet ende droghe, 175[regelnummer] Ghetempert wel int ghevoech. Sijn saet es nuttelec ghenoech, Want ets goet ter couder maghe, Ende et mach den wint verjaghen, Alsment met andere spise ontfaet. 180[regelnummer] In wine ghesoden sijn saet, Jof in pulvere ghestroyt met spisen, Maectse smakende van goeder wisenGa naar voetnoot2). Canfora, als Platearius kent, Ga naar margenoot+ Es een cruut in Orient 185[regelnummer] Van soeter roeke groet bekent. Men leset, als die lentin ent, Dan stamptment ende duwet uut dat sop, So sinct die droesene over een trop, Ende boven blivet dat clare: 190[regelnummer] So moet der sonnen staen dat nareGa naar voetnoot3).
[pagina 167]
Alst droeghe es, ist claer ende wit, So machmen lichte breken dit, Ende meest met handen die sijn met wiven Ende met andren pulver wriven 195[regelnummer] Ga naar margenoot+ Omtrent sijnGa naar voetnoot1). Het es so fijn, Dat sijn draghere reyne moet sijn, Ist dat hi dicke riect dat cruut. Bedi seghtmen over luut, Dat clare roeke es ghenatuurt 200[regelnummer] Alsoe dat soe die manne vurtGa naar voetnoot2). Men hout in een maerbarin vat Jof alabastren, wi vinden dat. Ga naar margenoot+ Ciminum dat es comijn. Platearius seght, die meester fijn, 205[regelnummer] Dat et droeghe es ende heet Ende dat oec den wint versleet, Ende die vele sicken van noden, Men ghevet hem met wine ghesodenGa naar voetnoot3). Oec ist meer te prisene noch, 210[regelnummer] Want et meert der vrouwen soch. Ga naar margenoot+ So salment dan drinken gheven, Ga naar margenoot+ Jof eten te pulvere ghewreven, Met alsine sape, so sal werken ditte Sine natuerlike hitte. 215[regelnummer] CruentameaGa naar voetnoot4) es droeghe ende heet,
[pagina 168]
Dat bitterste cruut datmen weet, Dies hetent die meesters alle Bi namen der medicinen galleGa naar voetnoot1). Men salse sieden in wine, 220[regelnummer] Ende suker daer toe jeghen die pine Van sire groter bitterhede, Ga naar margenoot+ So ist medicine mede Jeghen sporinghe, alsmen hoert, Die levere ende milte versmoertGa naar voetnoot2). 225[regelnummer] Jeghen harthede die we doet Milte ende leveren es dit goet: Nem dese wortele, die ic telle, Apie, venekel, petercelle, Ende dat salmen sieden daer na 230[regelnummer] Int sap van satureaGa naar voetnoot3), Ende dat duwen deer een cleet, Ende ghevet hem dien dat doet leet. Dit es tieghen tlancevel goet Ende hem dien die sucht we doetGa naar voetnoot4). 235[regelnummer] Ga naar margenoot+ In wine ghesoden, ende men ontfaet Dien dranc alsmen te bedde gaet, Al waren, dat doet sweet uutcomenGa naar voetnoot5); Maer et es quaet dicke ghenomen, Want et maect die quade berst. 240[regelnummer] Beter es et in den verst Ghenut, als die winter es cout, Dan in des heets somers ghewout.
[pagina 169]
Ga naar margenoot+ DyptanusGa naar voetnoot1), als Platearius seghet, Es een cruut daer cracht an leghet. 245[regelnummer] An roetscen wastet, wilmen weten; Goet ist jeghen venijnde beten, Ghestampt ende gheleit op die wonden. Sijn sap ghedronken met monde Met wine ghemanc, dat es goetGa naar voetnoot2), 250[regelnummer] Ga naar margenoot+ Op datmer mede doet Sap van menten een lettelkijn. Ga naar margenoot+ Dat dese dinghe waerheit sijn, Wart eerst bi den herten cont; Want alsi waren ghewont 255[regelnummer] Met ere ghevenijnder strale, Saghen dat die jaghers wale, Dat si dit cruut sochten dan, Ende wreven hare wonden daer an, Ga naar margenoot+ Ende dan aten si mede dat cruut, 260[regelnummer] Ende spuwen strale ende venijn uut. Feniculus, als Platearius toghet, Es een cruut dat werctGa naar voetnoot3) ende droghet, Ende es van subtilen saken, Et doet wel orine maken. 265[regelnummer] Wortel, blade ende saet Sijn in visiken toeverlaet. Men sal nemen die wortel sijn Uter aerde in die lentijn, Die es goet ghesoden in wine. 270[regelnummer] Hem die vernoye heeft ende pine An milten, an leveren, ist oec goet;
[pagina 170]
Ende mede, dies sijt vroet, Ga naar margenoot+ Jeghen den steen ist goet ter cure Hem diene heeft van couder natureGa naar voetnoot1). 275[regelnummer] Oec venekel ghesoden als pulment Ende so gheten, es bekent Dat goet es te sulker siechede, Ende wint verdrijftet mede, Ende helpt hem die tferduwen heeft quaet. 280[regelnummer] Daer toe ghepulvert wel sijn saet Doet alt selve dat tander doet. Ga naar margenoot+ Die dat siene niet en heeft goet, Stampe die wortel, ende dan Dat sap dat hiere uut duwen can, 285[regelnummer] Ende hanghet in een coprijn vat XV daghe buten dat, Daer na sal hijt in doghen dropen: Ga naar margenoot+ Hie mach wel der baten hopen. Jusquiami es sere cout 290[regelnummer] Ende es een cruut van groter ghewout. An hofstedenGa naar voetnoot2), als ict vant, Wastet vele hier int lant. Ga naar margenoot+ Groene ist met ere blonker bloeme; Ic waen ment in Dietsche beelde noeme. 295[regelnummer] Den ghenen die den slaep heeft quaet, Ga naar margenoot+ Men neme die blade of dat saet, Ende stampet ende bindet dan An dat slaep, ist wijf, ist man, Si sullen rusten, ist dach, ist nacht. 300[regelnummer] Sijn saet heeft so groete macht
[pagina 171]
Slaep ende ruste te ghevene, Men neme thaerwe of evene, Ende beelden saet, ende latet vallen Dat te gadre met allenGa naar voetnoot1), 305[regelnummer] Ende late tgoent den voglen eten, Si sullen slapende hem vergheten, Datmense mach nemen metter hant. Men ghevet niemen, hine waer viant. Die tsaet ate, hi bleve doet, 310[regelnummer] Of hi viele in slaep so groet, Also dat sine mesquame Lichte ter litargien quameGa naar voetnoot2). Ga naar margenoot+ Men seghet dat een bisscop was, Die so grote pine hadde das, 315[regelnummer] Die luxurie den lieden doet, Ende hi menighen meester goet Om raet der jeghen sochte, Ent hem helpen niet en mochte, Ende hi dit cruut stampen dede, 320[regelnummer] Ende sine manlike lede Ga naar margenoot+ Mettien sape vercoude soe, Dat hem daer na spade no vroe Coringhe no groet, no clene, Altoes meer en quam enghene. 325[regelnummer] Olie hier of es ene were Ga naar margenoot+ Harde groet jeghen die tantswere, Als die ding van hitten coemt, Ende jeghen menighe dinc onghenoemt. Mandragora, als Platearius kent,
[pagina 172]
330[regelnummer] Es een cruut in Orient, Cout ende droghe daer toe. Men vinter of hie ende soe. Ga naar margenoot+ Die hi es gheblaet in dier ghebare Ga naar margenoot+ Wel naer oft die bede ware, 335[regelnummer] Die soe alst waren lauren bladeGa naar voetnoot1). Applen draghet dit ghegade Soete riekende, alsmen weet, Dat et der aerde applen heet. Huut ende blade entie wortel sine 340[regelnummer] Es nuttelec ter medicine. Die in heeten suchten leghet, Ende te slapen niet en pleghet, So salmen met mandragore bladen Vrouwen melc stampen ende begaden, 345[regelnummer] Ende twitte van enen eye, dies gheloeft, Ende make een plaester op dat voerhoeft Bedect ende slape medeGa naar voetnoot2), Aldus las ic hier ter stede. Hem dien van groter hetheden 350[regelnummer] Sijn hovet sweert ende sine lede, Legghe die blade ghewreven Op sinen slaep, et salt begheven. Dus alst hier bescreven staet Maectmen olie mandragoraet: 355[regelnummer] Ga naar margenoot+ Die appele die stamptmen clene, Ende minghetse met olie ghemene;
[pagina 173]
Dan sietment te samen heet, Ende duwet doer een cleet. Dits olie mandragoraet, 360[regelnummer] Daer die hoeftswere bi vergaet. Ga naar margenoot+ Wel slapen doetet mede, Ende es goet jeghen den heiten rede, Op datmer mede striken doe Ga naar margenoot+ Voerhoeft ende slaep daer toe. 365[regelnummer] Men sal oec den wortel sine Sieden ene wile in wine, Ende ghevent hem drinken dient so staet, Datmen hem die lede ofslaetGa naar voetnoot1), Hi sal hem slapende so vergheten, 370[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dat hi der saken niet en sal weten. Menta, als Platearius weet, Es een cruut droegh ende heet. Of mente es beter, seghmen mi, Dan die ackermenten siGa naar voetnoot2). 375[regelnummer] Hem die tantvleesch ende mont Quaet hevet ende onghesont, Ga naar margenoot+ Siede hofmente in aisine Ende wriver mede die tande sine Sochte, ende wrive daer an 380[regelnummer] Tpulver van droegher menten danGa naar voetnoot3). Salmen oec jeghen venijn Gheven dranc, soe moeter in sijn Wijn daermense in siet, wilmen weten, Ende dat pulver daer of gheten 385[regelnummer] Kan der maghe cracht vernuwen,
[pagina 174]
Ende doet ter cure verduwen. Marrubeum, als Platearius toghet, Es een cruut dat hit ende droghet. Die die borst van coude heeft quaet, 390[regelnummer] Doe daer mede dus minen raet: Sie dat hi tsap hier of ghewinne, Ende doe honech daer inne, Ende pulver daer toe te hant Van liquiriscie ende van dragant, 395[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende siede dese dinghe, radicke, Onthier ende et worde dicke: Dit es der borst nut ende goet. Dien die spene we doetGa naar voetnoot1), Neme sout, water, honech ende wijn, 400[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende sieder in dit crudekijn, Ende daer of een suppositoris make, Ga naar margenoot+ Et es hem een nutte sake. Dit moeste sijn, dies nem wel waere, Eer die spene tebroeken ware. 405[regelnummer] Nardus, als ic hoer lien, Es een cruut, wast in Surien Ga naar margenoot+ Ende int lant van Endi. Dat van Surien segghen si, Dat beter es dan dat van Inden. 410[regelnummer] Sijn wortel es cort, als wi vinden, Swart ende broesch ende vet. Na cypresse riectet bet Dan na enech ander cruut. Sine blade daer si gaen uutGa naar voetnoot2) 415[regelnummer] Sijn scarp ende draghen are,
[pagina 175]
Alst erehande coren ware, Ende dat riect utermaten wel, Ga naar margenoot+ Sijn bloemen bet oec dan iet el. Heet ende droghe es sijn nature. 420[regelnummer] Jeghen syncopis ist goet ter cure, Ende oec jeghen hertvanc: Men neme dit ende daertoe ghemanc Suker ende men siede bede In rosen watre, dit gherede, 425[regelnummer] Ende woert een syroep daer toe goetGa naar voetnoot1). Dien coude reume oec we doet, Jof die cranke hersine hevet, Ist goet datmense rieken ghevet. Jeghen couden maghe of torsioen, 430[regelnummer] Dat coude humoere doen, Salmen nardus in wine sieden, Ende ghevent sulken lieden. Van der hauwe van nardus mede Maectmen onguent van groter dierhedeGa naar voetnoot2), 435[regelnummer] Ga naar margenoot+ In der maniere, als ict gome, Datmen van den jeneverboeme Olie maect, als et bescreven Hier voeren es den boemen beneven. Ga naar margenoot+ PropinumGa naar voetnoot3) heet mede crassula, 440[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dies vintmen vele verre ende na. Sulc heet radele, sulc wriesewonde. Nuttelec ist talre stonde Tebroekenen benen na der scrifturen. Ga naar margenoot+ Nat ende heet ist van naturen. 445[regelnummer] Waerlike ist gheproeft van desen:
[pagina 176]
Wilment plucken ende lesen X daghe voer den lanxten dach, Dien men int jaer vinden mach, Ende ment bin den huse hanghet, 450[regelnummer] Daer niet dan die lucht ghelanghet, Dat et bina al dat jaer Groiet ende sciet, dits openbaer. Hier an machmen merken mede Der naturen heimelichede 455[regelnummer] Ende die macht mede van Gode, Diet al maect met sinen ghebode, Die hem te wonderen can gheven In dinghen die selve niet en levenGa naar voetnoot1). Ga naar margenoot+ Petrocilinum es droeghe 460[regelnummer] Als ons Platearius toeghetGa naar voetnoot2). Die in sijn hovet staet pliet te syne Nuttelec in medicineGa naar voetnoot3). Orine so wel maken doet, Ende es jeghen fisiken goetGa naar voetnoot4). 465[regelnummer] Weder et es cruut so saet, Ist datment in spisen ontfaet, Et doet verduwen ende verdrivet Dien wint, die in den menschen blivet. Papaver dats mecopijn.
[pagina 177]
470[regelnummer] Platearius seght dat si sijn Cout ende nat daert es wit, Maer van den brunen seght hi ditGa naar voetnoot1), Dat et si cout ende droghe, Ende et ten besten niet en doghe. 475[regelnummer] Ga naar margenoot+ Beide wortel ende saet Nes ten fisiken niet quaet. Men neme wit mecopijn saet, Ga naar margenoot+ Ende melc die van der vrouwen gaet, Ende van enen eye dat witte, 480[regelnummer] Tenen plaestre maecmen ditte, Ga naar margenoot+ So ist nuttelec ende goet, Want et den mensche slapen doet, Jeghen den slaep gheleyt ende ghebonden. Jeghen hete peste men heescet tier stondeGa naar voetnoot2) 485[regelnummer] Ist goet ghebonden jeghen die stede; Ende jeghen die levere mede So salmen minghen dat saet Metter olien rosaet. Dit es ene fisike hogheGa naar voetnoot3) 490[regelnummer] Jeghen die borst die es droghe. Men neme tsaet van mecopine, Ende tsap van lecorissien fine, Ende van Arabia gummi, Ende daertoe mede draganti, 495[regelnummer] Hier of ende van desen saken Salmen latuarie maken, Ende dat met syrope minghen:
[pagina 178]
Dit sijn nuttelike dinghen. Pionia, seghet Platearius, 500[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dat heet ende droeghe is. Galienus seght over waer, Dat wilen over menech jaer Dit cruut ghehanghen was enen kinde An den hals, als ict bevinde, 505[regelnummer] Ende et tgroet evel verdreefGa naar voetnoot1); Maer al waest dat hi dit screef, Menne vint nu niet dese macht Ant cruut datmen pionie acht. Jeghen die jucht ist oec goet, 510[regelnummer] Op datmer bevers cul toe doetGa naar voetnoot2), Ende men dan dat siet in wine: Ghepulvert staet haer te sine. Primula dats een cruut Teerste dat te lentin coemt uut, 515[regelnummer] Ende talreerst dat bloemen draghet. Ga naar margenoot+ Dit cruut, alsmen ons ghewaghet, Ga naar margenoot+ Ghedronken met roeden wine, Dats volmaecte medicine Ga naar margenoot+ Ghedronken in alre noet 520[regelnummer] Jeghent swaer evel groetGa naar voetnoot3). Pesullium es cout ende natGa naar voetnoot4). Platearius seghet dat: In suchte eist nutte, alsmen is begrepen, Datmen des siecs tonghe sal screpen,
[pagina 179]
525[regelnummer] Ende binden in een doekekijn Pessulium, ende dat sal ghenet sijn In couden watre, ende wrijfse daer medeGa naar voetnoot1). Die van den derste hevet pijnlichede, Houde dat saet onder die tonghe. 530[regelnummer] Die van droghen hoeste es bedwonghen, Men sal pesullium, dins gheen ghile, Sieden in wine een wile, Ende uteghieten dat daer naer; Men neme cout water dan daer, 535[regelnummer] Ende nutte dan dat saet, Ende dit es der fisiken raetGa naar voetnoot2). Ruta es van groter macht, Bi naturen gheven crachtGa naar voetnoot3). Beide dat saet entie blade 540[regelnummer] Behoren ter medicinen rade. Ga naar margenoot+ Wijn met ruten ghesoeden allene Maect des menschen hersine reyne. Ist datmer pulver mede toe doet Van promen, so ist goet 545[regelnummer] Uut goet jeghen die maladieGa naar voetnoot4), Diemen heet epilencie. Hem die oec niet wel en siet
[pagina 180]
Es goet dat hi rute siet Ende bevers culle met goeden wine 550[regelnummer] Ende nuttet over medicine. Als vrouwen hare purgacien ghebreect, Daermen telker maent of spreect, Ende om te lossene dat dode kint, Dat dien vrouwen sere bint, 555[regelnummer] Ende om te ghelossen die feodine, Ga naar margenoot+ Dies die vrouwen hebben pine, So salmen nutten trifera Met dien sape van rutaGa naar voetnoot1); Ga naar margenoot+ Jof dat sap allene van ruten 560[regelnummer] Salse van der noet ontsluten. Jeghen mesquame, die liede ontfaen In tornieren ende in slaen, Jof oec mede met andren saken, Salmen rute waerm maken, 565[regelnummer] Ende bindense daer op die stede. Jeghen swellinghe van leden, Ist been, ist aerm, ist yet el, So nem rute ende stampse wel Met botren, daer noyt sout quam an, 570[regelnummer] Ende leghse op dat swellels dan, Een cledekijn daer boven reyne Ghecoelt in couder fonteyne, Te hant sal dat swellels sitten Of die cracht van gore hitten 575[regelnummer] Die sal opwaert uteslaen Met bleinen, diere uut sullen gaen Ende al wech gaen die swere groetGa naar voetnoot2).
[pagina 181]
Jeghen lepe oghen ende roet Pulver van comine nem, 580[regelnummer] Ende wrijf ende minghe met hem Sap van ruten, ende in dat Ga naar margenoot+ Een sindaelkijn make nat, Ende legghet op die oghen dijn, Si worden claer ende fijn. 585[regelnummer] Ende drinct rute jeghen venijn, Ende die met beten ghevenijnt sijn Jof van enen verwoeden honde, Stamp rute in corter stonde, Ende leghent op die wonde, 590[regelnummer] Het behout di dine ghesonde. Ruten roeke scuwet elc serpent, Alsmen over waer dat kent: Wie so hem met groenre ruten Ga naar margenoot+ Al omme ende omme behanghet buten, 595[regelnummer] Ga naar margenoot+ Hi mach sonder sorghe saen Den basilicus doet verslaenGa naar voetnoot1); Ga naar margenoot+ Ende hevet die roeke iet beseven, Et cost hem te hant sijn leven. Met ruten sape dwach dijn haer, 600[regelnummer] Sone comen nemmer nete daer. StafisagraGa naar voetnoot2) dat cruut staet Droghe ende heet in den derden graet. Men seghet dat et fleume verduwet Met mastijc ende met wiroec ghecuwet, 605[regelnummer] Ende maect daer of dat hovet claer.
[pagina 182]
Met aisine ghedronken, dats waer, Maect si der tantswere vrede, Dits ondervonden te menigher stede. Ghepulvert ende in een cleet ghenomen 610[regelnummer] Doet si te hant te hare comen Alle luse clene ende groet, Ende bliven te hande doet. Sponsa solis dats die goudbloeme, Nat ende cout es dat ic noeme. 615[regelnummer] Gheten ende wel ghewreven Salmense jeghen venijn ghevenGa naar voetnoot1), Dat coemt van venijnden beten; Ende dan salmen niet vergheten, Men salse legghen op die wonde. 620[regelnummer] Haer sap es goet jeghen onghesonde Der milten ende der leveren mede, Als van hitten coemt die siechede. Ga naar margenoot+ SaxifagraGa naar voetnoot2) es droghe ende heet, Een cruut dat te recht aldus heet, 625[regelnummer] Wantet den steen ontwe brect, Die in die blase ende in die lenden stect, Ist datmen die wortel sijn Drinct ghetempert in den wijn. Ghepulvert die wortel, sonder waen, 630[regelnummer] Ende dan in een piereu ey ghedaen, Ga naar margenoot+ Ende uutghesopen metter spoet, Es jeghen tlancevel goetGa naar voetnoot3). Saliva es heet ende droghe; Ga naar margenoot+ Haer blade sijn te prisene hoghe, 635[regelnummer] Want wijn ghesoden daer mede
[pagina 183]
Es goet jeghen juchtichede Ga naar margenoot+ Ende jeghen epilencie, Dats ene sware maladie. Viola dat cruut dat staet 640[regelnummer] Cout in den eersten naturen graet. II jaer machmen houden dat, Dat seghet tLatijn hier ter stat; Maer beste es si niewe ende groene. Men maect met dustanen doene 645[regelnummer] Syroep, datmen heet violaet. Violetten men sieden bestaet In watre, ende duwet doer een cleet, Daer toe suker, dus ist ghereet. Waert van violetten groene, 650[regelnummer] So waert dan van betren doene. Ets goet, alsmen heeft den rede, Den lechame tontbinden mede. Men maect olie violaet Dus der mede, dat verstaet: 655[regelnummer] Men siede in olie die bloemen, Ende dolie, datmer uut siet coemen, Dien duwemen doer een cleet, Dats diemen violate heet. Men sal dien sijn hovet swert, 660[regelnummer] Ist dat hem van hitten deert, Tvoerhoeft ende slaep salven daer mede, Ets hem grote behoudenichede. Zinziber dat cruut dat staet Ga naar margenoot+ Heet in den derden graet, 665[regelnummer] Ende in den eersten graet ist nat. Platearius seghet dat Een cruut es, coemt van Endi hare, Ga naar margenoot+ Ende heet den wortel gingebare.
[pagina 184]
Over beste dat witte hout 670[regelnummer] Jeghen der borst, die es vercout, Ende jeghen dien couden maghe Ist goet gheten alle daghe. Ga naar margenoot+ Den lichame maket goet, Quade humure het verduwen doet. 675[regelnummer] In wine ghesoden of ghecuwet Seghtmen dat al dit verduwet. Ga naar margenoot+ Diazinziber, diet can maken, Es beste tot alle desen saken. Zeduare es droghe ende heet, 680[regelnummer] Een cruut dat in Orienten steet, In Ytalien ist oec vonden. Tuterste es best tallen stondenGa naar voetnoot1). Jeghen lancevel ende wint, Ende jeghen steken diemen vint, 685[regelnummer] Die somwile ter herten gaen, Es zeduare goet ontfaenGa naar voetnoot2); Maer wie so steken beseft, Die hi verre van der herten heeft, Sie dat hi zeduare spaert, 690[regelnummer] Want et trecse ter herten waert. Sijn pulver in spisen ghestrijt Maect goeden appetijtGa naar voetnoot3). Zucara es waerm ende nat, Platearius seghet dat. 695[regelnummer] Som es wit ende som bruun. Twitste es beste int commuun, Want dat bruun es al te heet: Dies heeftmene in suchten leet. Et es goet jeghen die berst,
[pagina 185]
700[regelnummer] Ende jeghen hitte ende jeghen derst. Ende dien van hitten sijn hoeft swert, Ende dien besloten lechame deert, Neme water, zuker, violetten, Siet te samen sonder letten, 705[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende drinct, et toghet virtuut. Der crude boec dat gaet hier uut. Ga naar margenoot+ Haddics meer vonden in Latine, Ga naar margenoot+ Ic dichtets meer met mire pineGa naar voetnoot1).	[tekstkritische noot]1. V.A.H. van c. int g.B. Nu hort van c. int gemeine. W.H. van c. alle g. - 2. V.A. Want dat wonder nes n. cl. B. Want dat wonder ens n. cleine. - 3. B. wasen. - 4. V.A. Hoe t. cruut b.d. andren s.B. Hoet deen crut b.d. andren s.W. Hoe t.b.d. andren. - 5. V.A.h. es e. tander. B. deen h. es. W. tander. W.L. es ontbr. - 6. V.A.E. teen. B. deen. W. ander. L. tander. - 7. V.A. tander. B. dander v. nater. W. nature. - 8. V. Hie op antwortden t. curen. A.H. up antwortden t. curen. B. Hir o. antwerden t. curen. L. antwordmen. - 9. B.A.d.w. van orienten. - Vs. 9 ontbr. bij V. - 10. V.A.B. Ende s. van IIII. W. vieren. - 11. B. erde. - 12. V. af. V.A. dinghen. B. Hir af. - 13. V.A. alsmen. B. Gemac ende also gemict. - 14. B. elc n. tricht. - 15. B. watere d. natheide. - 16. V.A. swarthede. B. erden d. swarhede. - 17. V.A.W. droechede. B. meer die droechte. - 19. V.A.B. es elc. W.L. elc ontbr. - 21. B. hyr i.o. minscelijchede. - 22. V.A. onse leven. B. Dar onse leven. margenoot+ Nat. Rer. L. XII. L. 124 a. voetnoot1) De inleiding is zoowel bij Thomas van Cantimpré als in Konrad von Megenberg's Buch der Natur geheel anders, terwijl vooral het laatste gedeelte van onzen tekst er geheel van afwijkt. voetnoot2) Lees met de varianten: Want dat wonder nes niet clene. margenoot+ V. 206 a. margenoot+ A. 147 a. margenoot+ W. 8 c. [tekstkritische noot]23. V.A. elemente s. genant. B. Metten e. - 74. V.A.W. onse lijf ware. B. Soe ware saen onse lijf v. - 25. V.A.W.p.a. droghe gheene vruct. B. erde droget gevrucht. W.W.p.a. droeghe ghene vrucht. L. vucht. - 26. V.A. levende. B. levede in die l. - 27. V.A. watre. B. watere in purre. W. watre in purer. - 28. V.A. Ne levede. B. Sone levede vesch nemeerme. W. Ne. - 29. V.A. Ware. B. hir sonder g.W. pure. - 30. V.A.B. ware s. alles dinges. W. dinghes. - 31. V.A. IIII. W. viere hen. - 32. B. Ende g.v. - 33. B. Jae dat. - 34. B. Eest c. eest h. est d. eest n.W. Eist c. eist h. eist d. eist n. - 35. V.A. elke. - 36. V.A.D. hier in dese w. gheduert. B. Die hir in dese w. geduert. W. warelt gheduurt. - 37. B. Hir. - 38. V.A.B.W.N.d.n. nat n. heet. L. heet nu nat. - 39. B. mesters. - 40. V.A. dus bi f.B. Hir nu s. van f.W. Hie. - 41. V.A. staet. B. aldus p. es quaet. - 42. V.A. Es ontbr. B. Ende h. - 43. B. meinen. W. hort w.d. graden. - 44. B. warden e.i. cleinen. - 45. V.A. Deerste. B. Dierste. W. Teerste. - 46. V.A. Dander h.b. up. B. Dander h. bat. - 47. V.A. darde quest. B. quets. - 48. V.A.W. verduwese. - 49. B. alse. - 50. A. ghenaturt. - 51. V.A.N.n.n.d. heet of c. margenoot+ B. 90 a. margenoot+ L. 124 b. margenoot+ V. 206 b. margenoot+ A. 147 b. voetnoot1) Verg. Vinc. L. X, c. 4: Cum ergo homo naturaliter in quatuor qualitatibus sit temperatus, ea que minus homine sunt calida dixit in primo gradu calidaque equaliter in secundo. Que aliquantulum plus, in tercio; que multo plus in quarto. Hec ergo quatuor: minus homine: equaliter: aliquanto plus: multo plus vocat phisica quatuor gradus. [tekstkritische noot]53. V.A. dese tale. B. Hir e.d.t. int gemeine. W. eynd. - 54. B. Nu hort, alleine. - 55. V.A. Aloa dat es. B. Aloes. W. dat es. - 56. V.A. seget. B. Alse P. seit. W. seghet. - 57. B. stampmen e. duwer ut d. - 58. B. ut. - 59. B. sijt. - 60. V.A. Na sijn s. - 61. V.A. Tupperste e. ghelu. B. Dopperste e. gelu. W. ghelu. - 62. V.A.B. brunre. - 63. B. Donderste. - 64. B. eest. W. eist. - 65. V.A.V.s. ende es te proeven wee. B.V.s. et es te provene wee. W. eist t.p. soe. L. wee ontbr. - 66. V.A. hetet. B.E. dat. - 68. V. Ghebroken over tebroken b.A.G. over tebroken. - 69. V.A.W. hets suveren. B.W.e. vergaderen. W. hetso. - 70. V.A.B. Hets jeghen. W. Hets jeghen tserpents beten goet. - 71. V.A. flume eist. B. eest g. giminct. W. eist. - 72. V.A. maghe v. humure. B. mage v. umure. W. Het s. die m. - 73. V.A.W. het. B. verdrieft. - 74. V.A. opylacie. B. epilencie. W. opilacie. L. epilacie. - 75. V.A. Levere of longre. B. Levere ofte longene. W. longhen. - 77. V.A. hersen. B. purgert d. herssenen. - 78. V.A. humuere d. upwaert. B. humuren. W. ymuren. - 79. B. eest. W. eist. - 80. V.A.B. scamelike. voetnoot1) Het artikel over de Aloe komt in de N.R. in Boek IX, en evenzeer in Konrad von Megenberg's Buch der Natur in het Boek van de ‘wolsmeckenden paumen’ (bl. 354) voor. margenoot+ W. 8 d. voetnoot2) N.R. habet enim aloe vim consolidandi ossa fracta extrinsecus superligatum. - Lees in vs. 68: op ghebroken been, en in vs. 69 met de variant B.: vergaderen. margenoot+ L. 124 c. voetnoot3) N.R. opilacionem splenis et epatis apperit. margenoot+ B. 90 b. [tekstkritische noot]81. V.A. Die v.s. wert o.B.W. Die v. siecheden. - 82. V.A.B. Het m. Hem s.B. varuwe. W. Het. - 83. V.A. onbecame. W. ombequame. - 84. V.A. maghe. B. Mar. W. Mar s.d. maghe. - 85. V.A. alsenen. B. alsenen s. ende. - 86. B.S. Nemen seid medicine. - 87. V.A. Absincium. B. Absincium alse. W. Absinctium. - 90. B. Alsement m.w. nutten. W.d. doet. - 91. V.A. sap g. uut a.B. Oft sap utgewrongen alleine. - 92. V.A.W. es sine nutscap. B. es sine nutscap n. cleine. - 93. V.A. Alst een etet het h.g.B.A. es dat h. gereide. - 94. V.A.B. leveren e. der. B. beide. W. levren enter m. - 95. V.A.B. Warm e.d.e. sine n.W. sine. - 96. V.A. Lombricos spreict. B. sprect. W. Lombricos. - 97. V.A. Verdrivet mer m.B. Verdrieftmer m.d. geloeft. - 98. V.A. het. B. het purgert m. thoeft. W.E. tpurgiert. - 100. B. radem. - 1. V.A.W. het v. haer c.B. het verdrieft har. - 2. B. Die har s. - 3. V.A. hem ontbr. B. Nuttelike eest. - 4. V.A. worm in sinen o.B. worme in sine ore. W. sine o. - 5. A. der in. B. Giete dar in. - 6. V.A. maghen i.n. groot. B. eest nutscap g.W. maghen eist nutteleec hade. - 7. V.A.B. verdrivet worme. W. wormen. - 8. B. boke e.e. biten. - 9. B. Har. W. Hare. voetnoot1) N.R. superfluitates membrorum et circa pudibunda precipue extinguit; discoloratam faciem ex egritudine coleratam reddit. margenoot+ A. 147 c. margenoot+ V. 207 a. margenoot+ W. 9 a. voetnoot2) N.R. contra lumbricos valet. voetnoot3) N.R. contra vermes aurium succus eius auribus instilletur. [tekstkritische noot]110. V.A.B. Dat maect. B. clar. - 11. V.A. dat es. B. Annetum (?). - 12. V.A.W. seghet die. B. Pletearius die seget die. - 13. V.A. het. B. . Dattet. - 14. V.A. gheduert. B. gedoret Gode weet. - 15. V.A. Up dat het ghedroghet. B. gedroget sie. W. Optat. - 16. V.A.B.W. den g. - 18. V.A.E. die hem verisschen. B.E. jegen die verisscen m. - 19. B. Soe eest. W. eist. - 20. V.A. alsoe. B. Den herssenen alsi hebben p.W. alsi. - 22. V.A. cuwen e.l. so s.W. cuwet e. laet so s. - 23. V.A. Goet i.d. maghen a.v.B. Goet eest d. magen a.v.W. eist d. maghen. - 24. B. Oec verduwet d.w. - 25. B. Hen eest. W. eist. - 26. B. urine. - 27. B. alse. - 28. V.A.B.W. Dat. - 29. V.A. die es. B. wortele. W. wertel. - 30. V.A. corsioen. B. Die v. torcione hebben p.W. torsioene. L. torsien. - 31. V.A. leveren. B. Het e.o.d. leveren. W. levre. - 82. V.A. Up datmenne. B. Op datment wel s. - 33. V.A. men drinke m. lawen. B. drinke. W. drinke m. lawen. - 34. B. selkerhande. - 35. V.A. heeten wi suffraen. B. sofferaen. W. heten wi. - 36. V.A.B.W. doet ons v. - 38. A. est. B. eest g. Gode weet. W. eist. margenoot+ L. 124 d. margenoot+ B. 90 c. voetnoot1) N.R. valet etiam contra vomitum et singultum ex causa frigida naribus appositum. voetnoot2) N.R. Comesticatum vel decoctum et potatum cerebrum confortat. margenoot+ A. 147 d. margenoot+ V. 207 b. margenoot+ W. 9 b. [tekstkritische noot]139. B. gedoget. - 40. V.A. Suffraen. B. Soffraen in enen scerf. W. Suffraen i.e. sceref. - 41. B. te ontbr. W. debet. - 42. V.A. vleessop. B. in versc sop. - 43. V.A.W. lichame. B. Onttoet d. lichame. - 44. V.A. ghevet. B.M. nomet enen colerien. - 45. V.A. Het doese s. hets. B. Die d. sp. Gode weet. W. Het d.s. hets. - 46. V.A.D. doghen dat rode b.B.D. trode die o. begeet. W. Die den o. - 47. V.A.W. colren. B. coloren van b. - 48. V.A. ic hem h.B.D. dat ic hem hir b. - 49. V.A.W. Neme p.v. suffrane. B. soffrane. - 50. V.A.E. witte v. eye. B.E. wit v. eieren in dat s. - 51. V.A. Sal het m.B. Salijt m. - 52. V.A.W. sindaelkijn. - 53. V.A. sine o.B. sine o. dar. - 54. V.A.B.q. lancken. W. lipiken. - 55. B. dar af gemaecket. - 56. B. geraket. W. mutteleec e.w. gheraeect. - 57. B. es heet een n. - 58. W.s. ons d. - 59. V.A. ghetempert es. B. Si es getempert. W. Datsi es ghetempert. L. es ontbr. - 60. V.A.B.W. waster. V. ghenoucht. B. gnoech. L. wast. - 61. V. Caworden. A. Cauworden. B. Cauwarden. - 62. V.A. Hare s.h. te visiken. B. Har s.h.t. visikene. W. Hare. - 63. V.A. suchte salmen. B. suchte s.s. ende b. - 64. V.A. bladen. B. Somege v. - 65. V.A. toe en d. - 66. B. Dat soe es. voetnoot1) N.R. Colericis dari non debet, quia illis provocat vomitum. - Lees in vs. 144 met de variant: ghevet, in plaats van hevet. margenoot+ L. 125a. voetnoot2) Lees met de variant, in plaats van saken: lancken. - N.R. Contra yliacam passionem cathaplasma pulveris eius decoctum multum valet. margenoot+ B. 90 d. margenoot+ A. 148 a. voetnoot3) N.R. in acutis elixa cucurbita vel etiam assata sine alio condimento dentur. - Lees in vs. 163: salmen. [tekstkritische noot]167. V. doghen m. blaken. A. in doghen. B. brode m. backen. W. brode. - 68. B. dar na. - 69. B. water e.m.s. in d. - 70. V. syrop. B. Ende dat es den sieken g. - 71. V.A. Hem d. hitte ende v.B. Die van h.h.v. - 72. V.A. Hebben van der h.s.B.E. die h. van der. - 73. V.A. ic. B. Moriander alse. - 75. B. gevoch. - 76. B. gnoech. W. nutteleec. - 77. V.A.W. het es g. der c. maghen. B.W. hets g. der c. magen. - 78. V.A. het m. dien w.B.W. het. - 79. V.A.W. Alsment m. andre. B. Alsement m. andre spisen. L. Als. - 81. V.A.J. sijn pulver g. in s.B. Oft sijn pulver g. in s. - 82. V.A.B.W. Maecse. V.B. in g.w. - 83. V.A.C. est a. Platearius. B. Canfors alse. - 84. V.A.B. van O. - 85. V.A.V. sere groter roken b.B.V. siere groter roke. - 86. B. alse d. lenten. - 87. A.B.W. stampment. V.A. sijn sop. B. ut sijn sap. W. sop. L. sap. - 88. V.A. Dan s.d. droesen o. enen t.B. Die droessine s.o. enen t.W. droeseme. - 89. B.E.b. so b. clare. - 90. A.B.W. ter sonnen. V.A.B. daer nare. margenoot+ V. 208 a. voetnoot1) N.R. coquatur autem in pasta et cocta dissolvatur in aqua, et ex illa aqua addita sucara optimus syropus fit, una in acuta febricitantibus. - Lees in vs. 171 en 172 met de variant: Hem die hitte ende vrucht Hebben van der heter sucht. margenoot+ W. 9 c. voetnoot2) N.R. Vinum decoctum cum eo (semine) pulvisque eius super cibos saporosiores reddit. - Lees in vs. 181 met de varianten: Jof sijn pulver ghestroyt in spisen. margenoot+ L. 125 b. voetnoot3) N.R. Haec herba in fine veris colligitur et conteritur, et succus exprimitur. Illud quod feculentum est abicitur, quod purum et liquidum est retinetur et soli exponitur. - Lees met de variant: So moet ter sonnen staen daer nare. [tekstkritische noot]191. V.A.W. Alst. B. Alst d.e. eest scone. L. Als. - 92. B. Dan. - 93. V.A.B. Ende met handen te pulvere wriven. - 94. V.A. Ende meest met handen die met wiven. B. Ende niet met handen die van wiven. W. andere pulvre. - 95. V.O.s. want hets s. A. Ontreint s. want het s. B. Onreine s. het s. - 96. B. suver. - 97. V.A. hi dicken. B. Eest datmen d.r.d. crud. W. Eist d. hi dicken. L. si. - 98. V.A.B. seitmen. W. sechmen. - 99. B.D. hare r. - 200. B. dat si d.m. vuert. - Vs. 200 ontbr. bij L. en W. - 1. V.A. houtse i.e. marberijn. B. housse i.e. marberen. - 2. V.A.W. alabanstre. B. In alabastre w. lesen d. - 3. B. Chimium. W. Cuminum. - 4. V.A. Platearis seghet. A. de m. B. seit. - 5. V.A. Dat het. - 7. V. vele sieken. A. vele s. B.E. versieken v. noeden. L. wel. - 8. V.A.M. gheve h. wijn daer mede g.B.M. geve h.w. daer met. - 9. B. Oec vintmeer an t.p.n. W. eist. - 10. V.A. meerset. B. merret. W. meerst. - 12. B. Ofte te p.g. - 13. V.A. alsene so. B. aysinen so. W. werkin. - 15. V.A. Centamea. B. Centaurea. margenoot+ B. 91 a. voetnoot1) Lees met de varianten vs. 193-196 aldus: Ende met handen te pulvere wriven, Ende meest met handen die van wiven Ontreint sijn. N.R. Si manibus tractetur cito pulverizatur, et hoc magis illorum manibus fieri dicitur, qui libidine polluuntur. Castum enim sui gestorem requirit. voetnoot2) Lees in vs. 199 met B. hare, in plaats van clare. - N.R. Camphora per nares castrat odore mores. margenoot+ A. 148 b. voetnoot3) N.R. contra ventosam digestionem et assiduam eructacionem detur vinum decoctum cum eo. margenoot+ V. 208 b. margenoot+ W. 9 d. voetnoot4) Lees met de variant B.: Centaurea. [tekstkritische noot]216. B. Een dbitterste crut. - 17. V.A.D.h. bi na d.m.B. Dus heetet wel na d. mesters. - 18. V.A.B. der erden g. - 19. V.A.B. met w. - 21. B. Dor sine groter betterhede. - 22. B. Soe eest. W. eist. - 23. V.A. stoppinge a. hort. B.J. devel alsemen hort. - 24. V.A.B. versmort. - 25. B. Ende j. dartentike d.W. herthede. - 26. V.A.W. levre. B. Der leveren e. der melten eest g. - 27. V.A. wortelen. W. wertele. - 28. V.A. Apye v. ende pietercelle. B. vencle. W. venckel pietercelle. - 29. B. dar na. - 30. V.A. sentaurea. B. In s.v. centarea. - 31. V.A. dor. B. dore en. W. duer. - 32. V.A. ghevent den ghonen d.B.E.g. den genen dien d.l.W. ghevent. - 33. V.A.W. jeghen. B. jegen lancevel. - 34. V.A. die de s.B.E. dien d.s. wie d. - 35. B. wijn g.e.m. ontfeet. - 36. B. Den drach a.t.b. geet. - 37. V.A. warm d.d. tsweet. B. warm d.d.s. utcomen. - 38. V.A. hets q. dicken. B. hets q. W. Mar hets q. - 39. V.A. de q. barst. B.W. het m.q. borst. - 40. V.A. Ende b. es het inde varst. B. Ende bitter eest. i.d. vorst. W.B. eist. - 41. V. als es d.w.c.A. als es de w.c.B. al es. - 42. V.A. Dant es int s.g.B. Dat es in des s.g. voetnoot1) Lees met de varianten: der erden galle. - N.R. Est autem herba amarissima, unde vel (l. fel) terre appellatur. margenoot+ L. 125 c. voetnoot2) N.R. Contra opilacionem splenis et epatis valet vinum decoctum cum ea, addita zuccara. - Lees in vs. 223 met de variant: stoppinghe in plaats van sporinghe. voetnoot3) Lees: centaurea. - N.R. coquatur in succo centaurie. voetnoot4) N.R. ad ylyacam passionem et paralysym. margenoot+ B. 91 b. voetnoot5) Lees met de variant: Al waerm. - N.R. in vespere calida potata sudores efficacissime provocat. [tekstkritische noot]243. V. Diptamus. V.A. Platearis. B. alse. - 44. B. en crut dat. - 45. V.A. roetsen wasset. B. In bosscen wasset wiltmen w.W. rootsen. - 46. V.A. est j. ghevenijnde. B. Hets g.j. gevenijnde. W. eist. - 47. V.A. up d. wonde. B.W. wonde. - 48. B.W. metten m. - 50. V.A. Up. B. Op datmenre. W. datmere. - 51. B. en l. - 52. V.A. dinghen. B. dinc warheit. - 53. V. Wort eerste. A. Wort erste. B. Wert eest b.d. herte. - 54. B. sijn g. - 55. V.A. enighen ghevenijnden. B. enen gevenijnden swerde. - Vs. 256-257 aldus bij B.: Dar si lopen hare verde, Stappans sien die jagers wale, Datsi crut sueken in den dale. - 57. V.A. dat c. - 58. B. Want si wriven har w.d. an. - 59. V.A. danne. B. Dan eten si weder dat crut. - 60. V.A. spuweden. B.E.s. dat v. ut. - 61. V.A. Platearis. B. alse. - 62. V.A. warmt e.d.B. Ende I crut d. warmt. - 64. V.A. Dies d.B. Ende d.w. uriene. W. Het. - 65. V.A.W. Wertel. B. Wortele. - 66. V.A.B.W. fisiken. B. toverlaet. - 67. V.A. den w.B. die wortele. W. den wertel. - 68. V.A. aerden in den l.B. erden in den l.W. in den. - 69. V.A.W. Die es. B. Si es. L. Dies. - 70. V.A. vernoi hevet. B. vernoy heft ofte. W. vernoy. - 71. V.A. milte a. levre i.g.B. milte a. levere oec est g.W. levren eist. margenoot+ A. 148 c. voetnoot1) N.R. Dyptamus. voetnoot2) N.R. Contra morsum venenatorum animalium et contra venenum bibitum, haec herba contrita supponatur et succus cum vino detur. margenoot+ W. 10 a. margenoot+ V. 209 a. margenoot+ L. 126 d. voetnoot3) Lees met de varianten: warmt. - N.R. calida et sicca est. [tekstkritische noot]272. B. Alsmen ons te verstane doet. - Vs. 272 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 73. B. eest. W. eist. - 74. V.A. hevet couder n.B. dine heft. - 75. V.A. poelment. B. venkel gesode alse. - 76. V.A. also gheheten. - 77. V.A. thalser sulker. B. selker. W. ter s. - 78. V.A.E. den w. verdrijft hi m.B.E. den w. verdrivet. - 79. V.A. diet verduwen. B. Het h. dient verduwen es q. - 81. V.A. al dat s.d. ander. B. Dat al s.d. ander. W. al tselves. - 82. V.A. de s.n. en hevet. B.D. de zee n. hevet g.W.D. die s. niet h.g. - 83. V.A.B. den w.W. den wertel. - 84. V.A. hire. B. Sap d. hire ut geduwen c. - 85. V.A. coperijn. B. hanct i.e. coperen. W. copren. - 86. W. daghen. - 87. B. Dar na. - 88. V. ter b.A. open. W. Die. - 89. V.A. Jusquam. B. coud. - 90. V.A.W. es ontbr. B. crut. - 91. V.A.A.h. houde a.B. An oude hostaden. - 92. V.A.B. Wasset. A.B. hir. - 93. V.A. isset m.e. bleker b.B. Grone eest m.e. bleker blome. W. eist. - 94. V.A. Ic wane m. belie in Duusce nome. B. wane m. beluc in Dietsce nome. - 95. V.A. ghonen d.d.s. hevet q.B. heft. - 96. B.M.n. best loef ende s. - 97 - V.A. stampt. B. stampt e. bint. - 98. V.A. slaept i.w. of m.B. eest w. eest m.W. eist w. eist m. - 99. V.A. Hi sal. B. Hi sal r. dach ende n.W. Hi sal r. eist d. eist n. - 300. A. Si s.V.A. hevet s.g. cracht. B. heft s.g. cracht. margenoot+ B. 91 c. voetnoot1) N.R. si ex calidis humoribus infirmitas est. margenoot+ A. 148 d. margenoot+ W. 10 b. voetnoot2) Lees met de variant: An oude hofsteden. margenoot+ V. 209 b. margenoot+ L. 126 a. [tekstkritische noot]302. V.A. tarwe corne ende e.B. Nem tarucoren ofte e.W. taerwe. - 3. V.A. belie s.e. men late v.B. belle s.e. laet. - 4. V.A. gader. - 5. V.A. laten ghint. B. laet genen d. vogel. - 6. V.A. slapen ende h.v.B. selen s. ende v. - 7. V.A.D. menne. V. neme. - 8. V.A. hine viant. B. Dit hefmen wilen becant. W. hine ware. L. hi. - 9. V.A. Dit saet eten hi bleve d.B. Diet saet ate hi bleve d.W. et hi blivet. L. eete hine blive. - 10. V.A. Jof hi velle in slape g.B. Ofte hi viele in slape. W. Jof hine viele in slape. L. hine vele. - 11. B. Dat al s.m. - 12. V.A. te letargien. B. te l. - 14. B. hadden. - 15. V.A.B. Des. A. luchurie. - 16. V.A. vroet. B. mester. - 17. V.A. versochte. B. hir jegen. W. Omme r. daer. - 18. V.A. niene. B. Ende nieman hem gehelpen m.W. Ende h.h.n. ne m. - 19. V.A. Dat hi. B. Dat hi dat crut. - 20. W. manlijchede. - 21. B. Met s. vercolen s.W. Metten. - 22. B. dar na. - 23. B.C. gr. no cleine. - 24. V.A. ne cam ne ghene. B.A. ne q. ne geine. W. ne q. neghene. - 25. B. hir af. - 26. V.A. de t.B.H. goet j. tanswere. - 27. V.A. dinc. B. Alse d. dinc. - 28. B. ongenomt. - 29. V.A. Platearis. B. alse. voetnoot1) Lees in vs. 302 met de varianten: taerwe, corne of evene, en in vs. 303, in plaats van vallen: wallen. - N.R. si genera frumenti aut havene cum ipso semine iusquiami in olla pariter bullieris. voetnoot2) N.R. Semen huius herbe nulli detur ad comedendum, quia necat vel inducit letargicum morbum. margenoot+ B. 91 d. margenoot+ A. 149 a. margenoot+ W. 10 c. [tekstkritische noot]330. V.A. van O.B. crut van O. - 31. V.A.C. ist. B.C. eest e.d. dar t. - 33. V.A. hie e.g. inder g.B. in dire.... (het woord gebare is uitgeschrapt). W. in der ghebaren. L. in dien. - 34. V.A.W.n. alst d. beete w.B. Wel na o.d. bete. W.L. bede. - 35. V.A. suwe a.w. laueren. B. alse oft ware lauwers b.W. sie a. ware louren b. - 36. V.A. Apple draghen. B. Aple soe dragt. - 37. V.A. alsment. B. Sere rikende alse ment w. - 38. V.A. Datment d. aerden apple. B. Datmen d. erden apple h.W. Dattet. - 39. V.A. ende wortelen. B. Hut e.b. ende wortele. W. ende die wertel. - 40. V.A. Sijn n. der m.B. Sijn. W. nutteleec der m. - 41. V.A. suchte. B. suchtene. W. heter suchte. - 42. V.A.W. slapene. V.n. te p.A.n. ne p.B. slapne n. ne. - 43. V.A. mandrage. B. salment m. mandragren. W. mandragora. - 44. B. stampende b. - 45. V.A.B.E. witte v. eye des ghelovet. W. ghelovet. - 46. V.A. maken e.p. dat hovet (bij A. met eene andere hant vor boven hovet geschreven). B.E. maken e. plater ant vorhovet. - 47. V.A.B. ende den slaep. W. slaep. - 48. W. ict. - Vs. 348 ontbr. bij V., A. en B. - 49. V.A. die v.g. heetheden. B. Die v.g. heethede. W. heethede. - 50. V.S.h. sweert legghe die blade gewreven. A. Sijn hovet sweert (het overige van den regel is wit gelaten). B.S. hoeft swert legge die blade gewreven. W. hoeft. - Vs. 351 ontbr. bij V. en B. - 52. V.A. Up s.s. het. B. hets saels. - 53. V.A. hir ghescreven. B. alse hir gescreven. - 55. V.A. apple. B. aple stampmen cleine. W.D. applen s.c. - 56. V.A. minghese in o.B. mingse in o. gemeine. W. minghese. margenoot+ L. 126 b. margenoot+ V. 210 a. voetnoot1) N.R. masculina folia habet bethe similia, feminina folia habet asperiora, foliis lactuce similia. - Lees in vs. 334 met de variant: die bete. voetnoot2) Lees in vs. 346 en 347 met de variant: Ende make een plaester, dat voerhoeft Bedect ende den slaep mede. N.R. inde cathaplentur frons et tympana. margenoot+ B. 92 a. [tekstkritische noot]357. V. Dat syet men. A. Dat syet ment. B. Dat sietmen t.s. al heel. - 58. V.A. dur. B.E. dan ziemen men in e.c.W. duer. - 60. B. hoet swere mede v.W. hooftswer. - 61. V.A.B. Ende w.s. doet oec m. - 62. V.A.E.g. es j. heeten r.B. Hets g.j. allen r.W. heten. - 63. V.A.B. bestriken. - 64. B. slapen dar toe. - 65. V.A.M. sal o. die wortelen. B.M. sal o.d. wortele. W.M. sal o. den wertel. L. Men slaet. - 66. B. Siden e.w. met w. - 67. V.A.E. gheven dr. B.E.g. dr. dien s.s. - 68. B. afslaet. - 70. V.A. en ontbr. B.D. hire niet af s.w.W. sake niet s.w. - 71. V.A. Platearis. B. alse. - 72. V.A.W. droghe. B. crut droge. - 73. V.A. Hofmente e.b. seget men. B. Hofmente e.b. seitmen. W. Of mente. - 74. V.A.B.W. ackermente. - 75. V.A. enten m.B. tantvlesc enden m. - 76. B. Hevet quaet. - 77. V.A.B.W. hofmente. L. of mente. - 78. V.A.B. Ende w.W. tanden. W.L. Ende ontbr. - 79. B. Sachte e.w. dar an. W. sachte. - 80. V.A. Pulver v.d. mente. B. Pulver v.d. munten. W. Pulver. - 82. B. Dranc geven dar moet toe s. - 83. B. darmense in sied wiltmen w.W. in ontbr. - 84. V.A. End. B. dar af. - 85. V.A. maghen c. verduwen. B. magen. W. Van. margenoot+ A. 149 b. margenoot+ W. 10 d. voetnoot1) N.R. detur pocio hiis quorum membra secanda sunt. margenoot+ L. 126 c. voetnoot2) Lees in vs. 373 met de varianten: Hofmente. - N.R. est menta domestica et silvestris. margenoot+ V. 210 b. voetnoot3) N.R. contra fetorem oris et putredinem gingivarum abluatur os aceto, quod sit coctum cum menta domestica; postea fricentur gingive cum pulvere mente sicce. [tekstkritische noot]386. B.E.d. die mage wel v. - 87. V.A. Marubium als Platearis. B. Marubium alse Platerius seget. - 88. V.A. heet e.d.B. crut d.h. ende d.W.L. ende ne d. - 89. V. de b., hevet. A. de barst v.c. hevet. B. Dien d.b.v. couden es q. - 90. B. darmede d. min r.W. Doeder dus mede m.r. - 91. V.A. sap hir af. B. Soe d.h. sap dar af g. - 92. A. der i.B. dar i. - 93. B. dar toe. - 94. V.A. ende ontbr. B. Van licorissien v. dorgant. - 95. V.A. dinc. B. dit dinc. W. ding. - 96. V.A.O. ende dat wort. B. Ende sietd onthir ent. W.O. ende het word. L. ende ontbr. - 97. A. barst. V.A.B. nutte. W. Dits d. borste nutte. - 98. V. de s.V.A. wee oec d.B.D. oec die scene. W. Die. - 99. V.A. honech ontbr. B. ende ontbr. - 400. V. die c. - 1. B. af ene suppositorie maken. W. suppositorium. - 2. V.A.B.W. Hets h. ene. - 3. V.A. des. B.D.m.s. men des w. - 5. V.A.W. hore. B. Mardus a.i. hore. - 6. B. crut. - 7. V.A. lantscap. - 8. V.A.D.v. sinen. - 9. V.A.D.b. si. B. Enden. - 10. V.A. wijt v.B. Die wortele es c. alse wijt v.W. wertel. - 11. V.A.e. daertoe v.B. borcs e. dar toe v. - 12. V.A. riect hi best. B. riket. W. sipresse. - 13. V.A. Dan na e.B.D. na e.a. crut. W.L. na ontbr. - 14. B. dar s.g. ut. - 15. V.W. draghet hare. A. het draget hare. B. ende et heft hare. margenoot+ B. 92 b. voetnoot1) N.R. contra emorroydes inflatos et non fluentes. margenoot+ A. 149 c. margenoot+ W. 11 a. margenoot+ L. 126 d. voetnoot2) N.R. cuius folium est asperrimum densumque, cacumina in aristas aspergens. [tekstkritische noot]416. V.A. eenrande. B. Alse oft erande. - 17. V.A. Ende dat. B. Ende et r.W.L. Ende ontbr. - 18. V.A.W. Sine b.B. Ende sine blomen b. dan. - 19. V.A.W. sine n.B. sine maniere. - 20. V.A. syncopijn eist. B. sincopijn eest godertiere. W. eist. - 22. V.A.M. neemt d.e. daer toe. B. nemt d.e. dar t.W. daertoe. L. doe toe. - 23. V.A. siedet. B. siet. - 24. V.A. rose water. B. Ende rose water dit doet g.W. rose w. - 25. V. cyroop dan d.t.g.A. cyroop dan ter toe g.B. Het wert een cyroep g. - 26. V.A. oec ontbr. B. rume wee d.W. couden. - 27. V.A. hersene. B. Oft d.c. herssenen heft. - 28. V.A. datmen te r.B. Hets hem g. datment hem geeft. W. Eist. - 29. V.A.W. coude. B. coude m. oft corsioen. - 30. B. humuren. W. ymuren. - 32. B. selken. - 33. V.A. hawe. B. Van den dawe. - 34. V.A. ungente. B. ungment. W. onghement. - 35. V.A. manieren als ic. B. derre manieren alsic. - 36. V. vander. V.A. genever b.B. genver. - 37. V.A. het. B. alst es. W. alset. - 38. V.A.H. boven es den boem. B. Vanden bomen hir b. - 39. V.A. Orpinum. B. Perpinum heetmen c. - 40. B. Des. - 41. V.A. hetet r.s. vriesonde. B. Selc heetet radeheile selke vresewonde. - 42. V.A.N. es het. B. Goet eest in elker s.W. eist. - 43. B. vander s. - 44. B. eest. W. eist. - 45. B. Warlijc eest geproft. W. eist. margenoot+ V. 211 a. voetnoot1) N.R. fiat decoctio ipsius in aqua rosata, addita zucara, fiatque syru ppus. voetnoot2) N.R. fit autem unguentum preciosissimum ex spica nardi. margenoot+ B. 92 c. margenoot+ A. 149 c. voetnoot3) N.R. Orpinum. margenoot+ W. 11 b. margenoot+ L. 127 a. [tekstkritische noot]446. V.A.W. plocken. B. Wiltmen. - 48. V.A. Diemen i.j. ghevinden. B. Diemen i. jar. W. Diemen. - 49. B. binnen h. - 50. B. Dat dan der l.g. - 51. V.A.D. het b.a. dit j.B.W. Dattet. - 52. V.A. Groeiet. B. Groit e.s. dats war. W. Groit. - 53. A. Hir. V.A. marken. B. Hir bi. W. maerken. - 54. W. hemelijchede. - 55. W. me. - 56. B. bi s.g. - 57. V.A.B.W. wonderne. - 58. V.A. ne l.B. ding e.W. dinghe d.s.n. ne l. - 59. V.A. Petrocilinium es d. ende heet. B. Petrocilium es d. ende heet. W. Petrocilinium. - 60. V.A. Also alst P. weet. B. Also alse P. weet. W. Also als P. toghe. - 61. V.A. in hoven. B.D. in hoven pleget starc te s.W. staer p. - 62. V.A. Nuttelicst in die m.B. Ende nuttelijc ter m. - 63. V.A.O. soe w.m. doet. B. Urine si w.m. doet. W.L. et doet. - 64. B. tisike. W. fisike. - 65. V.A. Wedert es so c.B. crut oft s. - 66. B. Ende ment in fisiken o.W. Eist. - 67. V. Het doe verduwen e.v.A. Het doet verduwen e.v.B. Het doet verduwen e. et v.W. Het d. verdriven. L. Et d. verdrivet. - V.A.W. Den w.d.i.d. mensche. B. Den w.d.i.d. minsce. - 69. B.d. dat macopijn. voetnoot1) N.R. omnipotentia Creatoris, que in minimis etiam rebus miranda mundo non desinit operari. margenoot+ V. 211 b. voetnoot2) Lees met de varianten: Petrocilium es droeghe ende heet, Also als Platearius weet. N.R. herba est calida et sicca. voetnoot3) Lees in vs. 461: Die in hoven staet pliet te sine Nuttelecst in medicine. N.R. quae domestica et silvestris: domestica magis competit medicine. voetnoot4) Lees met de variant B. tisike. De regel schijnt echter een toevoegsel van Maerlant, daar in het Latijn van deze geneeskracht der peterselie geen melding wordt gemaakt. [tekstkritische noot]470. V.A.W. Platearis seghet si s.B.P. seit die nature sijn. - 71. B. Es c. nat ende dartoe w. - 72. V.A.W. seghet. B. Mar v.d.b. seggic d. - 73. B.W. Dattet. - 74. V.A.E. het t.b. niene d.B. nine. W. Enten b.n. ne d. - 75. V.A. Bede. B. wortelen. W. Bede wertel. - 76. V. Ende es te visiken. A. Ende es te. W. Ne es. - Vs. 474-477 ontbr. bij B. - 77. V.A. neemt. - 78. V.A.B.W. van vr. - 79. B. van den e. - 80. V.A.W. plaester maect men. B. maectmen. - 81. V.A. Ende so. B. Dit es nutte. W. Ende so eist. - 82. V.A.W. het. B. den man. - 83. V.A. Up d.s. - Vs. 483-484 ontbr. bij B. - 84. V.A.J.h. puuste mede t.s.W. pesce. - 85. B. Eest gebonden op d.s.W. Eist. - 86. V.A. die ontbr. B.E.j. quade l.m. - 88. B. roessaetd. - 89. V.A.B. Dits oec e. - 90. A. barst. B.J.d. quade b. ende dr. - 91. B. tsap v. macopine. - 92. V.E. het saet v. lecorisse. A.E. tsaet v. lecorisse. B. licorissien. W.L. letorissien. - 93. B.E. arabica g. - 94. B.E. dar nae. - Vs. 494 ontbr. bij L. en W., terwijl bij W. een regel is opengelaten. - 95. B. Hir af v.d.s. - 96. V.A. latuwarie. - 97. B.E. dat cyrope m. voetnoot1) N.R. Papaver album, quod est frigidum et siccum, magis mortificat. margenoot+ B. 92 d. margenoot+ W. 11 c, A. 150 a. margenoot+ L. 127 b. voetnoot2) Lees met de variant in vs. 484: Jeghen hete puuste mede tier stonde. N.R. hoc ipsum fiat contra calida apostemata in principio. voetnoot3) N.R. Dyapapaveris electuarium fit ex semine papaveris et succo liquiricie et gummi arabici et dyadraganti. - In vs. 489 is zeker het woordje Dit bedorven. De afschrijver heeft waarschijnlijk de verkorting, die er stond, niet begrepen, en Dit geschreven in plaats van Diapapaver. [tekstkritische noot]498. B. Die. - 99. V.A. Peonia s. Platearis. B. segt. W. Platearis. - 500. V.A.d. es alst waer is. B. Es droge e. heet alst war is. - 1. V.A.W. seghet. B. seid. - 3. B. crut. - 4. V.A. als ic. B. alsic vinde. - 5. V.A.E. het dat groet. B.E. dat grote. W.E. het grote. - 6. V.A. wast. B. Mar al was d.h.d. bescreef. W. Mar, bescreef. - 7. V.A. Men v. dese macht. - 8. V.A. peonie. B. tcurt d. ponie. - 9. V.A.J. jucht so i. so g.B. eest. W. eist. - 10. V.A. Up d. - 11. V.A.E. mer dat dan. B.E.m. dat minget. - 12. V.A. hare. B.G.s. oec te siene. - 13. V.A. Pumula dat es. B. crut. - 14. V.A. Teersten d. lentijn c.u.B. Tierst d. lenten comet ut. W. Teerst d.l.c.u. - 15. V.A. talre eersten. B. Ende dit crut alsemen ons gewaget. - 16. B. Es dat ierst die blome draget. - 17. V.A. Ghesoden in r.w.B. Dit crut gesoden in r.w. - 18. V.A. vulmaecte. B. Es v.m. - 20. V.A. Jeghen dat s.B. Jegen dat swar. W. Jeghen sware. - 21. V.A.B. Psillium. - 22. V.A.W. Platearis. B.P. seid ons. - 23. V.A. In s. ist n. es men b.B. eest goet esmer met b. - B. des sics siecs t. met s. scerpen. margenoot+ V. 212 a. voetnoot1) N.R. caducum morbum repellebat. voetnoot2) N.R. contra paralisym detur pulvis eius cum castorio. margenoot+ W. 11 d. margenoot+ A. 150 b. margenoot+ B. 93 a, L. 127 c. voetnoot3) N.R. caducum morbum curat. voetnoot4) N.R. Psillium. [tekstkritische noot]525. V.B. dokelkijn. A.W. doekelkijn. - 26. V.A. Psillium e.d.s. ghenat. B. Psillium e.d. moet genut s. - 27. V.A. ende rormense d.m.B. watere e. wrivense. W. wrivense der m. - 28. V.A. dorste. B.D. van dorste heft siechede. W. heeft. - 29. V.A. der tonghen. B. tongen. - 30. B. couder hoest. W. bedronghe. - 31. V.A. psillium d. gheene g.B. psillium dats gene g.W. ghene. - 32. V.A. Int water leggen ene w.B. In watere leggen ene w.W. ene w. - 33. B. utegiten d. dar n.W. uutg. - 34. V.A. danne d. - 35. B. tsaet. - 36. V.A. Ende ontbr. B. Dits der visiken toverlaet. - 37. V.A.R.e.v.g. ghewout. B.v.g. doge. - 38. V.A. Bi n. droghe ende cout. B. Ende bi n. droege. W. ghevet. - 39. V.A.W. Bede. B.B. saet. - 40. V.A. Horen. B. Sijn t.m. dade. W. Ende b. - 41. V. rute. B.W.g. met r. alleine. - 42. V.A. hersene reene. B. menscen ende hersenen reine. W. rene. - 43. V.A. in doe. B. Eest d.p. mede doe. W. Eist d. tpulver. - 44. V.A.V. peonien so esser toe. B.V. peonien dar toe. - 45. B. Hets goet j.d. maledie. W. maledie. - 46. V.A. Datmen h. hipilentie. - 47. W.H. oec d.n.w. ne s. voetnoot1) N.R. contra ariditatem in acutis febribus lingua prius cum cultello radatur, deinde ligatum semen eius in subtili panno intinguatur aque frigide et lingua ex eo fricetur. voetnoot2) N.R. ponatur psillium in aqua per aliquantulam moram, deinde abiecta aqua illa, detur cum aqua alia frigida. voetnoot3) Lees òf met W. ghevet in plaats van gheven, òf met de variant B: Ruta es van groter doghet, Bi naturen heet ende droghe. Hoewel dan het rijm onzuiver is, drukt het althans de bedoeling van het Latijn beter uit. - N.R. valida et sicca herba est. margenoot+ V. 512 b. voetnoot4) Lees met de variant: Ist datmer pulver mede doe Van peonien daer toe, Hets goet jeghen die maladie. N.R. Contra epilencia valent eadem, addito pulvere peonie. [tekstkritische noot]548. B. sietd. W. Hets g. - 49. V.A. culle ontbr. B.W. cul. - 50. V.A. nut. B. nutte. W. nutter. - 51. V.A. Als vrouwen hare...... gebrect. B. Alse v. har purgatie gebrect. - 52. V.A. Daer men..... af spreict (In beide Hss. is voor de weggelaten woorden in de twee laatste verzen eene ruimte opengelaten). B. Darmen t.m. af sprect. - 53. V.A.E. om gelosen dode k.B. gelossene doet k.W. omme te ghelosene. - 54. V.A. den v.B. Datten v. - 55. V.A.E.o. ghelosen die secondine. B. gelossene d. sedine. - 56. V.A.D. de. - 57. V.A. Sulsi n.B. Selen si n. - 58. V.A.B. Metten s. - 59. B. Ofte d.s. alleine. - 61. V.A.B. lede. - 62. B. In tornoie. - 63. V.A. in a.s.B. Oft o.m. van a.s. - 64. V.A.B. warm. - 65. V.A. bindse daer up ter steden. B. binse dar op ter steden. - 66. B. Ende j.s. - 67. V.A. arm of iewer el. B. Eest b. ofte arm ofte iet el. - 68. V. stamptse. - 69. V.A. botre d.n.s. cam a.B. dar n.s. was a. - 70. V.A. up d. swelles. B. opt tgeswel d. - 71. B. Int c. dar. - 72. B. fontaine. - 73. V.A. swelles. B. Thant s.d. spel gesitten. - 74. V. Jof d.c. van ghere h.A. Jof d. craft van ghere h.B. Oft d.c. vander h.L. voer. - 75. V.A. upwaert. B. Sal opwart. - 76. V.A. slaen. B. dire ut selen g. - 77. V.A.E. sal. B.E. alse w.g.d. sweren g. margenoot+ A. 150 c, L. 127 d. voetnoot1) N.R. ad menstrua provocanda et fetum mortuum eiciendum de pregnantibus et secundinam eiciendam, cum mulieres pepererint, detur trifera cum succo rute. - Lees in vs. 555 met de varianten: die secondine. margenoot+ B. 93 b. voetnoot2) N.R. ponatur super locum inflatum, desuper vero pannus aqua infrigidatus, et residebit inflacio aut exibit dolor per minutas vesicas in loco illo cessabitque passio. [tekstkritische noot]578. V.A.J. leep o.e. ogen r.B. Dus can rute helpen uter moet. - Bij B. tusschen vs. 578 en 579: Jegen lopende quade ogen. Sal rute sine cracht togen. 80. V.A. wrijft e. mengt. B. wrift e. minget. - 81. B. ruten doe in d. - 82. V.A. Mac sochte sijdwulle nat. B. Ende nem en lettel siet wollen nat. - 83. V.A. legt up. B. legt dan op d. oge d. - 84. B. dan clar. - 85. V.A. Oec drinc. B. Oec drinc rote. - 86. B.E.d. van genijnden b. gewont s. - 87. V.A. hont. B. Oft v.e. gevenijnden hont. - 88. V. stont. A. Stampe, stont. B. Sampe r.i.c. stont. - Vs. 588 ontbr. bij L. - 89. V.A. legghet. B. legse. - 90. V.A. die d.g.B. di ontbr. - 91. V.A.B. Rute. - 92. V.A. Also datmen. B. Soe dat men. - 94. V.A. behanget. B. ombe e. ombe behanget. L. behanghen. - 95. V.A.B. gaen. - 96. V.A. Ten basilise ende dat v.B. Te baseliscuse ende dat v. - 97. V.A.B. Ja h. den r. - 98. V.A.B. Het. - 99. B. rute saede d. din h. - 600. V. Die neeten sullen vallen d.A. Die netten sullen vallen d.B. Hen comt nembermer n.d. - 1. V.A.B. Stafisagria. B. crut. - 2. V.A. den ontbr. - 3. V.A. seit d. flume. B. dat sleume. - 4. V.A. mastich e.w.g.B. mastike e.m. wiroke. - 5. V.A.E.m. thovet daer of c.B. Het m.d. af thoeft. margenoot+ V. 213 a. margenoot+ L. 128 a. margenoot+ A. 150 d. voetnoot1) Lees met de variant: Hi mach sonder sorghe gaen Ten basiliscuse ende dat verslaen. N.R. securius potest accedere ad occidendum serpentem basiliscum. margenoot+ B. 93 c. voetnoot2) N.R. Staphisagria. [tekstkritische noot]607. V.A.M. soe. B. Soe maket dar tansweren v. - 8. V.A. Quaet vleisch gheneist soe mede. B. Ende aldus genuttet mede. - 10. V.A.D. soe. B.D. sieken thant thaer c. - 11. V.A. Als een l.B. Van desen crude bliven doet. - 12. V.A.E. dan b. si alle d.B. Vloen ende luse cleine ende groet. - 13. B.S. salix. - 14. V.A. ist. B. coud eest. - 15. V.A. Ghegheten. - 17. V. vander ghevenijnder. A. van ghevenijnder. B. genijnden. - 18. B.E. dat ne s. - 19. A. up. - 20. V.A. Hare s.e.g.j. donghesonde. B. Har s.e.g.j. dongesonde. - 21. V.A. enter levre. - 22. V.A. es d.s.B. Alse v.h. es. - 23. A.B. Saxifraga. - 24. V.A. rechte dus. B. crut d. aldus h. - 25. V.A. Want het d.s.o. breict. B. Want heeten s. et o.b. - 26. V.A.D. in b.e. in l. steect. B.D. de b. an d. linden s. - 27. V.A. den wertel fijn. B. Eest d. den w. - 28. V.A. Drinket. B. Ete gestampt. - 29. V.A. Die wertel g.s.w.B. Die herte g.s.w. - 30. V.A.B. moru ey. - 31. B. utgesopen. - 32. B. dlancevel. - 33. B. Salvia. - 34. V.A. Hare b.s.t. prisen. B. Har blader. - 35. B. dar m. voetnoot1) N.R. hec trita et comesta contra venenum quod fit morsu venenatorum animalium. margenoot+ V. 213 b. voetnoot2) Lees met de varianten: Saxifraga. N.R. Saxifraga. margenoot+ L. 128 b. voetnoot3) N.R. contra ylyacam passionem pulvis eius in ovo stabili id valet. margenoot+ A. 151 a. [tekstkritische noot]637. V.A. epilentine. B.E. oec j.e. - 38. V.A. Dat es e.s. maladine. - 39. B.V. dats cout d.s. - 40. V.A. In den e.n. raet. B. Cout in der n. ierste g. - 42. V.A. In den andren graet ist nat. B. Op datmense doet in een suver vat. - 43. V.A. best es soe. B. Mar best e.s. neuwe e. grone. - 44. V.A. dustanighen. B. van dus gedanen done. - 45. V Syrop. B. Ciroep dat h.v. - 47. V. In w. men d.B. douwet. - 48. B. Dar t.s.d. eest g. - 49. V.A. Wart v. fyoletten. B. Wart v.v. grone. - 50. V.A. wart. B.S. wart better van done. - 51. B. heft. - 52. V.A. lichame tonbindene. B. lichame tontbindene. - 53. B. maket. L. Met. - 55. V.A.B. siet. - 56. V.A. diemer ute. B. diemen ute. - 57. V.A. Diemen duwet dor dat c.B. Diemen douwet dor. - 58. V.A. datmen violaet. B. dimen violaet. - 59. V.M.s. hem die s.h. zweert. A.M.s. hem dien. B.M.s. hem dient thoeft s. - 60. B. Eest d.h.v.h. dert. - 61. V. Tforhooft slaep salmen. A. Tforhooft slaep. B. Vorhoet slaen salmen dar m. - 62. V.A. Hets h.g. behoudenlichede. B. Salven hets behindechede. - 63. B. dats crut. - 65. B. iersten g. eest n. - 67. V.A.E.c. ist ende c.B. Hets e. crut ende c. - 68. V.A. die w.B.E. die wortele heet ginvare. margenoot+ B. 93 d. margenoot+ V. 214 a. margenoot+ L. 128 c. [tekstkritische noot]669. V.A.O. best d. witste. B. dbeste men d. - 70. V.A.B. die b. - 71. V.A. die coude. B. die vercoude. - 72. B. Eest geten goet. - 74. B. umure et. - Vs. 673-674 ontbr. bij L. - 75. B. ende gecouwet. - 76. V. Seitmen al dat. A.B. Seitmen. - 77. V.A. Dyasinsiber. B. Ja gingebere dijt. - 78. V.A. best tote al. B. best al tote d.s. - 79. V.A. Zedeara e. dordroghe. B. Zezeware. - 80. B. crut. - 81. A. ist ist. B. eest. - 82. V.A. Bitterste. B. Dbetterste es goet. - 84. B. stecten. - 85. V. te herten. - 86. V.A. sedeware. B. seduware. - 87. V.A. steke. B. Mar w.s. steecten. - 88. V.A.B. hi ontbr., heft. - 89. V.A. zedewaer. B. den sedeware spart. - 90. V.A.B. het. - 91. B. spise gefrijt. - 92. V.A. Dat m.g. abetijt. B. Maket. - 93 V.A. warem. B. Zucaria es cout. - 94. V.A. Platearis. - 95. V.A. ist w.e.s. ist b.B. eest wijt e.s. brun. - 96. V.A. Dat witte is best. B. Dat witte es best in comun. - 97. V.A. brune. B.W. brune. - 98. V. Des hevet men in zuchte. A. hevet ment in zuchte. B. Dus heftment in suchte. - 99. V.A. Het. V. borst. A. barst. B. Hets g.j.d. borst. margenoot+ A. 151 b. margenoot+ B. 94 a. voetnoot1) Lees met de varianten: Tbitterste. - N.R. acutiorem habens saporem. voetnoot2) N.R. colore cytrinum acutum et amarum saporem habens contra ventositates, yliacam passionem et quasdam punctiones cordis multum valet. voetnoot3) N.R. salsamentum pulveris eius appetitum excitat. - Lees in vs. 691 met de variant: gefrijt. [tekstkritische noot]700. V.E.j. hoest e.j. dorst. A. heest e.j. darst. B.E.j. der siecten dorst. - 1. V.A. hovet. B.E. die. - 2. V.A. Dien b. lichame. B. lichame dert. - 3. V.A. vyoletten. B. violetten. L. violentte. - 4. V.A. letten. B. Ende s. te gadre s. letten. L. lettel. - 5. V.A. het t. sine v.B. drinke het t. sine virtut. - 6. V.A. die g.B. boke die g. hir ut. - 8. B.V.E.j. hoest e.j. dorst. A. heest e.j. darst. B.E.j. der siecten dorst. - 1. V.A. hovet. B.E. die. - 2. V.A. Dien b. lichame. B. lichame dert. - 3. V.A. vyoletten. B. violetten. L. violentte. - 4. V.A. letten. B. Ende s. te gadre s. letten. L. lettel. - 5. V.A. het t. sine v.B. drinke het t. sine virtut. - 6. V.A. die g.B. boke die g. hir ut. - 8. B. Ic hadt gedicht met m.p.L. mere. margenoot+ V. 214 b. margenoot+ L. 128 d. margenoot+ W. 12 a. voetnoot1) Hier vangt weder het Weensche fragment aan, dat loopt van B.X, vs. 708 tot B. XII, vs. 95.

Vorige Volgende

Boek X.