Der naturen bloeme

(1878)–Jacob van Maerlant– rechtenstatus



[pagina 137]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten
Boek IX. Ga naar margenoot+ Ghemeenlike es wel bekent, Dat in tlant van Orient, In Egipten ende in Surien, Ende oec mede in Turkien, 5[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende namelec int lant van Esoi, Dat den paradise es bi, Ga naar margenoot+ Die beste boeme sint in tghemene, Dat beste cruut, die beste stene. Niemen wese dan so sot, 10[regelnummer] Dat hi dit houde over spot, Omme dat in onse lant Dese boeme sijn onbekant, Dat bedi dit ghevenset mach wesen, Want wi dichten dat wi lesen; 15[regelnummer] Maer elc hore na die medicine, Ende elc proeve int herte sine, Dat niemen en ghegronden can, Hoe dat God onse Here dan Van enen sape, nu merct ende mect, 20[regelnummer] Dat hi uter erde trect, Die tronc sine telghe of ghevet, Ende daer hi sine bloeseme an hevetGa naar voetnoot1) Ende sine vrucht ende sine blade. En waer hi niet van dommen rade, 25[regelnummer] Die dit siet ende niet verstaet, Jof hi wilde weten Gods raet? Nu latewijs hem ghebruken dan,
[pagina 138]
Ende danken hem dat hi ons jan Sire ghichte, die hi ons ghevet, 30[regelnummer] Ga naar margenoot+ Want hi altoes ghenoech hevet. Hier latewi dese tale staen, Ende sullen tonser materien gaen, Eerst van A, daerna van B, Na die ordine van den A.b.c. 35[regelnummer] Aloes, als Ysidorus seghet, Es een boem die te wassen pleghet In Arabia ende in Endi; Van soeter roeke soe es hi. Ga naar margenoot+ Nochtan scrivet Jacob van Vetri, 40[regelnummer] Dat niemen in die werelt en si, Die noyt quam aldaer hi sach Sulken boem onder den dach. Maer haer telghen, horewi callen, Ga naar margenoot+ Comen van berghen ghevallen, 45[regelnummer] Ga naar margenoot+ Daer altoes die bloemen staen, Ende niemen en maggher toegaen, Also als of hi huerte die wint; Ende die vaetmen ende vint Metten netten, dats die maniere, 50[regelnummer] Te Babilonien in die riviereGa naar voetnoot1). Hier omme spreken some wise, Dattet coemt uten paradyse Bi den rivieren diere uut loepen. Dus leertment kennen hem diet copen,
[pagina 139]
55[regelnummer] Ende bitswart sijn si ende rieken welGa naar voetnoot1), Bitter ende niet alte fel, Bruun roet ende niet al te swart, Ende onder dien tanden niet te hart; Ende alsment cuwet, dat die roeke 60[regelnummer] Altehant die hersine stokeGa naar voetnoot2). Den hoefde ist goet, horic ghewaghen, Ende daer toe der cranker maghen, Der levere ende der herte mede Ende menigher siechede. 65[regelnummer] Menstrua die onderbliven Helptet stoppen oec den wivenGa naar voetnoot3). Wijn ghesoden met aloes Seghtmen dat al desen goet es. Die doem van den wine aldus ghesoden 70[regelnummer] Quijt die hersine van den noden. Ga naar margenoot+ Die van coude es in onbaten, Ontfa den roec in die noesegate. Amonium wast in Armenien, Als Plinius ende Ysidorus lien, 75[regelnummer] Een boem clene, alsmen ghewaghet, Die saets harde vele draghet. Et riect na caneels nature, Ga naar margenoot+ Et doet slapen wel ter cure. Ende deser maniere heet cardomie, 80[regelnummer] Langher ghesaet dan armenieGa naar voetnoot4);
[pagina 140]
Ga naar margenoot+ Ende daermense vint groene ende vet, Ende met scarpede gheset, Ga naar margenoot+ Ende haer dan node laet wriven, Wilmen over tbeste scrivenGa naar voetnoot1). 85[regelnummer] Een deel riekende na dat soete Dits der cranker maghen boete, Ende doet mede wel verduwen Ende quaden mont vernuwen. Borax, als Platearius kent, 90[regelnummer] Es een boem in Orient, Die in den somer een sap uutghevetGa naar voetnoot2), Datmen in spisen waert hevet; Ende es erehande gomme, Ende verdroghet al omme ende omme 95[regelnummer] Omtrent den tronke dit: Die beste die es hart ende wit. Borax met honeghe gheminct, dats waer, Maect des menschen anschijn claer, Ende es nuttelec ende goet 100[regelnummer] Hem dien die tonghe we doet. Balsamus, als seghet Solijn, Ende menech meester, dat wel mach sijn Die doolsteGa naar voetnoot3) boem een diemen weet. Int ende van Endi daert es heet, 105[regelnummer] Leesmen in Alexanders geesten, Daer vintmen die alremeesteGa naar voetnoot4). Wilen vantmen den boem also In Engaddi bi Jherico,
[pagina 141]
In des conincs Salomoens tiden: 110[regelnummer] Danen was hi ghenomen siden. In Egypten wast hi nu scone Ga naar margenoot+ Int pleyn neven BabyloneGa naar voetnoot1). Nu ne mach niemen balsame winnen Dan kerstine, als wijt kinnen; 115[regelnummer] Want ets gheproeft te vele stonden, Dat hem kerstine onderwonden, Datter gheen vrucht en wilde comen; Ga naar margenoot+ Doch sijn si here van der vromeGa naar voetnoot2). Int velt daer dese boeme staen 120[regelnummer] Sijn VI fonteinen sonder waen. Ga naar margenoot+ In deene seghet men dat Marie, Jhesus moeder, die maghet vrie, Baedde haren lieven sone. Dese fonteinen sijn gewone 125[regelnummer] Tplein te benettene daer si staen, Die balsea bome, sonder waen. Niewer sonder daer allene En draghet die boem groet no clene. Den wijngaerde ghelijct thout al ute, 130[regelnummer] Ende die blade gheliken der ruten, Maer witter sijn si met allen, Ende die nemmermeer of en vallen. Aldus moetmen dien balsaem ontfaen, Die uten houte sal gaen: 135[regelnummer] Een glasin mes of van stene Daer mede maectmen ene wonde clene In die scuerse, ende men ontfaet Dat sap, dat ter wonde uutgaet,
[pagina 142]
Onder int glasin vat. 140[regelnummer] Waert so datmen snede dat Met isere, tgat soude verdroghen, Want die boem en const ghedoghen. Xilobalsamum hetet hout, Dat saet van des boems ghewout 145[regelnummer] Heet carpobalsamum, ends datter uut rinnet, Datmen over balsame kinnet, Het apobalsamum bi namen. Dese valschemen te samen Men doeder toe olie cyprijnGa naar voetnoot1). 150[regelnummer] Dus proevemen, of si fraie sijn, Besmet si gheen wullen cleet: Ghevalscede besmet ghereet. Ga naar margenoot+ Doerghinghel es si sere bekent. Men oerbaertse in onse sacrament. 155[regelnummer] Cynamomum, als Ysidorus seghet, Ende Plinius, es een boem die pleghet In Egipten vele te staen, Ga naar margenoot+ Ten hoghesten VI voete, als ic waen, Ga naar margenoot+ Van bruunre scuersse, van houte clene. 160[regelnummer] Ist grouf, sone heeftet waerde ghene. Ga naar margenoot+ Et wast met hitten ende met droghen, Want et en can gheen reyn ghedoghen. Alst niewe es ende ment brect ontwe, Worptet enen roec uut, no min no me, 165[regelnummer] Met stuninghe in der ghebare, Als of et een mistkijn wareGa naar voetnoot2):
[pagina 143]
Caneel men dit te nomen pleghet. Platearius die seghet, Dat et heeft groete ghewout 170[regelnummer] Hersine, maghen, sijn si vercout. Oec maectet goeden appetijt, Ist datment in somer tijt Sijn pulver werpt op die spise. Goeden mont ende van goeder wise 175[regelnummer] Maectet hem diet dicke cuwet, Want et quaden adem verduwet. Jeghen quaet tantvleesch oec mede Salmen wriven daer ter stede Met couden watre, so dat bloet, 180[regelnummer] Dan es ghepulvert caneel goet In waermen wine, ende daer ter stont Daer mede ghedwoghen wel die montGa naar voetnoot1). Jeghen syncopis ende hertvanc Salmen dit pulver ghemanc 185[regelnummer] Ende gheroffels naghel ghewreven Te samen in fisiken gheven. Calsia ligneaGa naar voetnoot2), als Plinius seghet, Es een boem die te wassen pleghet In Arabia. Sine lovere sijn 190[regelnummer] Ghevaerwet na dat purperijn, Ghescepen als jenever blat, VI voete hoghe, lesewi, dat. Drieerhande es sine ghedane: Ga naar margenoot+ Beneden wit, doemen te verstane, 195[regelnummer] Int middel roet ende swart bovenGa naar voetnoot3).
[pagina 144]
Dat swarte es dat die meesters loven, Ga naar margenoot+ Ende datter roet es dats goet bediet, Ga naar margenoot+ Maer dat witte en doech niet: Datter best es dat es swaer. 200[regelnummer] Platearius seght over waer, Dat tieghen coude reume es goet, Ende ter levere enter longhe doet, Ende ter maghen, sijn si vercout, Groete doecht met sire ghewout. 205[regelnummer] Dan salment in wine sieden, Ende so gheven sieken lieden. CastaneaGa naar voetnoot1), na dat ict weet, Es een boem droghe ende heet, Ende wast best in broekelant. 210[regelnummer] Sijn vrucht es clene: als ict vant, Ghelike geneverkine; Goet sijn si ter medicine, Beide die vrucht entie blade. Die dese wel sieden dade 215[regelnummer] Met staerken wine, dats bescrevenGa naar voetnoot2), Et ware goet jeghen jucht ghegheven. Dien van der jucht oec altemale Ontvallen ware sine tale, Waert dat hi die groene blade 220[regelnummer] Hier of onder sine tonghe dade, Jof pulver van den droghen bladen, Hi soude te hant spreken bi staden. Dit moestmen doen, als wijt kinnen, Alst evel ware in sinen beghinne. 225[regelnummer] Cassia fistula es een boem die pleghet, Als ons Platearius seghet, Te wassen in tlant van Orient,
[pagina 145]
Ende es van naturen goet bekent. Sine vrucht es lanc als hi es ripe, 230[regelnummer] Ende es alst ware in ene pipe Saet dat in sinen merghe leghet, Ende esser, alsmen voer waer seghet, Meer dan XL in ene pipeGa naar voetnoot1), Swart ende groene, sijn si ripe. Ga naar margenoot+ Dat merch hier of es bequame, Ga naar margenoot+ Wantet ontsluut den lechame, Ga naar margenoot+ Ende es goet jeghen den heten rede; Ende in die starte ontfanghen mede, Ende weder uut ghelaten gaen, 240[regelnummer] Suvert die sweren diere in staenGa naar voetnoot2). Calamus aromaticus, Als ons seghet Ysidorus, Es erehande scone riet, Datmen int lant van Endi siet, 245[regelnummer] Wel riekende van soeter saken, Een deel tanderlike van smakenGa naar voetnoot3). Platearius die seghet, Dat et te ghenesene pleghet Die maghe van couden doene, 250[regelnummer] Ende gheneset torsioene; Ende jeghen der daerme wint So nemet sap datmer of vint Met alsine sape ende met wine, Om te ghenesen die pine. 255[regelnummer] Om die macht oec te vernuwen Der maghen wel te verduwenGa naar voetnoot4),
[pagina 146]
Men neme hier of pulver een deel, Ende daer toe pulver caneel, Ende et maect dat verduwen stranc, 260[regelnummer] Ende ets goet jeghen hertvanc. Colloquintida, als Platearius seghet, Es een vrucht die een boem pleghet Te draghen int lant van Orient, Te Jherusalem ende daer omtrent. 265[regelnummer] Van den appelen blijft een doet, Maer dat saet heeft macht groet, Als ons Platearius seghet. Die tantswere te hebben pleghet, Hi sal sieden dit saet in wine, 270[regelnummer] Ende supent in den mont sine, Ende ne laet niet inwaert gaen, Ende garrisen ende dwaen Ga naar margenoot+ Daer mede lede, tant ende montGa naar voetnoot1): Hi gheneset in corter stont. 275[regelnummer] Ga naar margenoot+ Capparis es een boem clene, Ga naar margenoot+ Datmen staende vint ghemene In Poelien ende in Orient, Ga naar margenoot+ Te Constantinople ende daer omtrent. Best sijn si die van Orient comen. 280[regelnummer] Scuersen, blade, wortel, bloemen, In medicine hebben si virtuut. Als ghedroghet es sine huut, Es si bitter ende bruun roet. Ghesoden met wine heeft si macht groet 285[regelnummer] Te gheven van evele vrede Der lever ende der longhen mede. Men sal nemen sine bloemen,
[pagina 147]
Eer si altegader uutcomen, Ende begaetse, als si sijn fijn, 290[regelnummer] Beide in soute ende in aisijnGa naar voetnoot1), So makensi appetijt ter cure, Ende verdriven die humuere, Die de maghe in den crop houtGa naar voetnoot2), Ende verwaermtse, es si cout. 295[regelnummer] Cubebe es een boemvrucht Van Orienten van goeder lucht, Seght Plinius, dat den hoefde doet Jeghen coude reume goet, Etende of riekende daer toe, 300[regelnummer] Of datmen op coelen doe Cubebe bernen, ende men doer bate Den roec ontfa in die noesegateGa naar voetnoot3). Men salse cuwen in den mont langhe, Dat hare macht ter hersine ganghe, 305[regelnummer] Die van coude es onghedaen, So beetert hem die vaerwe saen. Draguncium, hebbewi bekent, Es een boem van Orient, Daer ene gomme diere ute rinnet. 310[regelnummer] Ga naar margenoot+ Die sonne droghetse ende verwinnet. Dat beste es van withede pure, Ga naar margenoot+ Ende sulc es van roeder nature. Maer dat nes niet also goet, Dat et bi naturen doet 315[regelnummer] Suchte vercoelen mede Den mensche in sire siechedeGa naar voetnoot4).
[pagina 148]
Ga naar margenoot+ Maer die de berst niet en heeft goet, Ga naar margenoot+ Sie dat hi van dragante doet Die twe deel ende derde aisijn, 320[regelnummer] Dat es dyadragant fijn: Dit es der borste medicine Ende nuttelec jeghen haer pine, Alsi dan es verdroghetGa naar voetnoot1), Wantet sine macht toghet. 325[regelnummer] Galbanum, als Platearius seghet, Es een boem die in Orient pleghet, Daer uut loept ene gomme, Die galbanum heet daer omme. Die loept uut bi des somers ghewout 330[regelnummer] Ende verhart dan an thout. Goet galbanum ess puur ende wit, Sweren doetet uutbreken ditGa naar voetnoot2). Dien litargien doen slapen ende dwolen, Legghe galbanum op colen, 335[regelnummer] Ende late den roec, ets sijn bate, Slaen in sine noesegate. Sijn roeke doet serpenten vlien, Ende men purgiert reume mettien. Gariofilon, seghet Platearius, 340[regelnummer] Es een boem in Endi ende het aldus. Van der groete vintmense ghemene Dat jeneverkine sijn clene. Gharioffel naghel dats sijn vrucht, Van groter macht, van groter lucht.
[pagina 149]
345[regelnummer] Dits die valscheit diemer toe doet: Men nemt gheroffels naghel goet Ende breectse te pulvere fijn, Daer doetmen toe staerc aisijn, Ga naar margenoot+ Die van scarpen smake sijn, 350[regelnummer] Ende oec uutwel riekende wijnGa naar voetnoot1). Dan nemtmen nagle nauwer toe goet, Die men in een cledekin doet, Ende leghtse daer in ene nacht, Ende si nemen smake ende macht 355[regelnummer] Van dien dinghe sonder saghe, Ende gheduren XXX daghe. Dit sijn nagle valsch ende loes Ga naar margenoot+ Sonder doeghet enghene altoes. Die goede sijn der hersine goet, 360[regelnummer] Ga naar margenoot+ Op datmense dicke rieken moetGa naar voetnoot2), Ende oec jeghen menisoen Salmense in medicine doen. Galanga leesmen dat si Een boem in tlant van Persi. 365[regelnummer] Sijn wortel hevet grote ghewout; V jaer leesmen datment houtGa naar voetnoot3). Dat bruun roet es, hart ende swaer Ende scarp van smaken es best, dats waer. Men machse valschen, als ghi verstoet 370[regelnummer] Datmen gheroffel naghel doet, Maer datmense met pepre vernuwetGa naar voetnoot4). Galanga doet dat spise verduwet;
[pagina 150]
Der maghe ist remedie mede Van winde ende van vercouthede, 375[regelnummer] Op datmense met wine siet, Wel ghepulvert ende anders niet. Haer rieken maect der hersen ghesont; Oec maket si wel riekenden mont. Luxurie weert si te menigher stondeGa naar voetnoot1). 380[regelnummer] Te wintere heeft si mere ghesonde Dan si in den somer hevet, Want si te vele hitten ghevet. Gummi Arabicum es ene gomme In Arabia, daermen omme 385[regelnummer] Dicwilen groet ghelt ghevet, Ga naar margenoot+ Want si vele ghesonden hevet. In Arabia staet een houtGa naar voetnoot2), Daert uut rinnet met ghewout. Witte gomme dats die beste, 390[regelnummer] Dicke rode dats die leste; Die middelste die es dinne roet. Platearius scrivet haer macht groet; Want wie die tonghe heeft scarp ende quaet, Platearius ghevet hem raet, 395[regelnummer] Dat hi die gomme int water doe Tote dat si smelte ende ondoe, Ende sine tonghe wrive der medeGa naar voetnoot3). Die oec spuwet van groeter cranchede, Men gheve hem gommen pulver een deel, 400[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende daer toe ghepulvert caneel. Jeghen couden hoest of jeghen droghen
[pagina 151]
Can dese gomme haer macht toghen In watre met gheersten ghesoden; Ende oec eist goet te sinen noden, 405[regelnummer] Die die borst hevet verdroghetGa naar voetnoot1). Die van viere smerte doghetGa naar voetnoot2) Tpulver van gomme makets verganc Met witten van eye ghemanc. Mirra, als Ysidorus seghet, 410[regelnummer] Es een boem die in Arabia pleghet V cubitus hoghe, als wijt horen, Ende hevet menighen scaerpen doren. Na der oliven es sijn blat, Maer scaerp ghedornet soe es dat, 415[regelnummer] Kersper es et ende ronderGa naar voetnoot3). Uut desen boeme loept sap daer onder, Dat bitter es ende mede groene. Dat uutloept sonder iet te doene Dats beter vele tallen stonden 420[regelnummer] Dan dat uutloept tere wondenGa naar voetnoot4). Werpmen die telghe hier of in viere, Si sijn van so felre maniere, Ga naar margenoot+ Dat si dicke maken sieken, Ensi dat si storax riekenGa naar voetnoot5). 425[regelnummer] Van desen boeme blade ende bloemen Ga naar margenoot+ Doen den sieken vele vromen. Ter sonnen moetmense droghen doen, Si sijn goet jeghen menisoen Ende jeghen spuwen ende bloetsucht; 430[regelnummer] Nochtan es beter die vrucht, Dat mirtulus heet in Latijn, Jof tsap datter of mach sijn.
[pagina 152]
Macis, als Ysidorus seghet, Es een boem die in India pleghet. 435[regelnummer] Uut desen boeme vloiet ende gheet Die ding diemen mastyx heet: Wel riekende ist ende ghevaerwet roet. Die van bleecheden hevet noet, Het maect hem tanschijn claer. 440[regelnummer] Ga naar margenoot+ Die scuerse hier of, dats waer, Ende honech ghesoden te samen Ga naar margenoot+ Es goet den zieken lechamen: Et sluut den lechame ter cure. Oec ist goet jeghen humure, 445[regelnummer] Die van der hersin te daelne poghen Ten tanden waert entien oghenGa naar voetnoot1). Platearius die seght, Ende sulc die hem te volghen pleght, Dat dit macis, dat ic hier noeme, 450[regelnummer] Es der notemusschaten bloeme, Jof die sleume daer si in leghet, Recht als die haselnoete pleghet Te hebben ene sleume an haerGa naar voetnoot2). Die macis salmen hebben mare, 455[regelnummer] Die een deelkijn es bloetroetGa naar voetnoot3), Ende in smake scaerp ende groetGa naar voetnoot4). Men salse cuwen ende in den mont Houden ene langhe stont, Ende die lucht dan opwaert sla, 460[regelnummer] Ga naar margenoot+ So dat si ter hersine ga. Muscata, scrivet Jacob van Vetri,
[pagina 153]
Es een edel boem in Endi Ende scone sere utermaten: Ga naar margenoot+ Plinius volghet deser stratenGa naar voetnoot1). 465[regelnummer] Noete muscate es sijn vrucht, Wel riekende ende van soeter lucht, Heet ende droghe in den derden graet. Men sal kiesen, dat verstaet, Die alre swaerste diemen vintGa naar voetnoot2). 470[regelnummer] Haer blade sijn mede ghemint. Noete muscate es der hersine goet; Dien maghe si verwaermen doet Ende haer spise verduwen; Bleke vaerwe doet si vernuwen. 475[regelnummer] Tileke gheten ene muscate Es der hersine groete bate, Maer ist datmer eet te vele, So gatet al buten spele; Want si es doergaende bi naturen. 480[regelnummer] Ga naar margenoot+ Wijn der mede ghesoden ter cure Es der hersine harde goet, Alsmen ons te weten doet. Ga naar margenoot+ Piper es een boem in Endi, Ende wast, alsmen seghet mi, 485[regelnummer] Ter sonnen waert, alsmen ons seghet, Daer Caucasus die berg leghet. Plinius seghet dus ende Solijn. Sijn hout entie blade sijn Na den jeneverboem ghedaen. 490[regelnummer] Dat wout daer dese boeme staen Wachten ghevenijnde diere, Ende die jaghemen uut met viere. Aldus wortet bruun al dit,
[pagina 154]
Want sine nature es witGa naar voetnoot1). 495[regelnummer] Langhe peper dans ripe niet, Datmen onder wilen siet, Ga naar margenoot+ Ende dat es van der staerxter maniere, Want ets onghequest van viereGa naar voetnoot2). Jacob van Vetri seghet mi, 500[regelnummer] Dat al ander reden si, Twi hem es so haert sijn velGa naar voetnoot3), Ga naar margenoot+ Ende dat dinct mi sijn redene wel. Hi seghet, ende men machs gheloven, Datmen peper droecht in hoven, 505[regelnummer] Om dattet te langher doeghe Ende ment ghesaien niet en moegheGa naar voetnoot4). Dat swarte peper dat es goet, Want et grote scaerpeit doet. Dat peper in den vierden graet 510[regelnummer] Droghe ende heet es, dat verstaetGa naar voetnoot5). Peper ofghedaen die huut, Ende die keest diere coemt uut Te sticken ghepulvert wel, Als al ofghedaen es tfel, 515[regelnummer] Ende dicke met rosenwatre nat, Ende dan ghedroghet dat, Ende als een colirium Ghedaen in eens oghen som, Dat maect des menschen oghen claer,
[pagina 155]
520[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende die velmen ofdoet, dats waerGa naar voetnoot1). Peper es quaet den sanguinien, Om dattet maect lasers dien. Sijn pulver bitet tallen stonden Ga naar margenoot+ Onnutte vleesch uut den wonden. 525[regelnummer] Men heeft in Ytalien vonden Erehande peper, horic orconden Plinius, maer niewer na Den pepre van India; Maer ic en houd niet over dat, 530[regelnummer] Dat iewer lant es ofte statGa naar voetnoot2) Dan in Endi, dus horic luden, Die moeder es van allen cruden. StoraxGa naar voetnoot3), spreect Ysidorus, Ga naar margenoot+ Platearius ende Plinius, 535[regelnummer] Es een boem van Arabia, Gharnate boem ghelijc wel na. Voer oyst als die oestre risetGa naar voetnoot4), Alse ons die lettre wiset, Vallet daer uut menech traen, 540[regelnummer] Ga naar margenoot+ Dat moetmen hebben ende ontfaen Eert ghemanc wort metter aerde. Dat stactenGa naar voetnoot5) es van meester waerde
[pagina 156]
Datmen mach van den telghen lesen: Dat sietmen wit ende reyne wesen; 545[regelnummer] Maer metter sonnen wortet blont: Vet ende wel riekende es gont. Dats die beste die saen ontlaet, Ende daer soete lucht uut gaet Alsmense handelt metter hant. 550[regelnummer] Et es die beste ding becant Daermen of mochte ghewaghen Cranker ende couder maghen. SandaliGa naar voetnoot1), aldus lesewi, Es een boem ende wast in Endi, 555[regelnummer] Als ons Platearius seghet, Die IIIerhande hout draghen pleghet: Ets wit, valeu ende roetGa naar voetnoot2). Dat valeuste hevet roeken groet; Troede es waert, et riect te mee 560[regelnummer] Ga naar margenoot+ Alsment breect te mids ontweGa naar voetnoot3). Tpulver es goet van sandali, Op dat et gheminghet si Met olie rosaet, nu merct dit, Als die levere es verhit, 565[regelnummer] Ga naar margenoot+ Een plaester ghemaect daer mede Opgheleyt buter stede Van der levere, dies es men vroetGa naar voetnoot4). Echt es oec dat pulver goet Omme slapen, die niet slapen en can,
[pagina 157]
570[regelnummer] Ende jeghen dien hoeftswere nochtan, Ga naar margenoot+ So moetment minghen, dat verstaet, Metter olie mandragoraet Ende met latuwen sop. Noch ene doecht heeft sonder scop: 575[regelnummer] Men neme pulver van sandali, Ende die scuersen feniculi, Ende gummi Arabicum, Ga naar margenoot+ Suker ende wit mecopijn somGa naar voetnoot1), Pulver van liquirisien mede: 580[regelnummer] Dit stampmen met groter narensthede Wel te samen, ende men doe Simpel syroep daer toe. Dit es utermaten goet Jeghen sweren die we doetGa naar voetnoot2), 585[regelnummer] Ende jeghen dorst in heten rede, Ende jeghen hete levre mede. Der drogher berst ist mede goet, Ende hem dien thoeft we doet. Oec ist goet jeghen voerhoefts sweereGa naar voetnoot3), 590[regelnummer] Als van hitten coemt die dere. Dit es dyasandali, Ga naar margenoot+ Ende al ist dat sake siGa naar voetnoot4), Datment maect van ander maniere, Ets best dus als ict visiere. 595[regelnummer] Wilmen oec dat wel slapen doe, Men neme pulver van mandragore daer toe. Thus, als Platearius seghet Ende Plinius, es een boem die pleghet
[pagina 158]
Te wassen int lant van Arabi; 600[regelnummer] Ga naar margenoot+ Edel, wel riekende so es hi, Lanc ende ghetelghet sere, Gheblaet wel na min no mere Dan oft een paerboem ware. Voer den oestijt alle jare 605[regelnummer] Snijtmen doer sine huut, Ga naar margenoot+ So loepter als een scume uut, Ende die verhaert dan an thout. Ga naar margenoot+ Echt van des winters ghewout Ghevaltet datmen selves doet, 610[regelnummer] Maer dat nes niet so goet, Want ets roet, ende teerste witGa naar voetnoot1). Wit ende roet alre beste es ditGa naar voetnoot2), Ende dat saen onsteect van viere. Hoert van wiroeke goede maniere: 615[regelnummer] Nem twitste wiroec datmen vint, Ga naar margenoot+ Ende uutnemende wel pulvere ghint, Ende nem niewe was te dien, Te hant ghenomen van den bien, Ende nem bottre daer mede 620[regelnummer] Daermen noyt sout an en dede: Van desen drien, daermen of seghet, Sie dat elc hoep even vele weghet; Doe dese III dan in een vat, Ende te viere so set dat, 625[regelnummer] Ende menghet te samen somen best can, Ende laet coelen van den viere dan; Ende als duet dan wils oerbaren, Settet te viere weder te waren,
[pagina 159]
Ende latet ontlaten en lettelkijn, 630[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende dan nem een vel scapijn, Ende smeer ghont op die vleesch sideGa naar voetnoot1), Et es best uut allen stride Der borst dan iet wesen mochte, Want niet maectse so sochteGa naar voetnoot2). 635[regelnummer] Jeghen tantswere ende tranende oghen Sal sijn pulver wel macht toghen, Een plaester daer of ghemaect met wine; Ende die van der reume heeft pine, Houts II sticke langh in sinen mont 640[regelnummer] Ga naar margenoot+ Ende eet daerna: hi wort ghesontGa naar voetnoot3). Nemme can ic ju ghewaghen Van boemen die specie draghen, Ende jeghen siechede goet es Dat segghen meesters philosophiësGa naar voetnoot4).	[tekstkritische noot]1. V.A. es het. B. Gemeinelike eest. - 3. V.A.B. ende ontbr. - 4. V.A.B. In Meden ende in. B. Torkien. - 5. V.A. Ende. B.E.n. in Endi. - 6. B. Datt en. - 7. V.A. sijn. B. die sijn. - 8. B. crut d.b. stede. - 9. V.N. en w.A.N. ne w.B. Nieman. - 10. V.A.D. hi bedi d.B.D. hijt h. - 11. V.A. Om. B. Om d. in onsen lande. - 12. B. boem sin onbecande. - 13. B. bedie gevienst. - 14. B. Bedie wi. - 15. V.A. Mare. B. Mar e.h. die m. - 16. B. Ende prove. - 17. V.A.D.n.g. en c.B.D. niman g. can. - 20. B. tricht. - 21. B. Den t.s. tele geeft. - 22. V.A. bloesemen. B.E. dar h.s. bloiesselne af heft. - 24. V.A. Ne ware. B. ware. - 25. V.A. niet en v.B. seit e. nine v. - 26. V.A. Of h.w.w. Goets. B. Oft hi wille. - 27. V.A. laten wijs. margenoot+ Nat. Rer. L. XI. B. 85 d. margenoot+ L. 119 d. margenoot+ A. 142 d. voetnoot1) Lees met B.: Den tronc sine tele ghevet, Ende daer hi sine bloeseme af hevet. [tekstkritische noot]28. B.E. weten h. dancken d. hijs o. an. - 29. V.A. ghiften. B. Der gichten. - 30. B. gnoech. - 31. V.A. laten wi. B. Hir. - 32. V.A. materie. B.E. selen toter m. - 33. B. Ierst in A na van in B. - 34. B. ordene van A. - Vs. 33-34 ontbr. bij L. - 35. B. alse. - 36. B. wassene. - 37. B. Arabien. - 38. V.A. Van soeter roken so es hi. B. Van soeter roke soe es hi. L. dan es. - 39. V.A. Vitri. B.N. scrijft J.v. Vitri. - 40. V.A. niement. B. nimen in d.w. si. - Bij L. staat vs. 38 tusschen vs. 40 en 41. - 41. V.A. oit. B. al dar. - 42. B. Selken. - 43. V.A. Mare hare t. horen wi. B. Mar hare telege. - 45. V.A.D. aloes. B. Dar aloes d. bome. - 46. B.E. dar niman mach t.g. - 47. V.A.A. alse of hurt. B.A. alse oft hort. - 48. B.E. mense dan vaet e.v. - 49. V.A. Met n. dat es. B. Met n. dats. - 50. B. Babelonie. - 51. B. Hir ombe s. selke w. - 52. V.A. Dat het. B. vanden p. - 53. B. dire ut. - 54. V. leert men. B. kinnen dijt c. margenoot+ V. 198 b. margenoot+ B. 86 a. margenoot+ L. 120 a. margenoot+ A. 143 a. voetnoot1) N.R. Huius ligni arborem nemo comprehendere potuit, sed expulsione ventorum rami de montibus ex temporis vetustate cadentes in flumine Babilonico retibus capiuntur. - Een in ons teksthandschrift schromelijk bedorven plaats. Lees in vs. 45 en 46 met de andere Hss.: Daer aloës die bome staen, Ende daer niemen en mach toe gaen. Deze twee regels zijn een tusschenzin, en worden gevolgd door vs. 47, dat op vs. 43-44 betrekking heeft, en met V. en A. aldus moet gelezen worden: Also alse ofhurt die wint, d.i. de takken, zooals de wind ze afslaat. [tekstkritische noot]55. V.A. Dat het swaer si e. riekende w.B. Dat swert si e. rikende w. - 56. B. al ontbr. - 57. B. Bruen roec n. alte swaert. - 58. V.A.B. tande n. al te. B. haert. - 59. B. kniwet dattie. - 60. V. de hersene. A. die hersene. B. die hersenen. L. der h. - 61. V.A. hovede es. B. hersenenen eest. - 63. V.A.B. leveren e.d. herten. - 64. B.E. jegen alderhande. - 66. V.A. Helpt het porren. B. Helpet porren. - 68. V.A. Seghet men. B. al den sen guet. - 69. V.A. van w.B. dus. - 70. V.A. die hersene van n.B. Quitet die hersenen. L. der h. - 71. V.A. couden. B. couden e.i. baten. - 72. V.A. Ontfaetmen i.d. nosegaten. B. Die ontfaet dit in sine nesegaten. - 73. V.A. Ermenien. B. Armonium w.i. Emenien. - 74. B. Alse. - 75. V.A. boemkijn. B.E. boemkijn alsemen. - 76. V.A.B. Dat. - 77. V.A.B. Het. V. kneels. B.H.r. kanele n. - 78. V.A. Het. B. Ende d. - 79. V.A. Een d.m.h. cardimonie. B. In d.m. heft cardomonie. - 80. V.A. amonie. B. armonie. voetnoot1) N.R. Lignum aloes optime cognoscitur ex eo quod est ponderosum in suo genere cet. Lees voor den onzin van den tekst met de variant: Dat het swaer si ende riekende wel. voetnoot2) N.R. (Lignum) masticatum ex virtute odoris aromatici cerebrum dolorem patientis statim sentitur attingere. voetnoot3) N.R. contra retencionem menstruorum. Lees met de variant voor stoppen: porren. margenoot+ V. 199 a. margenoot+ B. 86 b. voetnoot4) N.R. Cardamonium amonio similis frutex est, sed semine oblongo. - Lees met de variant: Een deser manieren heet cardimonie, Langher ghesaet dan amonie. [tekstkritische noot]81. B. darmense v. grone. - 82. V.A. scarpheden beset. B. scarpheiden beset. - 83. V.A. hare n. dan l.B. hare n. - 84. V.A.W.o. best bescriven. B. Wiltmense o. best bescriven. L.W. dan o. - 85. V.A. Ende een. B. Ende e. edel rieken n.d. suete. - 86. V. Dit es. A. Die es ter. B. mage. - 88. V.A.E. den q.B.E. den goeden m. - 89. B. Bare alse Platerius. - 91. B. utegevet. - 92. V.A. in visiken. B. in visieke lief. - 93. V.A.B.E. es erande. L. es ontbr. - 94. B. om e. ombe. - 95. B. tronken. - 96. V.A. die ontbr. B. Dat best es. - 97. V.A. ghemanc. B. Berax m.h. gemanc. - 98. B. Dat m. den minsce dansichte clar. - 99. V.A.B.E. hets. - 100. V.A. die de t. - 1. B. alse. - 2. V.A. Ende menich meester fijn. B.E.m. mester mach wel sijn. - 3. V.A.D. es dedelste b.B. Een deelste b.d.w. - 4. B.I. inde v.E. dart. - 5. V.A. Lesetmen in Alexander jeeste. B. Leestmen in. L.L. dat in. - 6. B. Dat men vint. - 7. V. wantmen. V.A.B. dien. margenoot+ L. 120 b. margenoot+ A. 143 b. voetnoot1) N.R. Illud quod viridissimum et pingue et acutis aculeis contumaxque fricanti est, hoc maxime laudatur. voetnoot2) N.R. Borax... est gummi cujusdam arboris in oriente, que in estate fluens circa arborem condensatur: est autem eligenda alba et dura. - In vs. 92 is de lezing der andere Hss.: in visiken, boven die van den tekst te verkiezen. voetnoot3) Lees met de varianten: Es dedelste boem een diemen weet. voetnoot4) Zie Alex. X, vs. 599 vlgg., 646 vlgg. [tekstkritische noot]109. V.A. Salemons. B. coninc. - 10. V.A. Dane. B. Dar w.h. gewonnen. - 12. B. plain. - 13. V.A. daer balseme. B. niman die balseme gewinnen. - 14. V.A. Danne karstine. B. alse. - 15. V.A. hets gheprovet. B. hets geproeft te vel s. - 16. V.A. Als h. Sarrasine bewonden. B. Alst h. Sarrasine. - 17. V.A. gheene v.w.c.B. gene v. ute w.c. - 18. V.A.B. heren v.d. vromen. - 19. B. dar. - 20. V.A. Sijn VI. B. Sijn VI fontainen alse wijt verstaen. L. Sien wi f. - 21. B. seitmen. - 22. B. moder. - 23. B. Baetde h. liven. - 24. B. fontainen. - 25. B. nettene. - 26. B. balseme. - Vs. 121-126 ontbr. bij L. - 27. B. Nieweren s. dar. - 28. V.A. Ne. B. Ne dragen si. - 29. V.A. gheliket. - 30. V.A. rute. B. Entie b.g. den rute. - 31. B. Mar. - 32. V.A. Entie nemmermee of ne v.B. nember af ne. - 33. V.A. die balseme. B. motemen die balseme. - 35. B. gelasijn m. ofte v. steine. - 36. B.D. met, cleine. - 37. V.A. scortse. B. scorsse e. met ontfeet. - 38. V.A. datter ute gact. B. datter ute geet. margenoot+ V. 199 b. voetnoot1) N.R. In Judea tantum inveniebatur in loco qui dicitur Jherico, sed procedente tempore ab Egypciis translata est in campo Babilonie. margenoot+ B. 86 c., L. 120 c. voetnoot2) N.R. Excolitur autem a Christianis sub dominio Sarracenorum, quia, ut multociens Egyptii probaverunt, a Sarracenis excusta (l. exculta) sterilis permanet et in cultura manuum carum fructum facere dedignatur. - Lees in vs. 116 met de variant: Alst hem Sarrasine onderwonden. margenoot+ A. 143 c. [tekstkritische noot]139. B. in een suver vat. - 40. V.A. Want so. B. Wart. - 41. V.A.B. Met i.V. souder. - 42. V.A. ne c.B. Ende d.b. ne conde. - 43. V.A. Kilobalsamum h. thout. B. Balsamum heetmen dat h. - 44. B.D. sap. - 45. B. ende dar ut r. - 46. V.A.L. Datment. V.A. balseme. B. Datmen o. balseme. - 47. V.A.B. Heet. A. opobalsamum. B. opibalsamum. - 48. V.A. valschet men ende doet te s.B. ende doet te s. - 49. V.A. Olie daer toe c.B. Olie ende dar toe c. - 50. V.A. proevet mense of si waer s.B. proeftmen ofse war s. - 51. V.A. soe g. wullijn. B. Alsemense doet ane een c. - 52. V.A. besmit. B. Essi gevalset si smet g. - 53. V.A. Dorghinghel e. soe. B. Dorginge es si b. - 54. V.A. orborse. B. orbarse. - 55. B. alse. - 57. V.A. Ethiophen v.t. stane. B. stane. - 58. V.A. wane. B. vote a.i. wane. - 59. V.A. brunre scortse. B. brunre scorsen v.h. rene. - 60. V.A. groef s. hevet w. ne g.B. Eest grof sine hevet. - 61. V.A.B. Het. - 62. V.A. het ne c. ghenen. B. Genen rijn canet g. - 63. V. men. V.A. breict. B.A. neuwe es het brecht. - 64. V.A. Werpt het e.r.u. min. B. Werpet roec min. - 65. V.A.B. stuninghen. V. in den. B. in diere. - 66. V.A.A. oft. V. mischijn. B. Alse oft van enen miste w. voetnoot1) N.R. Adulteratur gutta eius oleo cyprino. - Lees met de variant: Dese valschemen ende doet te samen Olie daer toe cyprijn. margenoot+ V. 200 a. margenoot+ B. 86 d. margenoot+ A. 143 d. margenoot+ L. 120 d. voetnoot2) N.R. que cum franguntur, visibile spiramentum emittunt ad ymaginem nebule sive pulveris. [tekstkritische noot]167. V.A. Canele m.d.t. hetene. B. Canele dat men te hetene plegt. - 68. B. segt. - 69. V.A. het hevet groot. B. Dat hevet groet. - 70. V.A. Hersenen maghe. B. An hersenen mage. - 71. V.A. abetijt. B. Het maect. - 72. V.A. dat het in. B. Eest datmen. - 75. V.A. Maket h.d. dicken. B. Maket. - 76. V.A. het. B.W.q.a. het v. - 77. B. tquaet tant vlesch. - 78. B. Salment w. dar. - 79. V.A. eerst so. B. watere eest d. - 80. B. canele. - 82. V.A. ghedweghen. B. Wel gewreven daer mede den m. - 83. V.A. sincopin jeghen h.B. sincopijn jegen herevanc. - 84. V.A.B. pulver. L. pulveren. - 85. V.A. nagle daer neven. B. groelffles nagle. - 86. A. samene. B. fisike gegeven. - 87. V.A. Cassea. B. Cassia lingna alse Platearius. - 88. B. wassene. - 89. V.A. loveren. B. Arabien. - 90. V.A. Ghevarwet als p.B. Gevaruwet recht alse p. - 91. V.A. genever. B. alse jenieveren. - 92. V.A. VIII voeten oech wi lesen. B. VIII v.h. wi lesen. - 93. V.A. Driehersijns es sine scote ghedaen. B. Driande e.s. scorsse gedaen. - 94. V. Benediden wijt doetmen verstaen. A.B.B. wijt doetmen verstaen. - 95. V.A. Midden. B. In midden. voetnoot1) N.R. Contra corrupcionem gingivarum fiat prius lotura cum aqua salsa et fricentur ita ut sanguis inde fluat; deinde cum pulvere cynamoni vino calido mixto os optime abluatur. voetnoot2) N.R. Cassia lignea. margenoot+ V. 200 b. voetnoot3) N.R. colorem habens primo candidum, medio rufum, in summitate nigrum. Lees met de variant: Drieerhande es sine scorse ghedaen: Beneden wit, doetmen verstaen. [tekstkritische noot]196. V.A. ist. B. Tswarte dat m.l. - 97. B. dats ontbr. - 98. V.A. doghet. - 99. B. swar. - 200. V.A. seghet. B. seid vorwaer. - 1. V. jeghen c. neme. A. jegen c. rueme. B. jegen. - 2. V.A. Enter l.e. longere. B. leveren ende ter longenen. - 3. V.A. der maghe. B. der mage es. - 4. V.A. Groot doet. B. Goet eest m. - 5. B. Men saelt. - 6. V.A. den s.l.B. also. - 7. V.A. Cassiana n.d. ic. B. Cassiana alsict. - 9. V.A. broeclant. B. bruke lant. - 10. V.A.B. Sine v.V.A. ic v. - 11. V.A. jenieverkine. B. Gelijc den g. - 12. B.G. eest t. - 13. V.A. Bede. B. vruch. - 15. V.A.B. starken. - 16. V.A.B. Het, die jucht. - 17. B. Die v.d. sucht. - 19. B. bladen. L. hi ate die. - 20. B. hir af. - 21. B. Oft p.v.d.d. blade. - Vs. 220-21 ontbr. bij L. - 22. V.A. met staden. B. Hi sprake t.h.b. staden. L. stade. - 23. V.A. moeste m.d.a. wi. B. moeste m.d. alse. - 24. V.A. sijn beghinnen. B. Alse devel w. te. - 25. V.A. Cassia f. een b.B. Cassia, di p.L. Castia. - 26. B. Alse. - 27. A. Orien. B. wassene. margenoot+ A. 144 a. margenoot+ B. 87 a, L. 121 a. voetnoot1) Lees met de varianten: Cassiana. N.R. Cassiana. voetnoot2) N.R. Si quis etiam loquelam cito perdiderit morbo paralisi. [tekstkritische noot]228. V.A. Ende ontbr. B. Hi e.v.n. soe b. - 29. V.A. als si. B. alsi. - 30. V.A.E. es a.w. ene p.B.E. es oft w.L. es ontbr. - 31. V.A. Saet dat..... (Het overige van den regel ontbr. en is in beide Hss. opengelaten). B. Tsaet d.i.s. marge. - 32. V.A. over waer. B. vor war. L. voerwaert. - 33. V.A. Mee. - 34. V.A. sijn best ende r.B. grone dan s. die r. - 35. V.A. march h.o. dat. B. marc hir af dat. - 36. V.A. Want het. B. ontslutet. V.A.B. lichame. - 37. B. Hets g.j. dien. - 38. B. In d. strote. - 39. B. ute laten g. - 40. V.A. die. B. Sweren sachtet d. - 42. V.A. scrivet. B. Alse o. scrijft. - 43. V.A. erande scone r.B. erande scone scone. L. scone ontbr. - 44. V.A. Dat ment. - 46. V.A. tangherlike. B. Ende e.d. tanger. - 50. B. Ende et g. - 51. V.A. darmen. B. darme. - 52. V.A. neemt tsap datmer of wint. B. Men neme tsap datmer af v.L. daermen of. - 53. V.A. alsene. B. asenen. - 54. V.A.B. ghenesene. - 55. V.A. vernuwene. B. verneuwene. - 56. V.A. Ende de maghe. B. Entie mage oec. V.A.B. verduwene. voetnoot1) N.R. fructus, quos quasi semina longa producit, succedente tempore elongantur et crescunt, postea indurantur cortice forinsecus exsiccato, et condensatur medulla interius in una copula, coheret (l. continet) et plus quam 40. margenoot+ V. 201 a, A. 235 margenoot+ 144 b. margenoot+ L. 121 b. voetnoot2) N.R. gargarizatus apostema gule solvit. voetnoot3) Lees met de variant: tangherlike. - N.R. similis gustu cassie cum levi acrimonia remordente. voetnoot4) N.R. ad digestionem confortandam. [tekstkritische noot]257. B. hir af. - 58. B. dartoe. - 59. V.A.B. Dat m. - 60. V.A.E. es. g.j. hartvanc. B.E. es g.j. den hertwanc. - 61. V.A. Colloquintida. B. alse. - 62. A. ene v.B. Een een v. - 63. V.A.B. draghene. - 64. V.A.B.T.J. ende. A. ommetrent. B. dar o.L. et d.o. - 65. V.A. applen blivet. B. apple bliven d. - 66. V.A. hevet m. gr. B. Mar d. sap heft cracht gr. L.m. so g. - 67. B. Alse. - 68. V.A. Die de t.B. tanswere te hebbene. - 69. B. dat s. - Vs. 270 ontbr. bij L. - 71. V. niet weder waert. A. neder waert. B.E. en l. - 72. V.A. gargariseren. B. Mar gargarisetten. - 73. V.A.D.m. kele t.B. Dar m. vele t. - 74. B. genest. - 75. V.A. boemkijn. B. en boemkijn cleine. - 76. V. stane. B. gemeine. - 77. V.A. Poelgen. B. Polien. - 78. V.A. Constantinoble. B. Ende te Constantinnoble o. - 80. V.A. Scortsen bladen wortelen. B. Scorssen b. wortele. - 81. V.A.B. Hebben in m.v.B. vertut. - 82. V.A. sijn h.B. Alse g.e.s. hut. - 83. V.A. Es soe. - 84. V.A.h. soe m.B. heft s. - 85. V.A.B. ghevene. - 86. V.A. Der levere enter longre. B. Der leveren e. der longenen. L. Ter l.e. ter l. margenoot+ 144 c. voetnoot1) N.R. contra dolorem dencium fiat gargarismus. - Lees in vs. 273 met de variant: Daer mede kele, tant ende mont. margenoot+ c. margenoot+ 201 b. margenoot+ 87 c. [tekstkritische noot]288. B. altegadre utcomen. - 89. B. begietse alsi. - 90. V.A. Bede. B. ende a. - 91. V.A. abbetiit. - 93. V.A.D. die. B. croep. - 94. V.A. verwarmense e.s. B verwarmse e.s. te c. - 95. V.A.C. dats ene. B. Cubeo dats ene boems vrucht. - 96. V.A. Orient. B. In Oriente v. groter l. - 97. V.A. Seghet P. datten hovede. B. Segget, hovede. - 99. B. oft rikende dar t. - 300. B. Ofte datment. - 1. V. Cubeben barne e. nem. A. Cubeben b.e. nem. B. berre. L. berne. - 2. V.A.D.r. va. B. Roec nemen i.d. nesegate. - 4. V.A. hersenen. B. ten hersenen. - 5. B. couden. - 6. B. Si b.h.d. varue. - 7. V.A. Draguntum hebben wi. B. Draguntus. - 8. V.A. Es van enen bome v.O.B. ut O. - 9. V.A. Eene g.d. uut r.B. Ene g. dire ut r. - 10. V.A. Entie s. droghet. B. Enttie die s. droge winnet. - 11. V.A. witheden. B.D. goede e.v. witten p. - 12. B. selc. - 13. V.A. dan es, goet. B. dan es n. so goet. L. groet. - 15. V.A. Vuchten ende v.B. Verhitten ende vercoelen. - 16. B. minsce in sine. voetnoot1) N.R. (flores) colligi debent condirique cum sale et aceto. voetnoot2) N.R. humorem in ore stomachi existentem. voetnoot3) N.R. Contra frigidum reuma capitis ad cerebrum confortandum adoleantur cubebe et naribus apponantur. margenoot+ A. 144 d. margenoot+ L. 121 d. voetnoot4) Lees in vs. 315 met de variant: Vuchten ende vercoelen mede. N.R. virtutem autem habet refrigerandi et humectandi et mundificandi. [tekstkritische noot]317. V. die borst. A. die barst. V.A. hevet. B. niet heeft. - 18. B. dragunten. - 19. V.A. ende tarde. B. ende dar na a. - 20. V.A. Dit es die dragant fijn. A. Dit es dyadragant fijn. B. Dit wert diedragant fijn. L. dyadagrantsijn. - 21. V. es borst. A. es barst. B. borst. - 22. V.j. der borst. A.j. der barst. B. Ende j. der borst p. - 23. V.A. Alsoe danne. B. Eer si d. wert. - 24. V.A.B.m. wel toghet. - 25. V.A.P. kent. B. alse. - 26. V.A.B. Es e.b. van O. - 27. V.A. ute lopet. B. ut. - 28. V.A. hetet. B.h. ende d. ombe. - 29. V.A. Het l. ute. B. Het l. ut. - 30. V.A. danne. B. dan gene hout. - 31. V.A.B. Goet g. L. Oec. - 32. V.S. doet uut spreken. A.B. doet. - 33. V.A. letargien doet s.e. dolen. B. Die letargie doet s.e. dolen. - 34. V.A. up c.B. Leggen. - 35. V.A. hets sine b.B. laet d. roke dats sine b. - 36. V.A. nosegate. B. nesegate. - 37. V.A.B. Sine roke d. serpente. - 38. V.A. rueme. B. purgert. - 39. V. Goriofilion. A. Gariofilion. V.A. Plateariis. B. Galiofilon liet P. - 40. V.A. Es in E.e. boem dat waer is. B. Es in E.e.b. dat waer es. L. Es ontbr. - 41. V.A. Van dier. B. groette v. gemeine. - 42. V.A. geneverboemkine. B. cleine. - 43. V.A.B. Gheroffels nagle d. sine v. - 44. V.A. goeder lucht. B. In Oriente van goder l. margenoot+ V. 102 a. margenoot+ B. 87 d. voetnoot1) N.R. contra.... siccitatem pectoris. voetnoot2) N.R. vim habet.... maturandi et apostemata relaxandi. [tekstkritische noot]345. V.A. valschede. B. valsheit dimer. - 46. V.A. neme gharoffels nagle. B. neme groffels nagle. - 47. V.A. breecse. - Vs. 347 ontbr. bij B. - 48. V.A. starc. - 49. V.A. scarper. - Vs. 348 en 349 in omgekeerde volgorde bij V. en A. - Vs. 349 ontbr. bij B. - 50. V.A.E.o. wel uutriekende. B.E. dar toe wel riekenden w. - 51. V.A. neemt men naghele niewer te g.B.D. neme n. niweren t.g. - 52. B. Dimen. - 53. V.A.E. so legse d.i. een n.B. legse dar i. enen. - 54. B. Si n.s.e. cracht. - 55. V.A. dinghen. - 58. B. Want sine hebben doget a. - 59. V.A. hersenen. B. den hersenen. - 60. V.A. Up datmense dicken. B. riken. - 61. B.E.o. goet j. dmenisoen. - 63. V.A. leestmen. B. leestmen d. sijn si. - 65. V.A. groot. B. Sine wortele heft groet g. - 66. V.A. leestmen datmen. B. Vif j. leestmen. - 67. V.A. es hart e.s.B. Hets b.r. hard e. swar. L. hart ontbr. - 68. V.A. ist best. B. Dat scarpe v. smake hets b. - 69. B. alsic v. - 70. V.A. gharoffels nagle. B. groffels nagle. - 71. V.A. peper. B. Mar d.m. pepere. - 72. V.A. Galigaen. V. die spise. B. Galange duet die s. margenoot+ A. 145 a, L. 122 a. voetnoot1) N.R. Gariofili acuti saporis accipiuntur et subtiliter pulverizantur, conficiunturque cum aceto fortissimo, addito modico vino odorifero. - Lees vs. 347-49 in andere volgorde, en wel aldus: vs. 349, 347, 348. margenoot+ V. 202 b. margenoot+ B. 88 a. voetnoot2) N.R. Ad cerebrum confortantum naribus apponuntur. voetnoot3) N.R. per annos quinque servari potest. voetnoot4) N.R. Sophisticatur sicut gariofilon, addito tamen pipere pulverizato. [tekstkritische noot]373. B. magen eest r. goet. - 74. B. coutheiden doet. - 75. V.A. Up d. - 77. V.A. Hare r.m. die hersene. B. Hare roeke m. die sie g. - 78. V.A. maken s.w. riekende. B. Ende oec maecse soeten m. - 79. V.A. wecse t. somer stonden. B. wec si te somer stonden. - 80. V.A. wintre hevet soe meer ghesonden. B. eiscet si meer. - 81. V.A. soe. B. heft. - 82. V.A. soe. B. geeft. - 83. V.A. gumme. B. Gommi A.e. enen g. - 84. B. Arabien darmen. - 85. V. Die wile. A. Dicwile. B. Dicwile goet. - 87. V.A. hout. B. Arabien s.e. hout. L. wout. - 88. V.A. Daer si ute r.B. Dar si ute rent. - 89. V.A. gumme. - 91. B. dat es. - 92. V.P. die s.V.A. hare m.B. Platerius seid har m. es g. - 93. B.W. wie d.t. heft s.L. Want si. - Vs. 393-94 ontbr. bij V. en A. - 94. B. geft. - 95. V.D. hie in gumme in watre. A.D. hie gumme in watre. B.D. hi g. in watere. - 96. V.A. datsoe. B. smelt. - 97. V.A.E.s.t. spuwe daer. - 98. B. Ende die. - 99. V.A. ghummen. B. gomme gepulvert. - 400. V.A.B.E.d. mede. - 1. V.A. oest. B.J. cout h. ofte j. dogen. voetnoot1) Lees met de varianten: Luxurie wecse te somer stonden. N.R. accendit libidinem et hoc pocius in estate. margenoot+ A. 145 b, L. 122 b. voetnoot2) N.R. fluit de arbore quadam. voetnoot3) N.R. contra asperitatem lingue posita in aqua donec glutinosa fuerit, et inde fricetur lingua. margenoot+ B. 88 b. [tekstkritische noot]402. V.A.B. Can d.g. hare. L. De an. - 3. B. water m. gersten. - 4. V.A. ist. B. Hets oec g. - 5. B. de b. - 6. V.A. Ende v.v. - 7. V.A. Pulver v. gumme. B. Pulver v. gommen. - 8. B. witte vanden e. - 9. B. Girra alse. - 10. V.A. die wassens p.B. Arabien leget. - 11. V.A. V c. hoech. B. Vif c.h. alse. L. I c. - 12. V.A. scarpen. B. heft m. scarpen. - 13. L. Maer na. V.A.B. Maer ontbr. B. soe es. - 14. V.A. Maer s. ghedorent. B.L. Maer ontbr. - 15. B. eest. - 16. V.A. Ute d. boem. B. Ute d.b. soe l. wonder. - 17. V.A. mede ontbr. B. grone. - 18. B. Sonder iet toe te d. - 20. V.A.B. ute l. - 21. B. Worpemen d. telege hir af. - 23. V.A. dicken m. sieke. - 24. V.A.B. datmen s. rieke. - 25. B. blomen. - 28. B. Want s.s.g.j. dmenisoen. - 29. B. bluetsucht. - 31. B. myrtus. L. mirculus. - 32. B. Oft dat sap dar af. voetnoot1) N.R. contra siccitatem pectoris detur decoctio aque cum illa et ordeo. voetnoot2) N.R. contra ignis combustionem. voetnoot3) N.R. habet.... folium olive, sed crispius et aculeatum et rotundius. voetnoot4) N.R. gutta ejus sponte manans preciosior est, elicita vero corticis vulnere vilior judicatur. margenoot+ L. 122 c. voetnoot5) N.R. nisi ad odorem storacis recurrant. margenoot+ A. 145 c. [tekstkritische noot]433. B. Gafois alse. - 34. V.A.E.e.b. des I.B. Endi leget. - 35. V.A. Ute d.b. vloeiet e. heet. B. Uten b. vloit. L. bloiet. - 36. V.A. dinc d. mastich. B. dinc. - 37. V.A. ende ontbr. B. rikende est gevarwet. - 38. B. Wie v. bleecheiden. - 39. V.A. tansichte. B. dat anscijn. - 40. V.A. scortse. B. scortse hir af. - 42. V.A.B. lichamen. - 43. V.A.B. Het s.d. lichame. B. slut. - 44. B. eest. - 45. V.A. heersene te daelne. B.D.v. herssenen te dolle p.L. dale. - 46. V.A. enten. B. wert ende ten. - 47. V.A.B. seghet. - 48. V.A. pleghet. B. selc dies h.t. volgene pleget. - 49. V.A. mastix d.i.h. nome. B. dat mastic, nome. - 50. V.A. notenm. B. notemoscaten. - 51. V.A. die bloeseme. B. Oft die slum dar. L. fleume. - 52. A. aselnote. B. alse d. halsel n. - 53. V.A.B. hebbene e. slume van hare. - 54. V.A. mastix. B. Dies mach hijs wel h.m. - 55. A. Dien. V.A. bleec r.B.D. in bleecheit es een delkin r. - 56. V.A. smaken scarpheit g.B.E.i.s. hevet scarpheit g. - 57. L. ende ontbr. - 59. V.A. up wert. B. luch d.o. ga. - 60. V.A. soe t. hersene. B. ten hersenen sla. - 61. V.A.B. Vitri. margenoot+ B. 88 c. margenoot+ V. 203 b. voetnoot1) N.R. contra humores fluentes a capite ad oculos vel ad dentes valet. voetnoot2) N.R. vel ut alii dicunt cortex qui circa muscatum est, in quo continetur nux. voetnoot3) Lees met de variant: bleecroet. N.R. Eligendum est quod subrufum est. voetnoot4) Lees met de variant B.: Ende in smake hevet scarpheit groet. margenoot+ L. 122 d. [tekstkritische noot]462. V.A.B.b. van E. - 65. V.A. Noten musscaten es sine v.B. Note mosscate es ene v. - 66. V.A. ende ontbr. B. rikende v. sueter. - 67. V.A. draghe den d.g.B. in derden. - 69. V. Dalre swarste. A. Dalre swartste. B. Dalre swarste. - 70. V.A. Hare b.s.m. ghevenijnt. B. Hare. - 71. V.A. Muscate die es. B. Musscate es den h. - 72. V.A. Die m.s. verwermen. B. Die m. die si. - 73. V.A.B. hare. - 74. V.A. doet soe. B. varuwe d.s. verneuwen. - 75. B. van ere musscaten. - 76. B. den herssenen. - 77. A. heet te v.B. Mar eest datmenre et. - 78. V.A. uten s.B. Dan gaet al uten s. - 79. V.A. soe es durgaende. B. dorginge van n. - 80. V.A. daer m.g.t. curen. B. Win gesoden der m. - 81. B. den herssenen. - 82. V.A. wetene. B. Alse men o.t. wetene. - 83. B. in Endi leget. - 84. B. Die te wassene pleget. - 85. V.A. wart. B. werte alse men. - 86. B. Cancacus. - 87. V.A. dus ontbr. B. seid ons e.S. - 88. V.A. ende sine b. fijn. B. ende sine b. - 89. V.A. geneverboem. - 90. B. in staen. - 91. V.A.W. die g.d. - 92. V.A. jaghet men. B. Want mense verjaget metten v. - 93. V.A. wort dit. B. wert b. margenoot+ A. 145 d. voetnoot1) N.R. ut dicit Jacobus et Plinius. voetnoot2) N.R. Eligende sunt in suo genere ponderose. margenoot+ B. 88 d. margenoot+ V. 204 a. [tekstkritische noot]494 B. Nochtan es sine varuwe tierst w. - 95. V.A. Langher. B. Lanc piper dats. - 97. V.A.E. dats v. starker m.B. dats v.d. starcster manieren. - 98. V. onghequests. A. onghequetst. - 99. V.A.B. Vitri. - 500. V.A.B. redene. - 1. V.A. swart. B.T. dat es s. swart. - 2. B.E.d. sine r. dinct w. - 3. V.A.B. maghes. - 4. V.A. droghet in den oven. B. droget. - 5. V.A.O. dat hem de l.d.B.O. dat. - 6. V.A. versayse niene m.B. versamen nine m. - 7. V.A. swarste. B. Tswerte. - 8. B. Also alse men ons verstaen doet. - Vs. 508 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 10. V.A. es het dat v.B. Es d.e.h. dat v. - 11. B. afg. - 12. V.A. die c. daer u.B. Entie k. die comter u. - 14. B. Alse al afg. - 15. V.A. Dicken. B. Dicke m. rose watere. - 16. V.A. danne. - 17. B. alse e. culirium. - 18. V.A. oghe sum. - 19. V.A. Dat m. des m. oghe. B. Dat m. des m.L. Ende m. den. voetnoot1) N.R. silvas serpentes custodiunt, sed incole regionis illius cum matura fuerint incendunt silvas et serpentes igne fugant, et inde ex flamma piper nigrum efficitur, nam natura piperis alba est. margenoot+ L. 123 a. voetnoot2) N.R. Ejus fructus diversus est, nam quod maturum est longum piper vocatur, et hoc magis confortat, quia incorruptum ab igne piper album. - Bij Vinc. L. XV, 64 treft men de ware lezing aan, die althans meer met onzen tekst overeenkomt. Aldaar leest men: Nam quod immaturum est piper longum vocatur: quod incorruptum ab igne piper album. voetnoot3) Lees met de variant: swart. - N.R. Jacobus.... dicit aliam causam esse nigredinis. margenoot+ A. 146 a. voetnoot4) Lees in vs. 504: in oven. - N.R. piper collectum sine adustione in clibanum mittitur, ut diucius conservetur, vel ne aliis partibus seminatum proveniat. voetnoot5) N.R. Piper si leve est vetustum credas, et si grave novellum. Piper calidum est in ultimo gradu. - Lees in vs. 507 met de variant: Dat swaerste peper dat es goet. [tekstkritische noot]520. V.A.E. doet die v. of. B. doet d.v. af. - 21. V.A. sangwien. - 22. B. dat m. - 24. V.A. uten. B. vlesc uten. - 25. V.A. hevet in Italen. B. heft. - 26. V.A.B. Erande. - 27. B. Seit P. mar nie wet n. - 28. V.A. peper. B. Geliket van pepere v. I. - 29. V.A.M. in hout. B. Mar inne hout. - 30. V.A. es ontbr. B.D. in enech l. es no in s. - 31. B. Indi d. horict. - 32. V.A.B. Die m. B. moder. L. Die ontbr. - 33. V.A. Scorax seghet ende Y.B. Prolax seget. L. Porax. - 34. V.A. Platearis. - 35. V.A.B. in A. - 36. V.A. bome. B. Gernaten bome. - 37. V.A. Vore hoest als d. houstre riset. B. Van oeust alse d. west sterre riset. L. risen. - 38. V.A. Also als o.d.l. wiset. B. Alsoe alse o.d. lettere wiset. L. lettren wisen. - 39. V.A. ute. B. dar ute erande. - 41. V.A.E.g. es. V. aerden. B. Ert g. es m. erden. - 42. V.A. waerden. B. starcst es v.m. werden. margenoot+ B. 89 a. voetnoot1) N.R. Pulvis subtilis factus ex pipere, ex interiori videlicet substancia abiecta (l. abiecto) cortice, sepe aspersus aqua rosa (l. rosarum) et desiccatus more collirii oculis impositus maculas aufert et obumbraciones. - Lees in vs. 520 met de varianten: Ende doet die velmen of, dats waer. margenoot+ V. 204 b. voetnoot2) Lees met de variant B., of eenigszins gewijzigd: Dat iewer in lant es ofte stat. voetnoot3) N.R. Storax. margenoot+ L. 123 b. voetnoot4) N.R. iuxta canis ortum. In Konrad von Megenberg's Buch der Natur, 375, luidt deze plaats aldus: ‘wenn der stern auf gêt mit der sunnen, der canis haizt.’ Onze tekst is in alle Hss. bedorven, en ongetwijfeld aldus te verbeteren: Voer oest als die hontsterre riset. margenoot+ A. 146 b. voetnoot5) N.R. Illa autem que virgis et calamis inheserit munda est et alba. - Stacte is volgens sommigen eene andere benaming van den Storax, als blijkt uit Dodonaeus, 1370a: ‘Styrax liquida, in Italiën Storace liquida, heet daer oock Statte di Myrrha, dat is Stacte Myrrhae.’ [tekstkritische noot]543. V.A. telge. B. van telegen. - 45. B. Mar m.s. wordet. - 46. V. rikende. V.A. ist talre stont. B. Swart e.w. rikende talre stont. - 47. B. Dat es d.b. saen o. - 48. V.A. ute g.B. dar suete l. ut g. - 49. V.A. Alsmense. B. Alse men. L. Almense. - 50. V.A. Het. B. Hets in d.b. - 51. B. Darmen af. - Vs. 551 en 552 in omgekeerde volgorde bij B. - 52. B.C.e. der c.m. - 53. V.A. Sandali dus lesen wi. B. Sandali dus. L. Pandali. - 54. V.A. ende ontbr. - 56. V.A. drierhande h. te d.B. drieande hande h. te dragene. - 57. V. Hets w. ende valu. A. Hets w. hets valu. B. Hets w. valu. - 58. V.A. valewe h. roke g. B. value h. roke. - 59. V.A. Tr. hets warts riect het de m.B. Dat rode es versch want het riect mee. - 60. V.A. breket mids. B. Alse ment bregt mids. - 61. V.A. Pulver. V.A.B. sandali. L. pandali. - 62. V.A. Up d. - 63. V.A. market. B. olien r.n. merket. - 64. V.A. levre. B. Alse. - 66. V.A. Buten g. up die s. B. Buten g. optie s. - 67. V.A. leveren. B. levren. - 68. V.A.B. Echt es. L. Es es. - 69. V.A. Om, ne can. B. Om s.d.n.s. can. voetnoot1) N.R. Sandali. voetnoot2) N.R. est enim (lignum) album, rubeum et citrinum. margenoot+ B. 89 b. voetnoot3) N.R. Illud quod citrinum est magis est aromaticum, quod rubeum efficacius est. Eligendum est autem magis aromaticum et hoc precipue cum frangitur. margenoot+ V. 205 a. voetnoot4) Lees in vs. 566 met de varianten: Buten gheleyt optie stede. N.R. Valet autem pulvis sandali mixtum cum oleo rosarum et aceto contra calefactionem epatis, ex hiis scilicet emplastro facto e regione epatis. [tekstkritische noot]570. V. die hooftweere. A. die h.B. den hoefswere. - 71. V.A. moetmen. B. Dien moetmen. - 72. V.A. Met olien. - 73. B.E. van der letuwen s. - 74. V.A. Ende n.e. doghet hevet s. scop. B. doget hevet s. scop. L. spot. - 75. L. pandali. - 76. V.A. scortse. B.E. sap van f. - 77. B.E. gomme A. dat verstaet. - 78. V.A. mecopijn sum. B. macopijn saet. L. metopijn. - 79. V.A. lequirissien. B. licorissen. - 80. V.A. narenschede. B. Dat, nerstechede. - 82. V.A. syrope der t.B. cyrope dartoe. - 84. V.A.J. hete s. diet. B.J. hoefswere. - 85. B. van h.r. - 86. V.A.B. levere. - 87. V.A. borst. B. borst eest. - 88. V.A. die den hoest. B. die de borst. - 89. V.A. tforooft s. B. Ende oec eest g.j. hoefswere. - 90. B. Alse. - 91. V.A.B. Dit es dyasandali. L. Ende d.e. dyapandali. - 92. V.A. ist oec. B. es oec d.s. dat si. W. eist. - 93. V.A. in a.m.B. in andre. - 94. V.A. alsic. B. aldus. - 96. V.A.W. Men ontbr., mandragen. B. Nem p.v. mandragen. - 97. V.A. Tus. B. alse. - 98. V.A.B.d. pleget. W. Es e.b.d. pleghet. L. dreghet. margenoot+ L. 123 c. margenoot+ A. 146 c. voetnoot1) N.R. papaver album. voetnoot2) Lees met de variant: hete sweren. N.R. multum valet contra calida apostemata. voetnoot3) N.R. contra dolorem frontis ex causa calida. margenoot+ W. 8 a. voetnoot4) Hier vangt weder het Weensche fragment aan, dat loopt van B. IX, vs. 592 tot B. X, vs. 553. [tekstkritische noot]699. V.A.B.W. wassene. - 601. B. geteleget. - 2. V.A. no min. B. wel min. - 3. V.A. joft een perboem. B. perboem. W. ofte p.w. - 4. V.A. hoghest tijt. B. oeust tijt. - 5. V.A. dor. B. Snijtmenne d.s. hut. W. duer. - 6. V.A. ene s. huut. B.S. loept a. ene s. dar ut. W. ene s. - 7. V.A. verhart an dat hout. B. verhert den. - 9. V.A. Ghevallet dat ment selve. B. Gevallet d. tselven. - 10. V.A.M. dan ist n. also g.B. Mar danne eest n. also g. - 11. B. ende dander w. - 12. V.A. ront a. best. B. Roet e. wit es beter dit. W. best. - 13. B.E. dan s. ontstect. - 14. V.A. Hort v. wieroke. B. Wert v. wieroeke. W. wieroke. - 15. V.A.W. wierooc. B. Nem dwitte wieroec. - 16. V.A.E. uut wel so p.g. B.E. harde w. gepulvert tgent. - 17. B. neuwe. W. neme. - 18. B. Thant gedaen. - 19. V.A. botre. B. botre dar. W. buetre der. - 20. B. en ontbr. W. ane d. - 21. B. darmen af. - 22. V.A. elc boem. B. Sie ontbr. - 23. B. dan ontbr. - 24. B. Ente v. soe doe d. - 25. V.A. minghet. B. mingt te gadre. - 26. V.A. Ende ontbr. B.E. doet colen. - 27. V.A. danne wilt orbaren. B.E. duet d. wilt o. W.E. alstuut d. wels o. - 28. V.A.W. Set. B. Set weder te v. dan twaren. margenoot+ B. 89 c. margenoot+ V. 205 b. margenoot+ L. 123 d. voetnoot1) N.R. 2^a vindemia est in inicio hyemis, sed quod exit rufum est nec comparandum priori. - Lees in vs. 609 met de variant: Ghevallet datmen tselve doet. voetnoot2) Lees met de variant: ront, in plaats van roet. - N.R. Thus quod album est et rotundum magis preciosum est. margenoot+ A. 146 d. [tekstkritische noot]629. V.A.B.W. laet. W. littelkijn. - 30. V. eel vel. B.E. nem d.e.v. scepijn. - 31. V.A. smare ghint up. B. smere tgene o.d. vlesc s.W. smere. - 32. B. in allen tide. W. striden. - 33. V.A.D. barst d. el i. - 34. V.A.B.W.n. ne maecse. W. maketse. - 35. B. tanswere e. traende. - 36. V.A. macht wel t.B. Can s.p. macht wel t. - 37. V.A. der of. B. dar af g. van w. - 38. V.A. hevet. B. reima heft. W. Entie. - 39. V.A. Houts II stic langhe. B. Houts II stucken lange. W. Houds II stucke langhe. L. Hout. - 40. V. etet. A. hetet. B. darna. - 41. V.A. Nemmee ne c. ic u g.B. Nemmeer c. ic u g. - 42. W. siecheden. - 43. W. philosophien. - Vs. 643-44 ontbr. bij V., A. en B. margenoot+ W. 8 b. voetnoot1) N.R. super pellem ovinam ex ea parte qua carni adheserit ponitur. voetnoot2) N.R. multum valet contra apostemata pectoris. margenoot+ B. 89 d. voetnoot3) N.R. Contra reuma capitis in ore tenta duo frustra (l. frusta) comestaque multum conferunt. voetnoot4) De twee laatste regels, die in drie der Hss. ontbreken, zijn kennelijk een inlapsel van den afschrijver.

Vorige Volgende

Boek IX.