Der naturen bloeme

[p. 69]

tekstkritische noten

1. V.A. wormen. B. worme gemeine. - 2. V. voets c.B. cleine. - 3. B. Si en sugen. - 4. V.A.M. sap hebsi. B. Haer sap h. - 5. B. ofte. V.A.B. over bloet. - 6. V.A. Wormen. B. Worme die oec. - 7. B. Weder si sijn groet ofte clene. - Vs. 8 ontbr. bij V. en A., terwijl in beide Hss. een regel is opengelaten, die evenwel bij V. door eene veel latere hand is ingevuld met het vers uit L. - 8. B. Hebben niet den sab allene. - 9. V. Welc worme. A.B. worme. - 10. B. somere. - 11. B. somere n. inde. - 12. V. niet nes. A. nienes. V.A. gehende. B. Alse hen d.s.n.e. gehinde. - 14. V.A.E.s. worme. V. bome. B.E. worme d. in bome. - 15. V.A. vlieghen e.l. hare s.B. Ende vliegen. L. vliet. - 16. V.A. alst coude anegaet. B. lovere alst tcoude anegaet. L. toude. - 17. V.A. dau. B. alse d. dau. - 18. B. So ontbr. - 19. V.A. Wormen d. meest. B. meest. - 20. V.A.B. hare. - 21. B. geverwet alse pellijn. - 22. V.A.D. ghone d.v.d.l. meest s.B. mest sijn. - 23. V.A. vaerden. B. harre verde. - 24. V.A. aerden. B.D. hebben m.w.e. erde.

Boek VII.

⁺ Alle woerme int ghemene

Sonder voete hebben bloets clene,
Sine sughent van andren dieren,
Maer si hebben in hare manieren
⁺ Ghelijc oft ware bloet.
Woerme oec die sijn ghevoet
Hebben niet dan sap allene,
Wanic wel, in haren bene¹⁾.
Vele woerme zonder waen
Vintmen die met den somer bestaen,
Ende metten somer nemen ende,
Als hem die sonne niet es gheende.
Some worme die crupen,
Ende some, die in boemen slupen,
Die vlieghen ende laten haer saet,
In loveren, als tcoude angaet;
Ende als die dou coemt metter sonnen,
So sietmen datsi wassen connen.
Woerme die meeste hebben van viere
Vlieghen best, dats haer maniere,
Ende sijn ghevaerwet als pellelijn²⁾.
Die ghene die van der lucht sijn
Loepen snellike hare vaerde.
⁺ Die meest waters hebben ende aerde

+ Nat. Rer. L. IX.
A. 128 c.

+ B. 73 b.

1) Lees in vs. 4 met de variant: Maer sap hebsi. N.R. Alii vero qui habent plures quam quatuor pedes etiam currunt, sed sanguine prorsus carent, et hoc quia sanguis transit in nutrimentum multorum pedum.

2) N.R. Vermes autem generaliter secundum nutrimentum elementorum colores vel potentias sortiuntur, ut qui multum habent de elemento ignis aera sursum petunt.

+ L. 106 a.

[p. 70]

25

Die sijn traech in crupene, in gane.

 

Dit doen ons meesters te verstane.

 

Dits woerme nature ghemene.

 

Hoert van elken voert allene,

 

Teerst in A, daer na in B,

30

Na den litteren van der A. b. c.

 

 

 

⁺ Apis dats in Dietsche die bie.

 

⁺ Sinte Ambrosis seghet mi

 

Ende Baselis die groete,

 

Dat et sijn worme sonder ghenoete.

35

Sine noten noch en riden

 

Ende sijn te samen tallen tiden.

 

Hare vrome legghen si tere stede,

 

Ende eten alle te samen mede.

 

Cost ende ghewin groet ende clene

40

Dat es talre stont ghemene.

 

Haer maghedoem ende haer reinhede

 

Es ghemene hem allen mede.

 

Si winnen vrucht ende bringhen

 

Sonder noten ende minghen.

45

An hem pleght ghene luxurie te sijn:

 

⁺ Dies winnen si vrucht sonder pijn,

 

Nochtan word haer gheslachte groet.

 

Si nemen coenlike in hare ghenoet,

 

Ende alle gader so sijn si

50

Onder haren coninc vri,

 

Want si eernen ende minnen,

 

Als den si over haren here kinnen,

 

Ende bi haren willen gheset¹⁾.

 

Op hem sone doen si gheen onwet,

55

Ende dit es te wonderen niet een twint,

+ V. 172 b.

+ A. 128 d.

+ B. 73 c.

1) N.R. Ipse sibi regem ordinant non sorte, sed judicio, et quamvis sub rege posite, tamen libere sunt, quia prerogativam tenent judicii, et fide devotionis affectum et regem ipsum tanquam a se constitutum diligunt. Lees in vs. 48 in plaats van coenlike met de variant: coninghe.

[p. 71]

 

Wantse die coninc weder mint,

 

Ende es hem sachte sonder waen:

 

Dus bliven si hem onderdaen.

 

Hier omme so nes sonder lieghen

60

⁺ Onder allen wormen die vlieghen

 

Meer te wonderen dan an die bien.

 

Men mach hem honech gadren sien,

 

Dat boven alre soethede es soete,

 

Ende te menigher mesquame boete.

65

Si maken was ende raten

 

Menighen mensche te baten.

 

Si hebben raet, voghede ende hertoghen,

 

Daer si hem an beraden moghen,

 

Ende en sijn nieuweren fel

70

Van manieren dan sachte wel¹⁾.

 

⁺ Ende dits een wonderlec enghien:

 

⁺ Te wintere en machmer gheen sien,

 

Ende te somer, alsmen winne mach,

 

Leghter gheen ledech al den dach.

75

Ets woerm die ghere vrucht en deert²⁾,

 

Ende als et bi hem heeft verteert

 

Die bloemen, die si dan bespien

 

Waer hem goet of mach ghescien³⁾.

 

Sijn si in vreemden lande bi nachte,

80

So sijn si van groter wachte,

 

Hoe haer vederen niet worden nat,

 

Ende rusten op den buuc doer dat⁴⁾.

+ L. 106 b.

1) N.R. Habent privatim consilia et ad duces gregatim volant, nec sunt mansueti generis nec feri.

+ A. 129 a.

+ V. 173 a.

2) N.R. Nullis fructibus nocent.

3) N.R. Consumptis floribus in proximo speculatores ad pabula ulteriora mittunt. Lees in vs. 77 met de variant: doen si dan, en in vs. 78: Bet of waer hem goet mach ghescien.

4) N.R. Nocte deprehense in expedicione excubant supine, ut alas suas a rore et pluvia protegant. Lees in vs. 82 met de variant: Ende keren upwaert.

[p. 72]

 

Haer convent deelt hem in drien:

 

Men magher coninc ende heren sien,

85

Ende middele die die jonghe berechten,

 

⁺ Ende andre ghelijc dienstknechten.

 

In elken buuc es emmer een here,

 

Ende die ist scoenste emmermere,

 

Ende also groet als twe bien.

90

Die vederen sijn cort van dien,

 

Een deel hogher op die been;

 

Voer sijn voerhoeft al in een

 

Ghelijc alst ware een crone,

 

Boven den andren vele schone;

95

Ende oec segghen meesters wale,

 

Dat hi es al sonder strale.

 

⁺ Sine hoecheit es sijn were,

 

Nature ontseghet hem dat spere,

 

Omme dat prensen van aertrike

100

Exemple naemen an dies ghelike.

 

Dits deerste ordine van den bien.

 

Dandre diemen daer mach sien,

 

Die sijn tangher, scaerp ende fel,

 

Ende berechten die bedaerve wel,

105

Maer sine doent lude noch stille

 

Anders dan die meesters wille.

 

Onder dese sijn andre bien,

 

Die scalchede te doen plien¹⁾,

 

Ende winnen scalclike ende halen,

110

⁺ Daer si dandre mede betalen.

 

Dese en hebben strael engheen,

 

Ende sijn dienende al in een

 

⁺ Den rechten bien ende den heren.

 

Dese steectmen ute met oneren

+ B. 73 d.

+ L. 106 c.

1) N.R. Hee sunt quasi clientes et servitia primarum et veterum apum. Lees met de variant:

Die scalkeleke te dienne plien.

+ A. 129 b.

+ V. 173 b.

[p. 73]

115

Des morghens, slapensi te langhe;

 

Merren si te vele in den uutganghe,

 

Si bitense doet zonder ghenaden.

 

Ist datsi hem te vele scaden,

 

Alst honech rijp es ende goet,

120

Si bitense doet metter spoet.

 

Als die jonghen sijn staerc ghenoech,

 

So doen si hare ghevoech,

 

Ende steken voert die middelscaren,

 

Omme dat si vlieghen haer ende thare

125

Om haer ruste, om hare stede,

 

Ende somech meester volghet mede

 

⁺ Diese berecht; dus volghen si an

 

Haren meester, haren coninc dan¹⁾.

 

Palladius seghet dus mi:

130

II daghe te voren of drie,

 

Eer datsi vlieghen ute,

 

Singhen si met groeten gherute,

 

So vaert die coninc voren uut daer,

 

⁺ Ende dandre volghen alle naer.

135

So waer si te swaerme vanghen,

 

Ist dat si tenen hope hanghen,

 

So nesser in al den hoep

 

Maer een coninc int gheloep.

 

Ist dat si oec meer hope maken,

140

Dan weetmen wel in ware saken,

 

Datter als menich coninc es

 

Als menich hoop, sijt seker des.

 

Dat edele werc van haren raten

 

Mach elken wondren utermaten.

145

Si rusten in der morghenstont,

+ B. 74 a.

1) N.R. Cum mella ceperint maturescere,.... tunc matres mediam partem apum quasi doctas satis.... expellunt. Ille vero egresse locum sibi quaerunt utpote per se provisure.

+ L. 106 d.

[p. 74]

 

Onthier dat een ondoet den mont

 

Ende trompt II waerf ofte drie.

 

Oec claer weder kennen sie:

 

⁺ Ist dat die dach schone sal wesen,

150

Dan vlieghen si alle uut met desen;

 

Ende sal dat weder wesen onreyne,

 

So vlieghen die scalcke uut allene.

 

Elc heeft besceiden anbocht.

 

⁺ Als dene heeft haren last brocht,

155

So sire daer drie of vier ghestaen,

 

Diese onthalen ende ontfaen¹⁾.

 

Dene brinct honech, dander bloemen,

 

Water sietmen bringhen hem somen,

 

Ende sulke maken die woninghen.

160

So dienre some tot sulken dinghen,

 

Dat si anders niet en wachten

 

Dan den inganc met crachten.

 

Sulke scouwen an den sterren,

 

Of hem tweder iet sal erren;

165

Ende alle eten si te male

 

Te samen in enen sale.

 

⁺ Alst avont es ruten si daer in,

 

Ende emmer so lanc so min

 

Ruten te samen tere somme,

170

So datter ene vlieghet al omme,

 

⁺ Ende trompt in derre maniere mede,

 

Also alsise waken dede.

 

Teerst maken si waer wonen sal

 

Die ghemeente ende rusten al,

175

So schone dats elken man mach lusten;

 

Dan maken si der heren rusten.

+ A. 129 c.

+ V. 174 a.

1) N.R. Excipiunt eas terne quaterne que exonerant. Lees met de variant:

Diese ontladen ende ontfaen.

+ B. 74 b.

+ L. 107 a.

[p. 75]

 

Als die jonghen dan op coemen,

 

So hebben si te hant vernoemen

 

Wie si sijn, ist meente, ist heren;

180

Ende wie hem sullen ter werringhen keren,

 

Die doen si te hant van den live,

 

Om dat dandre in paise bliven¹⁾.

 

Als haer coninc ter weide vaert,

 

Hi es met sinen here bewaert,

185

Die bi hem sijn ende sijns verbeiden;

 

Ende alsi alle pinen ter weiden,

 

So es hi dan ledech allene,

 

⁺ Ende merct hoe si pinen ghemene.

 

Bi hem sijn in sire scare

190

Seriante ende nemen ware,

 

Jof hem iemen doet leet,

 

Ende die sijn fel ende doerwreet,

 

Ende en laten niet gherne vlien²⁾;

 

Ende dit en mach niet dicke ghescien,

195

⁺ Sonder alst weder es ghestade;

 

Ende dan nes niemen so stout van rade,

 

Dien men op sal vlieghen hoeren,

 

Haer coninc en vlieghe voeren.

 

Waert dat ieman so coene ware,

200

Die wilde scoeren des conincs scare,

 

Hi moeste des ontghelden sere.

 

Verliesen si oec haren here,

 

So es hare scaer ondaen,

 

Ende volghen enen andren saen.

205

Somwile strijt deen buuc op den andren

 

Om die bloemen daer si in wandren,

 

⁺ Jof omme honech, dies gheloeft,

1) N.R. Imperatores plures in uno opere inchoantur, vescunt postea soboles, sed cum adulti esse ceperint, omnes concordi suffragio deteriores necant, ne distrahant et excitent sediciones.

+ A. 129 d.

2) N.R. Circa eum satellites quidam lictoresque sevi sunt, assidui custodes auctoritatis eius; foras procedit auctoritate, nonnisi migraturo examine.

+ V. 174 b.

+ B. 74 c.

[p. 76]

 

⁺ Dat elc andren ofroeft.

 

Oec so vintmen dorpere bien,

210

Die felre te wesen plien,

 

Ende die sijn vromelec ende wreet,

 

Ende altoes te winne ghereet.

 

Welc tijt dat die bie so steect,

 

Dat haer die strael utebreect,

215

Volgheter enech daermkijn naer,

 

So moet sijt besterven daer.

 

Si schuwen sere quade lucht.

 

Voghele van gansen die in de lucht¹⁾.

 

Sietmer crabben bi of braet,

220

Si sterven van den roeke quaet²⁾.

 

Die lucht van der doder bie

 

Doet die andre, dat seghtmen mi.

 

In couden tiden bliven si binnen,

 

Ende leven bi datse winnen.

225

Si minnen sere soete gheclanc,

 

Daer mede vergadermense ghemanc.

 

⁺ X jaer ten lanxten of VII

 

Set hem nature te leven³⁾.

 

Nem buffels daerme met den drecke,

230

Ende dat onder daerde decke,

 

Daer of sullen wassen bien.

 

Ovidius boeke segghen van dien:

 

Delf enen stier of osse of coe,

 

Nature doet haer cracht daer toe,

235

Datmer of siet wassen bien,

 

⁺ Maer die noten als vlieghen plien;

+ L. 107 b.

1) Door de beknoptheid der vertaling is de zin bij Maerlant eenigszins duister. N.R. Odio habent fedos odores sed et infectos. Itaque unguenta redolentes infestant. Ipse phirimorum animalium injuriis obnoxie; impugnant eas eiusdem nature degenares vespe.....; populantur hyrundines et quedam alie aves. De in drie der Hss. geheel bedorvene regel kan door de variant B. hersteld worden. Men leze:

Voghele vangense ter vlucht,

en de zin beantwoordt aan het laatst aangehaalde uit De Nat. R.

2) N.R. Cancrorum etiam odore, si juxta coquantur, exanimantur. Lees met de variant in vs. 219: Siedmer.

+ A. 130 a.

3) N.R. Vita longissima est septem, numquam ultra 10 annos durare dicuntur.

+ V. 175 a.

[p. 77]

 

Doch gheliken si harde naer

 

Den edelen bien, weet over waer.

 

Honech es heet int beghin,

240

Ende droghe als et coemt bet in¹⁾.

 

Honech suvert ende hout

 

Medicine in hare ghewout,

 

Ende men tempert oec daer mede

 

Der medicinen bitterhede.

245

⁺ Jeghen den couden maghe nat

 

Nem honech, ende temper dat

 

⁺ Met waermen water ende laet ingaen,

 

Et sal dien maghe suveren saen.

 

Et maect oec dat anschijn claer,

250

Dwaeststu et daer mede, dats waer.

 

In een scerf soudstu honech braden,

 

Ende doere sout in bi staden,

 

Ende maec een suppositoris daer mede,

 

Et es goet jeghens den rede.

 

 

255

Aranea dats der spinnen name,

 

Een lelec woerm ende ombequame.

 

Si weeft uut haren buke net,

 

Daer si die vlieghen mede let.

 

⁺ Dicke sietmense so weven,

260

Dat et cost hare leven²⁾.

 

So subtijl es haer engien,

 

Datmen noit en mochte sien

 

So subtile saken spinnen.

 

Om vlieghen staet al haer winnen,

265

Ende ghene ding en wacht bet,

 

Wie dat coemt in haer net.

 

Als siere ene in siet verwerren,

 

Loept sire toe al sonder merren,

1) N.R. Mel calidum est in primo gradu, et siccum in secundo.

+ L. 107 c.

+ B. 74 d.

+ A. 130 b.

2) N.R. Adeo frequenter ut prorsus vacuata morte deficiat.

[p. 78]

 

Ende etter of haer becomen;

270

Tander spaert si tharen vromen.

 

Men waent die sien sijn diere wevet,

 

Ende die hie bi der proien levet¹⁾.

 

⁺ Aristoteles die seghet,

 

Dat si te lentine notens pleghet.

275

Van honghere steerfter enghene.

 

Lucht nat een deel voetse allene.

 

Experimentator die seghet:

 

Wonde daermen webbe op leghet

 

Dat si niet en swelt omtrent.

280

⁺ Als die spinne siet een serpent

 

Ligghen onder enen scade,

 

Gaet si neder bi haren drade,

 

Ende steect so dicken ende steect,

 

Dat si hem die hersine doerbreect,

285

Ende oec en wil sijs niet begheven,

 

Eer sie hem nemet dat leven.

 

 

 

⁺ Bufo, als Liber Rerum seghet,

 

Es onder woermen die leghet,

 

Ende heet die padde in onser tale.

290

Ghevenijnt es si, weetmen wale,

 

⁺ Ende eiselec te sien den man,

 

Ende vuleec te tastene an.

 

In daerde neemt si haren aert,

 

Die si nochtan so nauwe spaert,

295

Dat siere nemmeer te live en doet

 

Sdaghes dan si beluuct onder den voet²⁾,

 

Omme dat si vruchtet al,

1) Lees in vs. 271 met de variant:

Men waent die soe si diere wevet.

N.R. Femina putatur esse que texit, mas qui venatur.

+ V. 175 b.

+ L. 107 d.

+ B. 75 a.

+ A. 130 c.

2) N.R. Quantum enim includere (Hs. includo) in anteriore possit pede hoc illi pro cibo cottidiano.

[p. 79]

 

Dat haer aerden ghebreken sal.

 

Dus slacht si den vrecken wel,

300

Die sine lechame es fel,

 

Ende onthout hem sijn bedaerve.

 

So coemt een vreemde in sijn aerve,

 

Die verdoet ende verteert

 

Dat hi swaerlic heeft ghespaert,

305

Ende des dier zielen en danct niet

 

Van al dat si achter haer liet.

 

Men vint padden int lant van Gallen

 

Meest bi der zee, horewi callen,

 

Die coemen uut ten lentin tiden,

310

⁺ Ende singhen ende sijn blide

 

Alst weder waerm es ende sochte.

 

Ets bevonden datmense brochte

 

In andren aert dan in den haren,

 

Ende daer en songhen si niet te waren.

315

⁺ Dese slachten papen predicaren,

 

Die nauwer buten prediken varen;

 

Daermense kent ende dicken plien,

 

Maer si den meester philosofien¹⁾.

 

Omme dese sake, als ict las,

320

Was die prophete Jonas

 

Van den walvische verslonden,

 

Als ons sine worde orconden.

 

Ene derde maniere vintmen mede

 

Van padden in someghe stede,

325

In tanscijn na den puut ghedaen.

 

Experimentator doet verstaen,

 

⁺ Dat si groet venijn heeft inne.

 

Si vecht tieghen die spinne,

 

Ende en can haer niet verweren.

330

⁺ Die spinne steect, dat moet haer deren,

+ V. 176 a.

+ L. 108 a.

1) N.R. Hii significant predicatores, qui nisi inter congregatos et inter sua predicare volunt. Lees in vs. 318 met de variant: Maecsi.

+ B. 75 b.

+ A. 130 d.

[p. 80]

 

So wort si gram ende wille haer wreken,

 

Ende swellet van torne dat si moet breken.

 

Haer bete en canmen niet ghenesen.

 

Een dieren steen vintmen in desen,

335

Dien draghen si int voerhoeft fijn,

 

Ende men heten crappandijn,

 

Daer ic ju of sal scriven waer

 

In Lapidarise hier naer.

 

Borax scuwet rute, dats waer,

340

Ende haet die sonne claer.

 

Nachts wandeltse meest alle weghe,

 

Ende gherne in ghetredene weghe.

 

Sdaghes laet si haer node sien.

 

Wingaert roeke moet si vlien.

345

Meest sijnre in Spaenghen, horic ghewaghen,

 

Die de crappandine draghen.

 

 

 

⁺ Bombax, als Plinius seghet,

 

Es een woerm die te sijn pleghet

 

In Assyrien meest ende best,

350

⁺ Die maect van leyme so vast een nest,

 

Datment doerscieten niet en can.

 

Daer binnen gaderet was ghedaen

 

Mildeliker dan die bien¹⁾,

 

Ende dan spinnet mede in dien

355

Wulle een deel na spinnen wise,

 

Daermen of maect van dieren prise

 

Cledere, als ict hore ghewaghen,

 

Die menie te vrouwen draghen²⁾.

 

Hier of maectmen in haren tiden

360

Uutnemende ghewant van siden.

 

 

 

⁺ Brucus adlacta dat sijn diere

+ V. 176 b.

+ L. 108 b.

1) N.R. In hiis (nidis) ceras largius faciliter quam apes.... faciunt.

2) Lees in plaats van het onverstaanbare menie te met de variant meniote of minjote.

+ A. 131 a.

[p. 81]

 

Van alsulker maniere

 

Als wi hier die crekelen sien,

 

Want dat si te springhene plien;

365

Ende alle hebben sie ghemene

 

Cort voeren, lanc bachten die bene.

 

⁺ Brucus dats een crekel clene,

 

Daer wile bi Egipten ghemene

 

God dede plaghen ende quellen,

370

Als Moyses boeke noch tellen.

 

In somech lant sietmense comen

 

Bi jaerganghe te groten onvromen,

 

Ende alsi comen, si eten al

 

Wat groen es op berghe ende in dal,

375

Ende daer nes gheen boete jeghen.

 

Deser sede dinct mi pleghen

 

Onaerts sprekers, die in haren doene

 

Verteren ende verbiten tgroene,

 

Dats der goeder liede weldaet.

380

Vernemen si dat si wassen bestaet,

 

So gaensi knauwen ende biten

 

Ende verteren ende versliten

 

Al der goeder liede weldoen,

 

Ende kerent in een valsch sermoen.

 

 

385

⁺ Cancendula¹⁾, als Ysidorus seghet,

 

Es een woerm die te sijn pleghet,

 

Die claer es bi nachte ende lecht,

 

⁺ Gaende ende vlieghende echt.

 

Een woerm ist, al sonder lieghen,

390

Ghelijc ere cleenre vlieghen,

 

Diemen in menech lant verheest,

 

Maer in Ytalie es hi meest.

 

XIIII nacht eer die dach aengaet,

 

Dat die sonne ten hoghesten staet,

+ B. 75 c.

+ V. 177 a, L. 108 c.

1) Lees met de variant B.: Cicendula. N.R. Cycendula genus est scarabeorum.

+ A. 131 b.

[p. 82]

395

Ende XIIII nacht daer naer

 

Sietmenne nachts vlieghen, dats waer.

 

Sdaghes sone sietmene her no dare,

 

Maer snachts sietmen in der ghebare

 

Recht als die spaerke ghebaert¹⁾.

400

Sijn claerheit es meest an den staert.

 

Dese hevet ene cracht

 

Wonderlec van groter macht,

 

Want wie sore III of ate,

 

Sijn vleesch en worde onghemate²⁾.

405

Nemmermeer oec sonder blijf

 

Sone langhede hem om sijn wijf;

 

⁺ Ende dit es waerlike ondervonden

 

Dicken ende in vele stonden.

 

 

 

Cinomia dat es des honts vlieghe,

410

En si dat ons Ysidorus lieghe,

 

Ende es een woerm pijnlec sere³⁾,

 

Ende anhanghel ende quaet emmermere.

 

Siene laet die honde niet rusten.

 

So hem meer mach slapens lusten,

415

So hem die vlieghe pijnleker es.

 

Vint hise traech, hi danct haer des,

 

So dat hem tbloet trect naer⁴⁾.

 

⁺ Dit dinct wesen overwaer

 

Van den duvel ene figure,

420

⁺ Want dien hi vint van tragher nature,

 

⁺ Dien wont hi in die ziele dan;

 

Ende et nes so wachtende man,

 

Dat hine iet vele rusten laet,

1) N.R. Nocte volans scintillarum modo fulgidus.

2) N.R. Nam si quis tres ex hiis vermibus comederit, libido in eo penitus extinguetur.

+ B. 75 d.

3) N.R. Musca importuna est auribus catulorum.

4) N.R. Ubi vero catulos pigros invenerit ad excuciendum, usque ad sanguinem et vulnera importune procedunt. Lees met de variant B.:

Ende doet hem dbloet volgen naer.

+ V. 177 b.

+ A. 131 c,

+ L. 108 d.

[p. 83]

 

Want hine so nauwe bestaet,

425

Al const hi al der werelt raet,

 

Dat hi ontginghe, Got en daet.

 

 

 

Cinifes hetet bi namen

 

Woermekine, der vele te samen

 

Dicke vlieghen in menech lant:

430

Met ons sijnt mesien ghenant.

 

Daert vet ende versch ende waerm es

 

Waster vele, sijt seker des.

 

Hier mede was Egipten gheplaghet,

 

Als die heilighe scrifture ghewaghet,

435

Ende al noch te deser stonden

 

Wreect God daer mede Adaems zonden,

 

Want si des menschen adem volghen,

 

Ende maken den menighen verbolghen.

 

Met bitteren roeke, horic scriven,

440

Machmense ene wile verdriven.

 

 

 

Culex, als Ysidorus seghet,

 

Es een woerm die sughens pleghet

 

Bloet van lieden ende van dieren.

 

Een strael heeft hi van der manieren

445

In sinen monde staende wel,

 

⁺ Daer hi mede doerbort een vel,

 

⁺ Ende sughet bloet, dit es sijn recht.

 

Culex minnet sere tlecht

 

Ende stede daer hijt droghe weet.

450

Soete dinghe heeft hi leet.

 

⁺ Die in husen slaept of opt velt,

 

Die dese ontsien, alsmen ons telt,

 

Et hi loec, slaept hi of waect,

 

Engheen culex hem ghenaect.

 

 

455

⁺ Cancarides, als wie gomen,

 

Wassen in bladen van bomen,

+ A. 131 d.

+ B. 76 a.

+ V. 178 a.

+ L. 109 a.

[p. 84]

 

Teerst als rupsemen ghedaen,

 

Dan met vloghelen bedaen,

 

Ende vliegen sdaghes haer en thare.

460

Nachts vintmense al openbare,

 

Daer si hem te gadre houden,

 

In enen hoep vaste ghevouden.

 

Groene es die ghedane haere,

 

Ende seinen ghelijc den goude clare¹⁾.

465

So welc tijt dat die oest es naer

 

Sijn si goet te vane daer²⁾,

 

Ende in aisine verdronken saen;

 

Ende alsi doet sijn salmense daer naer

 

Met wine beghieten daer,

470

Ende leghet op een let tehant,

 

Daermen maken wil enen brant.

 

Onder was ghewelvet wale,

 

Ghehult na die note scale,

 

So doen si daer heffen dan

475

Ene bleine an enen man³⁾.

 

Die bleine salmen dan doerboeren

 

⁺ Met ere goutnaelde, als wi horen,

 

In menigher stede also,

 

Jof tuterste van enen stro.

480

Daer sal quade humoer uutgaen,

 

Ende beter vele es sonder waen

 

XV daghe die brant overwaer,

 

Dan een ander brant een jaer⁴⁾.

1) N.R. Hii vermes colorem viridem habentes auro sub solis radio micant.

2) Lees met de variant:

Sijn si bi nachte goet ghevaen.

De afschrijver is zeker in de war gekomen door de drie vorige regels, die alle eenzelfde rijm hebben. N.R. Circa mensem Augustum de nocte ad remedium colliguntur, et in aceto merse necantur.

3) N.R. Super membrum quodcunque sub vasculo cereo instar ciphi formato posite adustionem suscitant. Lees in vs. 473: Gheholt.

+ A. 132 a.

4) N.R. Tantumque valet eius ejectio per dies XV quantum ullum cauterium infra annum.

[p. 85]

 

⁺ Crabo, als Plinius seghet,

485

Es een woerm die te sijn pleghet

 

⁺ In daerde ende vlieghet na die bie.

 

Oec daertoe seght hie,

 

Dat hi wast in doden paerden,

 

Daer mense delvet onder der aerden,

490

Ende huerselen wassen daer of mede,

 

⁺ Diemen siet in menigher stede.

 

Applen eten si ende paeren.

 

Crabo die maect te waren

 

Onder daerde erehande raten,

495

Die niemen coemen te baten,

 

Ende daer si hare vrucht uut winnen.

 

Crabo, na dat ict mach bekinnen,

 

Dinct mi wesen die adel bie.

 

Sonder coninc so sijn sie,

500

Ende so sijn die huerselen mede,

 

Dat scaet hem te menigher stede.

 

Alsi vlieghen ruten si sere.

 

Haer honech en doech min no mere;

 

Ende die hem willen nemen thare,

505

Hi aventuert hem alte sware,

 

Want hare stralen sijn so fel,

 

Menne cans ghenesen wel.

 

 

 

Cycada dats der crekelen name.

 

⁺ Some vintmense scoen ende bequame,

510

Singhende scoen ende claer,

 

Achter velde haerentaer,

 

Ende bi den douwe al gader leven.

 

Als die sie haer sal gheven

 

Te notene, leght si opwaert dan,

515

Ende die hie gaeter dan an.

 

Die si swighet, als Plinius seghet,

 

Die hi es die te singhene pleghet.

 

Ene andre maniere vintmen oec mede,

+ V. 178 b.

+ B. 76 b.

+ L. 109 b.

+ A. 132 b.

[p. 86]

 

Die hebben altoes hare stede

520

In husen ende in waermen dinghen,

 

Die mede soetelike singhen;

 

⁺ Maer sine hebben vloghel enghene,

 

Als dandre hebben ghemene.

 

Ene derde maniere vintmen mede,

525

Diemen heet in somegher stede

 

⁺ Vlieghende herte int Latijn,

 

⁺ Die alle ghevloghelt sijn,

 

Lanc ghehornet, als wi weten,

 

Danden in II ghespleten¹⁾.

530

Men doe hem thoeft of, et levet

 

Langhe na dat die buuc beghevet.

 

 

 

Eruca, als Liber Rerum seghet,

 

Es een woerm die tetene pleghet

 

Colen ende loef van bomen.

535

Misselec ghevaerwet machmense gomen.

 

Rupseme hetet in onse tale.

 

Met desen wormen, weetmen wale,

 

Was Egipten wilen gheplaghet.

 

Na half oest, alsmen ghewaghet,

540

Alst reint een deel of douwet wel,

 

⁺ Word anders ghedaen haer vel,

 

Ende word vliegende in die lucht.

 

Sere scaden si der vrucht,

 

Ende daerna, als haer ende angaet,

545

Legghen si dan haer saet

 

In loveren ende sterven dan,

 

Datmer gheen lijf ghesien an can,

 

Tot dien dat waerm weder beghinnet;

 

Ende die danne die loveren winnet,

+ V. 179 a.

+ B. 76 c.

+ L. 109 c.

1) N.R. Cornua grandia, prelonga, bissulca, dentata et lucida habent. Vs. 529 is in alle Hss. bedorven, gelijk uit den Latijnschen tekst blijkt. Misschien zal men moeten lezen:

Met tanden ende in II ghespleten.

+ A. 132 c.

[p. 87]

550

So leven si bi den sonnenschine

 

Ende bi den douwe, sonder ander pine.

 

 

 

Formica heten wi die miere,

 

Een woermekijn van dere maniere.

 

Men hoerter Salomoen of ghewaghen,

555

⁺ Want hi senter toe den traghen,

 

Ende heeten an haer wijsheit leren;

 

Want sine heeft meester noch here,

 

Nochtan wint si te somere tgoet,

 

Dat si te wintere verdoet.

560

Plinius seght, dat verstaet,

 

Dat elke te haren ambochte gaet.

 

⁺ Elc merke hoe si haer bejaghet,

 

Want elke mere bordine draghet

 

Na die groete van haren live,

565

Dan gheen dier daermen of scrive,

 

⁺ Ende dit es te wonderen sere.

 

Ambrosis spreect, die here,

 

Dat si die corne biten ontwe,

 

Dat sine wassen nemmermee,

570

Daer sise in daerde hebben verstolen;

 

Ende die sijn te groet den holen,

 

⁺ Biten si ontwe voer tgat.

 

Word haer coren van reine nat,

 

Dat draghen si int scone weder

575

Ter sonnen ende droghent weder.

 

Si kennen bi naturen rade,

 

Of een weder es ghestade.

 

Els gheen dier none wast none staerct

 

Van sire oude, dats ghemaerct¹⁾.

580

Sdaghes werken si ende bi der mane

 

Nachts mede, doetmen te verstane:

 

Tuschen maenscine doen si niet²⁾.

+ V. 179 b.

+ L. 109 d.

+ B. 76 d.

+ A. 132 d.

1) Vinc. Hec sola inter animalia senio fortificatur et crescit.

2) N.R. Operantur etiam noctu in plenilunio, cessant autem interlunio.

[p. 88]

 

Als hem nature werken ghebiet,

 

Sone leeft hi diet ghemerken mochte,

 

585 Hoe narenst elc es tsinen ambochte;

 

Ende als deen den andren ghemoet,

 

Ghebaren si als een die groet

 

Sine ghebure deen den andren.

 

Daer si over die stene wandren,

590

Laten si daer een liteken langhe

 

Van haren kere, van haren ganghe,

 

Op den haerden maerbersteen,

 

Ist datsi gaen ende keren in een.

 

Hare dode draghen si uut,

595

Ende delven onder tcruut;

 

⁺ Ende dit en doet el neghene maniere

 

Sonder die mensche entie miere.

 

Murmicaleon, seghet Adelijn¹⁾,

 

Die also vele luut in Latijn

600

⁺ Als die liebaert van den mieren,

 

Es een woerm van der manieren,

 

Dat mieren sijn van beghinne.

 

Als hi jonc es toghet hi minne

 

Ende vrientscap jeghen die mieren;

605

Daer naer beghint hi hem verfieren,

 

⁺ Als hi groet es, ende belaghet

 

Den mieren, ende neemt ende ontjaghet

 

Dat si winnen te hare noet,

 

Ende somwile bijt hise doet.

610

Te wintere, also coemt die sake,

 

⁺ Dat die mieren met ghemake

 

Wanen leven van hare pine,

 

Coemt hi ende rovet die woermekine

 

Al dat hi hem ghenemen can,

+ V. 180 a.

1) In de variant B.: Formica leo, evenals in De Nat. R. Formicarum leo; in de andere Hss. Myrmicaleon, verbasterd naar de Grieksche benaming Myrmeleon, d.i. Mierenleeuw. Bij B. begint, evenals in den Latijnschen tekst, bij de beschrijving van dit dier een ander artikel.

+ L. 110 a.

+ B. 77 a.

+ A. 133 a.

[p. 89]

615

Want hi te somere niet en wan.

 

Dus doen verdorvene edelinghe,

 

Diene doen ghene neringhe,

 

Maer si nement sonder verbueren

 

Den goeden ghetrouwen gheburen,

620

Dat si ghewonnen hebben ende verspaert;

 

Ende nochtan hebben sise onwaert,

 

Also dat si hem nemen tleven,

 

Sine willent hem sonder heschen gheven.

 

In India vintmen oec mieren

625

Van sere wonderliker manieren,

 

Mere dan men hier wassen weet¹⁾,

 

Die sijn wonderlike wreet,

 

Met clauwen scaerp, groet ende lanc.

 

So staerc sijnse ende so stranc,

630

Sien si den mensche, si scoeren ontwe.

 

Men vintse anders nemmermee

 

Niewer, seghet die waerheit fijn,

 

Dan daer die goudene berghe sijn.

 

Beesten noch oec anderen diere

635

En scaden si in ghere maniere,

 

Want si wel die waerheit weten,

 

⁺ Dat si dat gout niet en eten,

 

Datsi in den berghe hoeden;

 

Maer op den mensche si verwoeden,

640

Omme dat si willen hebben tgout.

 

Daer heeftse gheset Gods ghewout,

 

Om te wrekene daer mede

 

Op den mensche die ghirichede.

 

Over waer scrijft ons dus

645

Adelijn ende Ysidorus.

 

⁺ Plinius scrivet oec van desen,

 

Dat si te wintere willen wesen

1) Lees met de variant vosse in plaats van wassen, dat geen zin geeft. N.R. Vulpibus maiores sunt.

+ V. 180 b, L. 110 b.

+ B. 77 b.

[p. 90]

 

In daerde om dat grote cout,

 

So stelen hem die Inden tgout;

650

⁺ Maer die mieren gheriekent wel,

 

Ende ghevaltet, want si sijn snel,

 

Dat si die diefte becopen,

 

Want gheen paert mochtse ontlopen.

 

 

 

Limax es een maniere van slecken,

655

Die wi sien haer selven trecken

 

Ende traghelike angaen.

 

Experimentator doet verstaen,

 

Dat si te winter es verloeren.

 

In lentin so coemt si voeren,

660

Ende men seghet dat tbloet van hare,

 

Trectmer mede uut smenschen hare,

 

Dat poerkine so vaste sluut,

 

Datter gheen haer meer gaet uut¹⁾.

 

Ende daer puuste wassen in wonden,

665

Men wrijftse ontwe tien stonden,

 

Datsise ghenesen doet²⁾.

 

Van desen woerme es men vroet,

 

Dese en leghet in ghene scelle,

 

Maer si cruupt in haers selves velle.

 

 

670

Locusta, als ic hoere visieren,

 

⁺ Es een crekel van ere manieren,

 

Sijn hoeft ghemaect als een paert,

 

⁺ Langhe scinkel achterwaert,

 

Groene, springhende achter velde,

675

Ende vliegende met ghewelde.

 

⁺ Plinius seghet ende Adelijn:

 

Ter veste leit hi deieren sijn,

+ A. 133 b.

1) N.R. Sanguis eius poros claudit et impedit efficaciter ne pili crescant. Lees met de variant in vs. 661: Trectmen uut.

2) N.R. Contrita in quibusdam vulneribus apostemata sanat.

+ V. 181 a.

+ L. 110 c.

+ A. 133 c.

[p. 91]

 

Die den winter over gheduren¹⁾.

 

Te somere comer of creaturen,

680

Sulke als sulc te sijn pleghet.

 

Die moeder, die deiere leghet,

 

Stervet cortelike daer naer.

 

Egipten was gheplaghet swaer

 

Met desen woermen, als ict vant.

685

Noch so vintmen menech lant,

 

⁺ Daer si dicke sere in scaden,

 

Ende met menechte so verladen,

 

Dat si en laten in ghenen doene

 

Loef noch gras noch ghene groene.

 

 

690

Ranificus²⁾, na datment kinnet,

 

Es een woerm die side spinnet,

 

Met vele voeten ende bont.

 

Hi spinnet in alre stont

 

Uut sinen buke siden,

695

Ende hine eet in ghenen tiden

 

Dan moerblade ende anders niet.

 

Hi spinnet daermen toe siet

 

Siden alst ware om ene spille,

 

Ende daer binnen, als hi wille,

700

Luuct hi hem selven, ende daer na saen

 

Coemt hi boven uut ghegaen,

 

Anders ghemaect oec na desen

 

Dan si te voren hebben ghewesen;

 

Want hi te voeren croep met voeten,

705

Ende nu vlieght hi met goeder moeten.

 

Drie daghe hout si haer ghenoet,

 

Ende dan blijft die vader doet³⁾;

1) N.R. Pariunt ova.... condensa autumpni tempore, que durant tota hyeme. Lees in vs. 677 met de variant B.: In herfste.

+ B. 77 c.

2) Lees met de variant: Lanificus.

3) N.R. Deinde venerem ineuntes tribus diebus coeunt, quo peracto moritur masculus.

[p. 92]

 

So leghet die moeder op een cleet

 

⁺ Menech sadekijn ghereet,

710

⁺ Letter wijs gheteikent mede¹⁾,

 

⁺ Ende dan steerft si daer ter stede.

 

So nem teledekijn metten sade,

 

Ende leghet daer hem ghenen scade

 

Die winter ghedoen en mach.

715

Als dan verclaert die lentin dach,

 

So leghemen dat sadekijn

 

Voeren dat heite sonnen schijn,

 

Ende bi der sonne word hem ghegheven

 

Hare voerme ende haer leven.

720

Gheleu ende wit vaerwen dese woerme,

 

Maer andre vaerwe ende voerme,

 

Diemen an sijtwullen siet,

 

Die nes van naturen niet²⁾.

 

 

 

Multipes es een der woerme

725

Van wonderliker voerme,

 

⁺ Want hi hevet menighen voet.

 

Dese es al sonder bloet.

 

Van desen sprect sinte Augustijn,

 

Dat hi sach met den oghen sijn

730

Desen woerm tere stede

 

In so menech stic ghesneden,

 

Ende elc levede bi hem allene,

 

Ende dit nes gheen wonder clene.

 

 

 

Musca dats de name der vlieghen.

735

Liber Rerum sprect sonder lieghen,

 

Dat si minnet tlecht voer iet:

 

In demsternesse en wil si niet.

+ L. 110 d.

+ V. 181 b.

1) N.R. Femina vero ordine litterato innumera ova parit.

+ A. 133 d.

2) N.R. Duos tantum colores lana naturaliter in verme suscipit: album scilicet et croceum. Ceteri vero artificio sunt.

+ B. 77 d.

[p. 93]

 

Waerme stede ende daert es nat

 

⁺ Verkiest si ende minnet dat.

740

Allen dieren wil si an,

 

Ende alre houtste bijt si den man.

 

Versch vleesch besmit si sonderlinghe,

 

Ende schuwet alle soete dinghe¹⁾,

 

⁺ Ende smit gherne witte laken²⁾,

745

Ende men cant scoene ghemaken

 

Eer tjaer over es ghegaen.

 

Experimentator doet verstaen:

 

Vlieghen verdronken dat si connen

 

Weder leven metter sonnen.

750

Van messe weetmen dat si comen³⁾.

 

Men vint becke an hem somen,

 

Daer si mede steken sere.

 

Te wintere vlieghen si min no mere,

 

Maer in husen sietmense sitten,

755

Die dicke vol viers sijn ende hitten,

 

Ghelijc als si waren doet.

 

Jeghen oest vlieghen si, clene ende groet.

 

Plinius sprect sonder bedrieghen,

 

Datmen vint in Cypers vlieghen

760

Viervoete ende mere met allen

 

Dan donse ende heeten pirallen.

 

Dese wonen in hoven al⁴⁾,

 

Ende vlieghen ende maken ghescal

 

Sonder scade midden int vier.

765

Ende dit es te wonderen hier,

 

Als langhe als si sijn in den brant,

 

Sijn si levende ende veliant;

 

⁺ Vlieghen si uut iet verre mede,

 

So bliven si doet op die stede.

+ A. 134 a.

1) Lees met de variant: soute. N.R. Salsa fugit et aspera.

+ V. 182 a, L. 111 a.

2) N.R. Ex corrupcione generantur fimi.

3) N.R. Albaque et mundiora libenter coinquinat. Hoewel de lezing in den tekst goed is, verdient toch die der varianten de voorkeur, t.w. witte saken.

4) Lees met de variant: in ovenen. N.R. In fornacibus manentes.

+ B. 78 a.

[p. 94]

770

Papilio, als Liber Rerum seghet,

 

Es een woerm die te vlieghene pleghet.

 

⁺ Bi bloemen leeft hi, alsmen waent,

 

Ende hi noet na dien oestmaent.

 

Die hie noet ende stervet ter stede,

775

Die sie worpt haer saet ende stervet mede.

 

Dat saet gheduert den winter duere.

 

Als verhit des somers nature,

 

So wassen daer of woerme mede,

 

Ende vlieghen als die vader dede.

780

⁺ Sonne ende dou die can hem gheven

 

⁺ Beide vloghele ende leven,

 

Som wit, som blau, som pellelijn,

 

Na dat die lucht ghetempert sijn.

 

 

 

Pulex heten wi die vlo.

785

Liber Rerum seght also,

 

Datter van stove ende van mulle

 

In waermen weder wasset tfulle.

 

Dits van den clenen wichten een,

 

Daer wi mede in den aertschen ween

790

Ghesellet sijn in allen stonden

 

Van ons vaders Adaems zonden.

 

Nachts sijn si wreder dan bi daghe

 

Om ons vaders Adaems plaghe.

 

Boete jeghen die vlobeten

795

Doen ons wise meesters weten,

 

Dats dat een mensche wrive sijn vel,

 

Als hi slapen gaet, harde wel

 

Met absinthium, alsmen weet,

 

Dats teruut datmen alsene heet.

800

Sinte Ambrosis horic bedieden:

 

Men sal alsen in olie sieden,

 

Ende bestriker mede tfel sijn.

 

Alsene es der vlo venijn.

 

Alsene blader gheworpen mede

+ A. 134 b.

+ L. 111 b.

+ V. 182 b.

[p. 95]

805

⁺ Omtrent verdrijftse uter stede.

 

Coloquintida tebroeken in sticken,

 

Met watre ghesparset dicken,

 

⁺ Dare vele sijn, als wi scriven,

 

Machmense ene wile verdriven.

810

Alst cout es om Junius maent

 

Waster minste, alsmen waent.

 

 

 

Pediculus dats een woerm mede,

 

Die wast uut des menschen lede¹⁾.

 

⁺ Men seghet overwaer, alsmen verstaet,

815

Die dicken sine lede dwaet

 

⁺ Met zewater, dat hise verdrivet.

 

Quicselver oec, als men ons scrivet,

 

Met boemolie ghesoden bet,

 

Ende een ghordel daer in ghenet,

820

Draechter jeghen, ets mede goet.

 

Nem twitte van enen eye ende doet

 

Narenstlike met quicselvere minghen,

 

Et es goet te sulken dinghen

 

An een wullen gordel ghedaen,

825

Botre, doetmen ons verstaen,

 

Ghemenghet met quicselvere, ende daer mede

 

Bestreken cleder naest den leden,

 

Verdrivet sulke wormekine.

 

Ghebernet loec oec met aisine,

830

Met olie, dus ist bescreven,

 

Of aisijn met salien ghewreven,

 

Dit es tieghen luse goet.

 

Mensche, wes fier in dinen moet,

 

Daer die die woerme die dus onreine

+ A. 134 c.

+ B. 78 b.

1) N.R. De ipsa hominis carne creatur.

+ V. 183 a.

+ L. III c.

[p. 96]

835

Verteren di, entie sijn so clene¹⁾.

 

 

 

Rana dat es die vorsch of die puut.

 

⁺ Metten woermen telmen uut.

 

Some sijn si roet ende some groene.

 

Die roetste sijn van quaetsten doene.

840

Sijn crauwen scijnt van sulken treken,

 

Of hi altoes pijnde om spreken²⁾,

 

Hi vrucht al dat hi siet,

 

Bedi springhet hi in den vliet.

 

In oestmaent seghtmen, dat verstaet,

845

Dat sijn mont niet op en gaet

 

Noch om ate noch om sanc,

 

Noch oec om selfs tontfane dranc;

 

⁺ Ende alsi noten in haren spele,

 

Scieten si saets harde vele.

850

Men waent ende leec volc dat seghet,

 

⁺ Dat die puuts tonghe neemt ende leghet

 

Slapende onder des menschen hovet,

 

Dat hi cout of hi ware verdovet,

 

Ende vortbringhet dat verholen es.

855

Quenicum, ghelovet mi des³⁾!

 

Plinius seghet, diet weet,

 

Dat een puut rubeta heet,

 

Die in wacker aerde levet⁴⁾,

 

Ende an hem medicine hevet.

860

Kirammidarium boec die seghet,

 

Dat hi te pulvere verberrent pleghet,

 

Werptmene in een bat, dats waer,

1) Lees met de variant:

Daer die woerme dus onrene
Verteren di, entie sijn so clene.

+ A. 134 d.

2) N.R. Loquax est et vocibus importuna.

+ B. 78 c.

+ V. 183 b, L. III d.

3) N.R. Lingua rane aquatice si superponatur capiti dormientis, eum loquacem facit in sompnis et revelare, ut ambigua loquatur. Antiqua rusticitas!

4) N.R. In terra et in humore vita est.

[p. 97]

 

Den mensche of doet vallen sijn haer¹⁾.

 

II horne heeft hi, des is men vroet,

865

Daermen vele quaets mede doet;

 

Ende die auctore scriven te stride:

 

Een beenkijn uut sire rechter side,

 

Werpmen in een vat dat wallet,

 

Sine hitte te hant tevallet.

870

Jeghen venijn dat hi doet

 

Es sijn pulver ghedronken goet^2).

 

Een ander puut leghet onder rietbladen,

 

Dienmen en hoert no vroe no spade,

 

Want hi tallen tiden stom dinct.

875

Alsene ene beeste drinct,

 

⁺ Wast haer die buuc boven ghelove.

 

Echt sit een ander puut in love,

 

Die wel can voersien den reighen,

 

Bedi hi singhet daer jeghen;

880

Ende selden singhet hi dan om nat.

 

Van desen pude seghtmen dat:

 

Werptmene enen honde in den mont,

 

Dat hi blijft al stom ter stont.

 

Clene es dese, sonder waen,

885

Ende groene als dat loef ghedaen.

 

 

 

Stella dat es een woerm mede.

 

⁺ Hi leghet nachts na sterren sede,

 

⁺ Men sieten niewer overal

 

Dan na reyn, alst claren sal^3).

890

Plinius sprect: ets sine maniere,

 

Coemt dese woerm in den viere,

1) Vs. 860-63 zijn ongetwijfeld corrupt, en niet te herstellen door den even bedorven tekst bij N.R., waar twee zinnen, die niet bij elkander hooren, tot één zijn samengeflanst. Er staat: Cinis combustus sparsus in balneo.... deponit ac resumit quando vult cet. Bij Vinc. ziet men wat het laatste beteekent. Daar vindt men: Rubeta diversis referta medicaminibus; quando vult deponit ac resumit,.... venena vero numquam deponit.

2). N.R. Contra venena leporis marini et rubete cinis earum remedium est in aqua potus.

+ A. 135 a.

+ L. 112 a.

+ V. 184 a, B.78 d.

3). Lees in vs. 887 met de variant: Hi licht. N.R. Nocte ut stella lucet, numquam nisi magnis ymbribus proveniens et serenitatem esse designans.

[p. 98]

 

Dat hem een wit venijn uutgaet,

 

Dat gheent vier al verslaet;

 

Ende coemtet iewer an eens huut,

895

Alle dat haer moet rotten uut,

 

Ende die stede, daert up ran,

 

Blivet groene voerwaert an.

 

 

 

Spoliator colubri

 

Es een woerm, heet dus bedi,

900

Als ons Liber Rerum seghet,

 

Want hi serpenten te dodene pleghet.

 

Ghevaerwet es hi na dat gout.

 

Als een serpent in een wout

 

⁺ Leghet ende slaept in den scade,

905

Coemt hi crupende met stade,

 

Onthier ende hi thovet ghewinnet.

 

Teersten hi crauwen beghinnet,

 

So dat sijn vel bijt duere.

 

Alst serpent ghevoelt dien scuere,

910

So waentet den woerm ontvlien,

 

Maer et en mach hem niet ghescien;

 

Want spoliator wilt niet vergheten,

 

Eer hi hem thovet heeft doerbeten.

 

Hier gaet behendicheit voer cracht,

915

Die somwile lettel es gheacht.

 

 

 

Sanguisuga, sprect Adelijn,

 

Es een woerm ende wille sijn

 

In verschen watre ende sughet bloet,

 

Somwile quaet, somwile goet,

920

Meesten an beesten ende an den man.

 

⁺ Die strijpede hebben minst doeghden an,

 

⁺ Want si sughen dat quade bloet,

 

Die swarte el engheen dan goet.

 

Kirammidarium boec dat seghet,

+ A. 135 b.

+ V. 184 b.

+ L. 112 b.

[p. 99]

925

Datmen desen te bernen pleghet

 

Te pulvere ende doet aisijn daer toe,

 

Ist datment tere stede doe,

 

⁺ Daer ute es ghetrect haer,

 

Ende nemmermeer en wast daer naer.

 

 

930

Tamur, na datment ware weet,

 

Es die Salomoens woerm heet.

 

⁺ Met desen dede Salomoen

 

Wilen een groet wonder doen,

 

Doe hi maecte den dieren tempel

935

Na der tabernacle exempel,

 

Ende daer toe ons Heren outare.

 

Verbieden hordi overwaer

 

Moyses in doude wet,

 

Dat gheen steen moest sijn gheset

940

In den outaer te ghere steden,

 

Die met ysere waer ghesneden.

 

Daer toe dede bringhen doen

 

Van verren landen Salomoen

 

Maerberstene uut enen eylande,

945

Datmen Parioen doe ghenande.

 

Dat was soe hart dat hem dochte,

 

Hoemen dat best sniden mochte.

 

Hier toe sochti behendichede,

 

Also dat hi nemen dede

950

Dat jonc van enen voghel struus,

 

Besluten dede ende dede dus¹⁾

 

In een staerc glasijn vat,

 

So dat die struus mochte sien dat,

 

Ende altoes daer toe niet comen.

955

Die voghel heeft sinen wech ghenomen,

+ B. 79 a.

+ A. 135 c.

1) Lees met de variant B.:

Ende deet besluten thuus.

[p. 100]

 

Daer hem nature wijsde die vaert,

 

Ende vloech ter woestinen waert,

 

⁺ Ende hi brochte een woermekijn,

 

⁺ Ende streec metten bloede sijn

960

Op tglas, ende et scuerde te hant.

 

Bi deser behendichede vant

 

Van sulken woermen Salomoen,

 

Hoe hi mochte scueren doen

 

Den finen haerden maerbersteen,

965

Sonder altoes iser engheen.

 

Tamur hetet dese woerme,

 

Maer ic en weet niet sine voerme.

 

 

 

⁺ Tappula dats een maniere

 

⁺ Van woermen ende heeft voete viere.

970

Dese loept hene metter vaert

 

Op twater ende onvervaert.

 

Op tlant loept hi harde sere,

 

Maer op twater loept hi mere;

 

Ende als hi wille ende hem des lust,

975

So staet hi op twater ende rust.

 

Ende sere es te wonderen dat,

 

Dat sine voete niet worden nat.

 

Al steecmen onder twater mede,

 

Als hi op coemt, dats sijn sede,

980

Dat hi emmer droghe blivet,

 

Noch int water niet ne woert ontlivet¹⁾.

 

 

 

Testudo dats die name der slecken,

 

Die haer can in haer huus decken,

 

Ende scijnt oft ware maerberijn,

985

Ende dat verhaert dat sonnen schijn

 

Van haren lime ende maket haert²⁾.

+ L. 112 c.

+ V. 185 a.

+ B. 79 b.

+ A. 136 d.

1) N.R. Si vermem ipsum diu teneas violenter sub undis nec tunc humectatur aut moritur.

2) N.R. Hec miro modo ex sputo, quod lubricum et crassum est, facit sibi habitaculum ossee vel potius marmoree substantie mirabiliter testudinatum, cum calore solis paulatim quodammodo durescit in lapidem.

[p. 101]

 

Som sijn si roet, som bont, som swaert,

 

Ende alsmen worpt op haer sout,

 

Dan verdeerftse met ghewout,

990

So datter blivet harde clene

 

Sonder en lettel bloets allene,

 

⁺ Ende dat es goet ter medicinen.

 

Altoes doetse dat sout dwinen.

 

 

 

⁺ Teredinis die wast int hout¹⁾,

995

Ende es een woerm die met ghewout

 

Dat hout doergaet al in een.

 

Sochter dinghe nes engheen,

 

Nochtan can hem niet verweren

 

⁺ Thout, hine moet al verteeren.

1000

In des lants hout sijn worme me

 

Dan int hout van over zee²⁾.

 

Ic wane men lettel boeme vinde

 

Sonder die eyke entie linde

 

In dit lant dies hem verweren,

1005

Die woerm en moetse verteeren;

 

Ende dats een vreemde sede

 

Ende der naturen heimelichede,

 

⁺ Dat die linde den woermen ontgaet,

 

Die ander haerde boemen doergaet.

 

 

1010

Vespa, als Plinius seghet,

 

Es een woerm die te wassene pleghet

 

Van doden paerden sonder waen,

 

Ende es na die bie ghedaen

 

Van sceppenesse, van vaerwen niet,

1015

Want mense al gheleu siet.

 

Appele eten si ende paren.

 

Sijn strael dat mach sere daren.

+ L. 112 d.

+ V. 185 b.

1) N.R. Teredines.... vermes lignorum sunt.

+ A. 136 a.

2) N.R. Pauca ligna orientalium parcium vermes gignunt.

+ B. 79 c.

[p. 102]

 

Huerselen hetet in onse lant.

 

Den vlieghen sijn si viant.

1020

Vespa maket raten als bien,

 

Maer daer en mach gheen goet of ghescien.

 

 

 

Vermis es een name ghemene

 

Van allen woermen groet ende clene,

 

⁺ Doch es dorpes des woermes name,

1025

⁺ Die sonder smette ende blame

 

⁺ Ende noet noch groet no clene

 

Van der aerde wast hi allene¹⁾.

 

Met desen woerme es datmen aest

 

Die yghinne ende vische verdwaest²⁾;

1030

Ende bediet der Maghede kint,

 

Die sonder ghemeenscep een twint

 

Van Marien waert gheboeren.

 

Dits taes daermen bi mach verdoeren

 

Die viande min no me

1035

Dan als die vische in die zee.

 

Woermen sint, sprect sinte Augustijn,

 

Die in enen lande sijn,

 

Heet Celidonia, ets ghescreven,

 

Dat si in wallende watre leven;

1040

Ende comen si uten heten int coude,

 

So bliven si doet als oude³⁾:

 

Dits wonder, na dat ict onthoude,

 

Daer an es exempel menechfoude.

 

Entie namen van den woermen,

+ V. 186 a.

+ A. 136 b.

+ L. 113 a.

1) N.R. Vermis nomen licet quidem conveniat universis, propria tamen vermis specialiter.... qui de pura et munda terra nulla commixtione seminis generatur. Lees met de variant in vs. 1024 vlgg.:

Doch eest proper des woermes name,
Die sonder smette ende blame
Ende sonder noten groet no clene
Van der aerde wast allene.

2) N.R. Hoc verme inescatur hamus in piscium decepcione.

3) N.R. Ex aqua fervente cum venerint in aere frigido statim moriuntur. Lees met de variant: also houde.

[p. 103]

1045

Diemen vint van vele voermen,

 

Haddix in Latijn meer vonden,

 

Ic hads in Vlaemsche meer ontbonden.

 

 

 

Nu suldi horen van den boemen,

 

⁺ Daer ghi an vint, wildijs goemen,

1050

Leringhe ende medicine

 

Ende bate jeghen menighe pine.

 

Ic sal eerst dichten int ghemene,

 

Eer ic van elken spreke allene.

+ B. 79 d.

25. V.A. crupen. B. trage in c. ende i.g. - 26. V.A.B. Dus. V. doe. B. mesters. - 27. V.A. wormen. - 28. V.A.B. Hort, vort. - 29. V.A. Eerst van A ende dan van B.B. Tierst in A na in B. - 30. V.A. Na letteren vanden. B. die letteren van A. - 31. V.A. Apes dat es i.D. de b.B. Aapes dat es d.b. - 32. V.A. Sente A.s. dus mie. B. Ambrosius s. mie. - 33. V.A.B. Basilius. - 34. V.A.D. dit. B.D. sijn. - 35. V.A. noch sine r.B. none r. - 36. V.A.E. wonen. B. Si wonen. - 37. V.A. legsi. B. vorme lecgen. - 39. B. cleine. - 40. B. Es tallere s. gemeine. - 41. V.A. Hare m. hare renichede. B. Hare m. hare r. - 42. V.A. Es al g.B. gemeine hen a. - 45. V.A.B. pleghet g.l. tsine. - 46. B. Dus w. si al s.p.V.A.B. pine. - 47. V.A. haer ontbr. B. har geslechte. - 48. V.A. coninghe in haer g.B. winninge in har g. - 49. B. gadre. - 50. V.A. conijnc. - 51. V.A. heerne. B. sine eren. - 52. V.A. dien si haren. B. Alse din si haren. - 53. V.A.B. wille. - 54. V.A. Up h. ne d.s. gheene o.B. Op h. doen s. gene o. - 55. V.A. nes. B. dits te wonderne n. en t.

56. V.A. Wantse. B.W. har c. hise mede m.L. Want si. - 57. V.A. sochte. B. hen s. - 58. V.A. Ende si b.h.o.B. Ende blivet hem oec o. - 59. B. Hir ombe en es. - 60. V.A.B. alle worme. - 61. V.A.B. wonderne. V.A. die ontbr. - 62. V.A.B. gaderen. - 63. V.A. allen soeten. B. allen soetheiden. - 64. V.A. mescame. B. mesquamen es b. - 66. B.M. man. - 67. V.A. voghet. B. voegt. - 68. V.A. an ontbr. B. met b. - 69. V.A.E. sine s. niewer. B.E. sine s. nimanne. - 70. V.A.V.m. noch sochte w.B. Mar sachter van meneger manieren wel. - 71. V.A.B. dats. B. ansien. - 72. V.A. Winters en mach meer. B. Wintertiets m.g.s. - 73. V.A.B. des somers a. winnen m. - 74. V.A. Ne lijt daer g.l. den d.B. Nes g.l. opten d. - 75. V.A. Hets worem dat g.v. ne d.B. Hets worm d.g.v. deert. - 76. V.A. alst b.h. hevet vertheert. B. heft. - 77. V.A. doen s.d. spien. B. blomen doense dane spien. - 78. V.A. Bet of w.h. goet m.g.B. Bet af war h.g.m.g. - 79. B. Sien in. V.A.B. vremder stede. - 80. V.A. in g.w.B. Onder hen soe doen si w. - 81. V.A. hare v. niet ne werden n.B. hare vedren niet werden n.L. niet ontbr. - 82. V.A. upwert den b.B.E. kiren den buc opwert dor d.

83. V.A. Hare covent. B. Har covent deilt hen. - 84. V.A.B. coninghe. - 85. V.A.B. die de j.B. berichten. - 86. V.A. rechte d. - 87. V.A. In e. buuc. B. buc e. ember. L. hoec. - 88. V.A.B. es scoenre. B. embermere. - 89. B. alse g. alse. - 90. V.A. an dien. - 91. V.A. ogher. B. Ende e.d. hogere. - 92. V.A. Vor sijn hovet. B. Vor s. hoeft alle. - 93. V.A. een ontbr. B. ene. - 94. V.A. seere s.B. An sijn hoeft sittende sc. - 96. B. al ontbr. - 97. V.A. oecheit dats sine w.B. sine w. - 98. V.A. den sp. B. ontseit. - 99. V.A.B. Om d.V.A. erdrike. B. princen v. ertrike. - 100. B. Exempel. V.A.B. nemen an dese. - 1. B. dierste. - 3. V.A.D.s. tangher scarp e. snel. B.D.s. trager scarp. L. tangher ontbr. - 4. V.A. bedarve. B. berichten dandre w. - 5. V.A.B. doen. V. stillen. - 6. V.A. willen. B. har mester wille. - 8. V.A.D. scalkelike te diene p.B. scalcliker te dienne. - 9. V.A. winnent scalkelike. - 10. V.A. den andren. - 11. V.A.B.D. ne h.s. negheen. - 12. B. dinende. - 13. V.A. enten h. - 14. V.A. uut. B. stect. V.A.B. onneren.

115. V.A. slaepsi. B. Smagens. - 16. B. te lange. - 17. V.A. bijtse. - 18. V.A. bi hem. B. Eest. - 19. V.A. ripe. B. thonech ripe. - 20. B. met groter s. - 21. V.A. Ende a.d. jonghe. B. Ende alse d. jonge. - Vs. 122 ontbr. bij V. en A., terwijl de regel is opengelaten, die bij V. door eene veel latere hand is ingevoegd. - 22. B. Ende geset wel int g. - 23. V.A. vor d. middelscare. B. Setmense ter middelster scare. - 24. V.A. Om d.v. harentare. B. Om d.v. hare en tare. - 25. V.A. Um hare r. ende h.s.B. hare raste. - 26. B. somege mesters varen m. - 27. V.A. berecht. B. Dise berichten. L. berechten. - 28. B. mester den c. - 29. V.A. mie. B. aldus mie. - 30. V.A.B. ofte. - 31. V.A.E. si willen v.u.B.E. si vl. willen u. - 32. V.A. mit. - 33. B. Soe vart d.c.v. ute dar. - 34. V.A. die ander v.n.B. die andre v. hem n. - 35. V.A. So w. dat si te swaermene. B. war dat si te swermen. - 36. B. Eest. - 37. V.A. nessere in al tgheloop. B. Sone esser in alt geloep. - 38. V.A. Waer e.c. inden hoop. B. Mar e.c. inden hoep. - 39. V. meer oec. V.A. hopen. B. Eest oec datsi mer h. - 40. V.A.B. So w. in waren s. - 41. V.A.B. alse. - 42. B. Alse m.h. des sijt gewes. - 43. V.A. edel. B. Dit edel. - 44. V.A. elc wonderen. B. elken ontbr. - 45. V.A. die m.B. tote in die margenstont.

146. V.A. Tote dien dat. B. Tote dat ene ontdoet. - 47. V.A. trumpt. B. troempt twewerf. - 48. V.A.O. leert weder k. die bie. B.O. leer w. kinnen die bie. - 49. B. Eest. - 50. V.A. So v.s.a. ute. B. Soe v.s.a. ut. - 51. V.A.E.s. tweder sijn onreene. B. dweder sijn o. - 52. B. ut alleine. - 53. V.A. hevet besceden ambacht. B. Elke heft bescedene ambacht. - 54. V.A. hevet h.l. ghebracht. B. Alse ene hevet har l. bracht. - 55. V.A. sijn. B. sijn dar d. ofte vire. - 56. V.A.D. ontladen sonder waen. B. Dise ontladen alsoe saen. - 57. V.A. vander blomen. B. dandre blomen. - 58. V.A. hem ontbr. - 59. V.A. woninghe. B. selke. - 60. V.A. van s.d.B. Dan dinen selke van andren d. - 61. V.A. ne w.B. Die si. - 63. V.A. an die. B. Selke s.a. die s. - 64. V.A. vererren. B. Ofte h. dweder i.s. werren. - 65. V.A. al. B.E. si eten al te m. - 66. V.A. ende in ene s.B. samenen in ene s. - 67. V.A.B. ruten. L. rusten. - 68. B. ember ilanc. - 69. V.A. Ruter t.s. there s.B. Ende r.t.s.t. summe. - 70. B. Ende ene v. allumme. - 71. V.A. in der manieren. B. troempt in der manieren. - 72. V.A. als soese. B.A. dise wille doen w. mede. - 73. B. Tierst m.s. war. - 74. V.A. Ende rusten d.g. al. B. gemeinte e.r. sal. - 75. V.A. man ontbr. B. mach ontbr. - 76. V.A. So maecsi. B. Dar nae m.s. dar h.r.

177. V.A. jonghe d. up. B. Alse d. jonge. - 78. V.A. hebsi. B. Dan. - 79. V. Wien. V.A. of h.B. eest gemeinte ofte h. - 80. V.A. Die h.s.t. werringhe k.B. Die h. selen t. neringen k. - 81. V.A. Die d.B. Die roven si. L. Ende die. - 83. B. Alse, vart. - 84. B. Met s.h. es hi bewart. - 85. V.A.B. vlieghen e.s. beiden. - 86. B. pine. - 87. B. hi l. dan a. - 89. V.A. Om h.s.i. sine s.B. Om h. in sine s. - 90. V.A. Sine s.B. Die s.n. sijns w. - 91. V.A. hiemene. B. Ofte. - 93. V.A. ne latene. B.E.e.l. hem niet messcien. - 94. V.A. ne m.n. dicken. B. Dit ne m.n. dinken g. - 96. V.A. es. B. en es nimen. - 97. V.A. Diemen. B. Diemen ut. - 98. V.A.B. Hare. - 99. V.A. iemene. B. Wart. - 200. V.A.D. storen wilde. B.D. sc. wilde d. coninc. - 1. V.A. Hi m. dat an ghelden s.B. dat o. - 2. B. haren hare. - 3. V. So es gheselscap o.A.B. dat gheselscap. - 4. V.A. volghet e.a. coninc s.B. andren coninc. - 5. V.A. een b.B. buc. - 6. B. blomen dar. - 7. V.A. Of om h. des ghelovet. B. Ofte om h. des gelovet.

208. V.A. ofrovet. B. afrovet. - 9. V.A. dorpers b. - 10. V.A.B. wesene. - 13. V.A. so d.b.s. steict. B. Weltijt soe d.b.s. stect. - 14. V.A. dien s. utebreict. B. hare dat s. utebrect. - 15. V.A. daermkijn. B. darmken. L. darekijn. - 16. V. soe. A. soet. - 17. V.A. die q.l. - 18. V.A. Vogle v. ganse in d. vlucht. B. Vogle vangense ter vlucht. - 19. B. Siedmer c.b. ofte b. - 20. V.A.B. vander r. - 22. V. Doot d. andren. A. Doot. V.A.B.D.d.a. seitmen mie. - 24. V.A.B. dat si. - 25. B. suete. - 26. V.A. vergadert mense. B. vaetmensc. - 27. B. ofte sevene. - 28. B. Sit. V.A.B. levene. - 29. B. darme mitten drecken. - 30. B. doet o. derde decken. - 31. B. af selen. - 32. B. boke. - 33. B. stier osse ofte c. - 34. B. hare c. - 35. B. Datmerre af. - 36. V.A.M. si n. B. Mar si n. alsi vliegens p.

237. V.A. Doch sijn si. B. wel naer. - 38. V.A. wetet. B. wet vor w. - 39. V.A.B. es heet. L. es et. - 40. V.A. het. B. alst c. bat. - 43. B.E. in een g. - 45. V.A. die coude m. dat. B. die coude m. - 46. V.A. Neemt h.e. tempert. B. Nemt h.e. tempert. - 47. V.A. watre. B. watere. - 48. V.A.B. die m. V. suvere. - 49. V.A. Het maket. B. Het, clar. - 50. V.A.D. di d.m. daer. B.D. dar m. dar. - 51. V.A. soutu. B. In enen s. saltu. - 52. V.E. daer toe s. met s. A.E.d. toe s. met s. B.E. doenre toe oec houd bi s. - 53. V.A. mac. B. enen coroep dar m. - 54. V.A. jeghen. B. Hets g. jegen dien r. - 55. V.A. der coppen. B. dat es der coppen. - 56. V.A. onbecame. - 57. V.A. So wevet ute. V. bube. B. wevet hut h.b. een n. - 58. V.A.D. soe. B. belet. - 59. V.A. Dicken. - 60. V.A. Dat hare c.B.D. hen c. - 61. V.A. subtijl. B. hare e. - 62. V.A. Datment n. ne m. B.D. noit conste gesien. - 63. B. Ende soe. - 64. B. es al har. - 65. V. Ene gheen dinc ne. A.E. negheen d. ne. B. Engene d. wacht si b. - 66. B. an hare n. - 67. V.A. Ende a. soere een. B. Ende alsiere. - 68. V.A. soere. B. Loep siere. V.A.B. al ontbr.

269. V.A. hare b.B. af har b. - 70. V.A. soe in hare v.B. Dander houd si te harre v. - 71. V.A. suwe si. B. soe si dire. - 72. V.A. Entie h. die. - 73. V.A.B. Aristotiles. - 74. V.A. soe. V. te n.p.B. lintine. - 75. V.V. hongre ne sterftene ne gheene. A. hongre ne sterfter negheene. B.V.h. sterfter gene. - 78. V.A. up. B.W. d. hare vebbe. - 79. V.A. soe ne swellet. B. niet swellet. - 80. V.A. coppe. B. Alse d. coppe. - 81. V.A.B. ene s. - 82. V.A. soe. V.B. bi enen d. - 83. V.A. ende stect. B.E. stoet s. dicke e. stect. - 84. V.A. soe h.d. hersene dorbrect. B. hersenen dorbrect. - 85. V.A. ne w. so es. B. ne wille. - 86. V.A.E. dat soe h. nemen tleven. B. Vor dat si h. nemt. - 87. B. Buffo alse. - 88. V.A.B. worme geleget. - 89. V.A.B. onse. - 90. V.A. es soe. - 91. V.A. heiselic te siene den man. B te anesiene den man. L. sien an. - 92. V.A. vulic te t. an. B. vreselike t.t. an. L. dan. - 93. V.A. nemet soe. B. derde nemt s.h. art. - 94. V.A. soe nochtanne. B. spart. - 95. V.A. soere nemmee. B. nemme te spisen verdoet. - 96. V.A. Daghes dan b. die vorste v.B. Dages dan beluct hare vorste v. - 97. V.A. Om datsoe dies v.a. B. Om d.s. dies vrucht.

298. V.A.B. Datter hare g.s. - 99. V.A. soe. - 300. V. lichame. A.B. sinen lichame. - 1. V.A. sine bedarve. B. sine bederve. - 2. V.A. een man. V. sine. B. vremde i.s. erve. - 3. V.A. vertaert. B. verduwet e. vertert. - 4. V.A. sware verspaert. B. Dattie andre heft verspert. - 5. V.B.E. dies der s. danket. A.E. dies der s. ne danket. - 6. V.A.B. hi a. hem l. - 8. V.A. horen wi. - 9. V.A. ute ten lentijn. B. ute te linten. - 10. B. Entie. - 11. V. Als. B. Alst dweder warm e.e. sachte. - 12. V.A.B. Hets. V. bevonde. B. brachte. - 13. V.A. aren. - 14. B. dar ne songe niet twaren. - 15. B. predekaren. - 16. V.A. niewer. B. nieweren. - 17. B. Dan d. kint e. predekens p. - 18. V.A. Maecse. B. Dar sijn si m. - 19. V.A. Om d. mesdaet a. ic l.B. Om d. mesdaet. - 21. B. walvesce. - 22. V.A. worden. B. Alse. - 23. V.A. darde. - 24. V.A. in somer s.B. someger. - 25. B. danscijn n.d. put. - 26. B. doet ons v. - 27. V.A. soe g.v. hevet. B. venin heft. - 28. V.A. Soe v. jeghen d. copspinne. B. jegen der coppen s. - 29. V.A. ne c.B. hare n. geweren. - 30. V.A.D. coppe. B.D. coppe stect d.m. hare d.

331. V.A. soe g.e. wil. B. Dan wert si groet. - 32. V.A. datsoe. B. swelt. - 33. V.A. Hare b. ne. B. Har b. can m. - 34. V.A.B. Enen. - 35. V.A. dragnet hi i.v. sijn. B. draget si. - 36. V.A. heetene crapandijn. B.E. dien heetmen carpandijn. - 37. V.u.A. u af. B. Daric u af s.s. war. - 36. B. hir. - 39. V.A. Brorax s. so r.B. Si s.r. dat es w. - 40. B.E. si h. - 41. V.A. wandert soe. B. wandelt si a.w. - 42. V.A.E. dicken in ghetarden w.B.E. dicke in getordene w. - 43. V.A. Daghes l. soe. B. Dages l.s. hare. - 44. V.A. Wijngaert r.m. so. B. Wingart r. doetse v. - 45. V.A. sijn. B. sinse in Spanien. - 46. V.A.D. die c. - 47. V.A. Bonbax a. ons. B. alse P. - 48. V.A.B. te sine. - 49. B. Asirien mest. - 50. V.A. leeme. B. Hi m.v. leme s.v. sijn n. - 51. V.A. ne c.B. dorsciten. - 52. V.A. gadert w. ghedan. B. gedert hi w. nochtan. - 53. V.A. Middeliker. B. Meldeliker. - 54. V.A. danne. B. Dan s. hi m. - 55. V.A. coppe. B. Wollen e.d. van coppen w. - 56. B. af. - 57. V.A. Cleder als ic. B. alsic. - 58. V.A. menjote v.B.D. miniote clederen. - 59. V.A. af. B. Hir af m. in den t. - 61. V.A. dit s.d.B. adlacta ontbr.

362. V.A. also sulker. B. also selker. - 63. V.A. krekle. B. Alse w. hir d. crecle s. - 64. V.A. si hier te. - 65. V.A. al. B. gemeine. - 66. V.A. bachten lanc. B. Groet v. ende l. achter d. beine. - 67. B. cleine. - 68. V.A.B. wilen bi E.B. gemeine. L. in E. - 70. B. Alse ons noch M. boke t. - 73. V.A. als si c.s. etent. - 74. V.A. Dat groene es up berch e. int d.B. Dat grone es. - 75. V.A. gheene. B. dar es gene bate j. - 76. V.A. dinke mi. B. plage doncke. - 77. V.A. Ornaet s.B. Quaet s.d.i.h. done. - 78. V.A. Vertheeren. B. Afteren e.v. tgrone. - 79. V.A. lieder. - 80. V.A. Verneemsi. - 81. B. Soe gaensise k.e. sliten. - 82. V.A. vertheeren. B. biten. - 83. V.A. lieder. - 84. B. vals. - 85. V.A. Cacendula. B. Cicendula alse. - 86. V.A. sine. B. siene. - 87. V.A.B.D. bi n. es cl. e.l. - 88. A. worem. B. eest sonder l. - 90. V.A. eenre. B. cleinre. - 91. V.A. men men. - 92. V. Ytalien. A. Ytalen. B. Italien sijnsi. - 93. V.A. Viertiennacht. B. Virtiennacht. - 94. V.A. Eer d.s.t. hoechsten. B. Dattie s.t. hogensten.

396. V.A. Sietmen. - 97. V.A.B. Daghes ne sietmen hare. - 98. B. in dire g. - 99. V.A. sparke ghebard. B. alse d. sparke gebert. - 400. V.A. Sine c.B. Sine claereit e. mest a.d. stert. - 2. B. Wonderlike. - 3. A. hate. B. af. - 4. V.A. ne w.B.S. vlesc worde niet o. - 5. V.A. Nemmermee noch s.b.B. Want nemberme al s.b. - 6. V.A. sijn ontbr. B. langde h. ombe w. - 7. B. dats warlike. - 8. B. Dicke e. te menegen s. - 9. V.A. dats die h.v.B. dats die hons v. - 10. V.A.B. ons ontbr. B. liegen. - 11. B. Hets een. - 12. V.A. Eenhanghel e. tangher e.B. Anehangel e. nembermere. - 13. V.A. Soene. B. Sone l. si d.h. gerusten. - 14. B. meest begint s.l. - 15. B. Soe si hem mer pinlijest es. - 16. V.A.V. soese t. si d. hem d.B.V. sine t. si danc hem d. - 17. V.A. Soe doet h. bloet volghen n.B. Ende doet hem dbloet volgen n. - 18. V.A. dunct mi. B. donct w. overwar. - 20. V.A. die hie. B. die. - 21. V.A.B. Die. - 22. V.A.B.E. en es. - 23. A. hiet v.

424. V.A. so nauwe. L. node. B. Dat hijs ontginge God en daet. - 25. V.A. Al constu ander werken r.B. Want hine so nawe bestaet. - V.A. hijs o. God. B. Al conste hi al der werelt raet. - 27. V.A. heeten. B. hetewi. - 28. V.A.B. Wormekine die. - 29. V.A. Dicken. B. Dinken. - 30. B. Mosien sinse met o. genamt. - 31. V.A. varsch. B. Dart vet versc. - 32. V.A.B. des sijt ghewes. - 33. B. Hir. - 34. A. helighe. B. Alse d. edele s. - 35. V.A.B. in desen s. - 36. V.A. Wreict. B. Wrecter G. me Adams z. - 37. V.A. Wantse. B. minscen. - 38. V.A. den ontbr. - 39. B. bittere. - 41. B. alse. - 44. V.A. hevet hi. B. heft. - 45. V. sine. - 46. V.A. dorboort. B. met. - 47. V.A. sucht sijn b.B. dbloet dats s.r. - 48. B. dlecht. - 49. V.A. steden d. hijt. B. dar hijt. L. hiet. - 50. V.A. dinghen hevet. B. Suete stede. - 51. V.A. huse of up tvelt. B.D. sijn in huse ofte. - 52. V.A. Dese ontsiet. B. Ende diese ontsiet. - 53. V.A. Ete l.B. Et een loech slaepti ofte wacht. - 54. V.A. Negheen culexs. B. Geen. - 55. V.A. Candarides na dat wijt g.B. Caridarides alse wijt g. - 56. B. blade.

457. B. Dierst alse rupsenen. L. alst. - 58. V.A. bevaen. B. Daer na m.v. bevaen. - 59. V.A.B. daghes harentare. - 60. V.A. Nacht vintmen. B. sietmense oppenbare. - 61. V.A.B. Datsi h.V.A. gader. - 63. V.A.G. es hare ghedane. B. Grone so es hare g. - Tusschen vs. 464 en 465 is bij V. en A. een regel opengelaten. - 64. V.A. Scijnsi ghelijc den gronde claer. B. Ende s. gelijc d.g. clar. L. Si s. den g.c. - 65. V.A. Sulc t. so. B. Weltijt soe die o. - 66. V.A.S. si bi nachte goet gevaen. B.S. si bi nachte gevaen. - 69. B. begiten. - 70. V.A. legghen up een velt. B. leggen o.e.l. thant. - 71. V. make wille. A. wille. B. Darmen wille m. - 72. V.A. ghewelmet. B. gedwellet. - 73. V.A. Ghecollet na die nootscale. B. Gecoelt in ene noetscale. - 74. B. effen. - 76. B. dan ontbr. - 77. V.A. enen goudrade als wijt h.B. gout naelden alse wijt h. - 78. B. In die selve s. - 79. V.A. Jof ten utersten met e.s.B. Of ten utersten met e.s. - 80. V.A. humure. B. Dar s.q. umeur ute g. - 81. B. vele ontbr. - 82. V. bant. B. vor waer.

484. V.A. als ons. B. alse. - 85. V.A. sine. B. siene. - 86. B. In derde. - 87. V.A. so seghet. B. soe seget. - 88. V.A. van d.p.B. van d. parden. - Vs. 489 ontbr. bij L. - 89. B. Darmense delft o.d. arden. - 90. V.A. urselen. B. hurselen w. dar af. - 92. V.A. Appelen e. ende p.B. peren. - 94. V.A. erande. B. derde erande. - 95. V.A. en comen. B. ne c. - 96. B. dar si h.v. ute. - 97. V.A. ic. B. Crobo na d.i. mah kinnen. - 98. V.A. Dinke mi sijn. B. Donct m. sijn d. abeel b. - 500. V.A. urselen. - 1. B. ter m.s. - 2. B. Daer si. - 3. V.A. Hare h. ne d.B. Hare h. doech. - 4. V.A. nemen wille. B. wille n. - 5. B. aventuer. - 6. V.A. haer s. es. B. har strael es. - 7. B. Nieman en caens. - 8. V.A. des krekels. B.C. es des crekels n. - 9. V.A. scone. B. Scone v.e.b. - 10. V.A.B. scone e. clare. - 11. V.A.B. harentare. - 13. V.A. suwe hare. B. Ende alse d. soe hare. - 14. V.A. leghet soe upwert. B. leit si opwert. - 15. V.A. dan ontbr. B. hi gaet hare a. - 16. V.A.D. so. B.D. soe si swiget alse. - 17. V.A. hie ist. B. Ende d. hi te s.p. - 18. V.A.B. Eene a.m.v. mede. L. Ende.

519. B.D. altoes houden h.s. - 20. L. Ende in h.V.A.B. Ende ontbr. V. ende w.d. - 21. B.D. suettelijc altoes s. - 22. V. voghele negheene. A. vloghele ne gheene. B. vlogele en geine. - 23. V.A. dander. B. Alse d. doen gemeine. - 25. V.A. an s.s. - 26. V.A. in L.B. Vligende h. in L. - 27. B. gevloegelt. - 28. V.A. ghehorent a. wijt w.B. alse wijt. - 29. V.A. Tanden ende in tween. B. Tande ende tonge in tween g. - 30. V.A. thovet of het. B. hen th. af. - 31. V.A. den b.B. nadatten buc. - 32. B. alse. - 33. V.A.B. worm. - 34. V. lof. B. Ceelen. - 35. B. Messelijc geverwet alse wijt. - 36. V.A. Rupsemen heetment. B. Rupsenen heetent. - 37. B. Mettesen - 39. V.A. Na alf o.B. half o. alse men. L. alst o. - 40. B.A. reit ofte d.w. - 41. B. Soe wert. - 42. B. wert. - 43. V.A. die v. - 44. V.A. daer naer a.h. hende. B. dar nae alse har inde. - 45. V.A. dan ontbr. B. hare s. - 46. B. lovere. - 47. V.A. an sien c. B. Datmeer g. lief g. can. - 48. V.A. warmen w.B. Tote d. dattet warm. - 49. V.A. dan. B. Entie dan d. lovere.

550. V.A. somer s.B. sonne s. - 51. V.A.B. ander ontbr. - 52. B. heetewi. - 53. V.A. deser m.B. wormkin v. deser m. - 54. V.A. horter of Salemon. B. horter af Salamone. - 55. V.A.B.W. hi. L. si. - 56. V.A. heet a. hare. B. heet ane hare. - 57. V.A. soene hevet meesters no heren. B. hebben mesters no heren. - 58. V.A. winnet soe. B. winnen si tsomer. - 59. V.A. Dat soe t.w. wort ghevoet. - 60. V.A. seghet. - 61. V.A. elc t.h. ambachte. B. elc t. sinen ambachte. - 62. V.A. marke h. soe hare. B. hare b. - 63. V.A.B. miere b.d. - 65. A. af. B.D. enech d. daer ic af s. - 66. V.A. wonderne. B. dits te wonderne. - 67. V.A.A. seghet. B. Ambrosius seid. - 68. B. die ontbr. - 69. B. nemberme. - 70. B. derde. - 72. B. Verbiten s.o.v. tgaet. - 73. V.A. hare c.B. Wert har c. - 74. V.A. Die d.V. in s.w.B. droge w. - 75. B. Ende leggent ter sonnen te drogene neder. Vs. 575 ontbr. bij L. - 76. B. Kinnen bider. - 77. B. Ofte. - 78. V.A. ne wasset noch s.B. El g.d. ne w. no s. - 79. V.A. houden. - 80. V.A.B. Daghes. - 81. V.A. Mede nachts. B. Ende n.m. domen. - 28. B. Tuscen maels en d.

583. V.A. Ende als. B. Ende alse. - 84. V.A. levet h.d. vulmerken. B. levet h. die merken. - 85. V.A. ten a.B.H. nerst elc es. - 86. B. alse. - 87. B. alse die onderlinge g. - 88. V.A. den een d. anderen. B. Ende die gebuer d.d.a. - 90. V.A. Laetsi der in l.l.B. dar e. licteken. - 93. B. Eest d.g. over een. - 94. B. ut. - 95. V.A. delvense o. cruut. B. deckense o. terut. - 97. V.A. Niemen dan d.m.B. Dan de minsce ende dese diere. - 98. V.A. Mirmutaleon. B. Formicaleo segt. - 99. B. Dat a.v. lut. - 600. B. Alse d. liebart. - 1. V.A. worm inder m.B. worm van dire m. - 2. B. miren s. vanden b. - 3. V.A. Al es hi cleine hi t.m.B. Alst clene es. - 4. V.A. vrienscap. B. miren. - 5. V.A. Daer na begont. V. versieren. B. Dar na b. hi h. vertscieren. - 6. B. Alse. - 7. V.A. Die m.V. ment hem. A. nemt hem. B. Die m.e. nemt e. jaget. - 8. B. thare n. - 9. B. somwille bitsise. - 10. V.A. Te wintre als so c. in d.s. - 11. V. miere. B. miren. - 12. B. harre somer pine. - 13. V.A. Comt ende r.B. roeft. - 14. V.A.B. Wat.

615. V.A. niene. - 16. V.A. verdorven. B. die v.e. - 17. B. Sine. - 18. B. Si nemen ende roven. - 19. B. getrowen. - 20. V.A. ghespaert. B. ontspart. - 21. V.A. hebsise. B. Ende ontbr. - 22. B. dleven. - 23. V.A. eesschen. B. sonder nide. - 24. B. miren. - 26. V.A. Meerre d.m.h. vosse w.B. Merre d.m. hir vosse veet. - 27. V.A. clawen starc. - 28. V.A.B. sijn si. - 30. V. die m.V.A. scuerne. B. minsce si scorne. - 31. B. Menne, nembermee. - 32. B. Nieweren. - 33. B. dar d. guldine. - 34. V.A. ander. B. no andren d. - 35. V.A. Ne scaedsi i.g. manieren. B. En ontbr., manieren. - 36. B. warheit. - 37. V.A. goudt niene. B.D.s. niet d. goud. - 38. B. dien b. Vs. 638 ontbr. bij L. - 39. B. Mar opten minsce. - 40. V.A. Om d. si hebben w.B. Om d. - 41. V.A. hevetse. B. hefse g.d. Goets g.L. heeftsi. - 42. B. Ombe t.w. dar m. - 43. V.A. dien m. de ghierichede. B. minsce d. gierechede. - 44. V.A. scriven. B. war s.o. aldus. - 47. V.A. wintre.

648. B. derde. - 49. V.A. Joden. B. Dan s.d.I. goud. - 50. V.A. rieken. B. Mar d. miren rikent. - 51. B. Ende selken tijt gevallet wel. - 52. V.A. die ontbr. - 53. V.A. mach hem. B. pert can hem. - 54. V.A. Limaxs e. ene. B. ene m. - 55. V.A. Dien, recken. - 56. V.A. henegaen. B. henengaen. - 57. B. doet ons. - 58. V.A. soe te wintre. B. wintere. - 58. V.A. Te lentine s.c. soe v.B. Te lintine soe comen si te voren. - 60. V.A.E. segghen dat dat bloet. B. Ende ontbr. - 61. V.A. Trect men ute eens m.h.B. Trecmen ut eens minscen h. - 62. V.A. Die porrekine. B. Dattie porkine s.v. slut. - 63. V.A. mee. B. har coemt ut. - 64. V.A. puusten. B. dar puesten in w.w. - 65. V.A. wrijfse. B. wriefse. - 66. V.A. Dat soese. B. Dat hetse. L. Datsi. - 67. V.A. wormen wesen v.B. wormen weset v. - 68. V.A. ne l.B. Diese l. - 69. V.A. soe c.B. Datse cruept in hars selfs v. - 72. V.A. hovet. B. alse een pert. - 73. V.A. scinkele. B. Ende l. scinkele achterwert. - 74. V.A.G. ende s.B. Grune ende s. - 77. V.A. Teersten leghet h. die eyer s.B. In herfste leget hi die eiere s.

678. B. duren. - 79. V. af. B. somenre comere af. - 80. V.A. te sine. B. Selc alsi te siene p. - 81. V.A. die eyer. B. moder d. de eiere. - 84. V.A. alsic. - 85. B.N. vintmense in m.l. - 86. V.A. dicken. - 87. V.A. menichten. B.E. menegen sere v. - 88. V.A. ne l.B. sine l. in menegen done. - 89. V.A. Noch l. no gars no gheen g.B. Noe geen l. noe geen g. - 90. V.A. Lanficus. B. Lansficus alsement. - 91. V.A. siden. - 93. B. Ende s. talre s. - 94. B. Ute sienen b. siede. Vs. 694 ontbr. bij V. en A. - 95. V.A.E.h. nut. B. nuttet i.g. tide. - 96. V.A. moerbladen. B. muerblader. - 97. V.A.B. Si spinnen. - 98. B. Siede. - 99. V.A. als si. B. dar b. alse. - 700. B. Luket hem s. dar na s. - 1. V.A. Comen si b. ute g.B. ute. - 5. V.A. Vlieghet nu m. goeder m.B. Nu vlieget hi m. goeder moten. L. goeden m. - 6. V.A.D.d. dan houdsi hare g.B. dagen houden si hare g. - 7. V.A. danne blivet.

708. V. Si l.d.m. up. A. Se l.d.m. up. B. Dan l.d. moder. - 10. V.A.B. ghetekent. - 11. V.A. danne stervet soe upter s.B. stervet si ter s. - 12. V.A. neemt men. B. nemtmen. - 13. V.A. gheene. B. dar h. gene. - 14. V.A. ne m. - 15. V.A. lentijn. B. Alse d.v. di linten d. - 16. V.A. leghet men. B. leitmen dan d. cledekijn. - 17. V. Voer d. warme sonneschijn. A. Vor d. warme sonnekijn. B. Vor d. warme sonnescijn. - 18. B. wert. - 19. B. Har v.e. har l. - 20. V.A.B. Ghelu. V. varewe te w.A. varewe de w.B.G.e.w. soe sijn de w. - 21. V.A. ander varewe. B. Mar ander varuwe e. ander v. - 22. V.A. sijtwulle. B. ane siede worme. - 24. V.A. Multiplites. - 25. V.A.B.V. ere w. - 26. B. heft. - 27. V.A. Dese ende es. - 28. V.A. spreict. B. Agustijn. - 29. V.A. sachi. B.D. hi sach. L. sach hi. - 30. V. Die w.A. De w.V.A. theere. V.A.B. steden. - 31. B. menegen stucken. - 32. B. elc sticke levende. - 34. V.A. die n.B.M. dat es daer na d.v. - 35. V.A. spreict. B. sprect. - 36. V.A. vor hiet. B. minnen dlicht vor i. - 37. V.A. deemsterheden sone wilsoe. B.I.d. willen si.

738. V.A. Warme steden. B. Warme s.e. dart. - 39. L. m. dan. - 40. V.A. wilsoe. - 41. V.A. houts bijt soe. B. alder houts bit. - 42. V.A. soe. B. vlesc besmet si sonder liegen. - 43. V.A.E. besmit a. soute d.B.E. scut alle soute dingen. - 44. V.A. Soe besmet gaerne w. saken. B. Si besmet g.w. saken. - 45. B. ment caent. - 46. B. djaer. - Vs. 750-51 ontbr. bij B. - 53. B. Te w. ne v. - 54. A. huse. B. Mar in huse. - 55. V.A.D. dicken sijn vul v. vul h.B.D.d. sijn v.v. ende h. - 56. V.A. als die. B.G. ofte. - 58. V.A. spreict. B. bedrigen. - 60. B. merre. - 61. B.D.d. sijn e. - 62. V.A. hovenen. B. ovenen. - 65. V.A. wonderne. B. dits te wonderne. - 66. V.A. Alse. B. Si sijn levende ende valiant. - 67. V. vailant. A. vailiant. B. Alse lange alsi sijn in den brant. - 68. V.A. ute hiet v.B. ut iet. - 69. V.A. Si b.d. up. B. Si b.d. optie s.

770. B. alse. - 7l. V.A. worm d.t. vlieghen. B.d. vliegens p. - 72. V.A. levet. B. blomen l. alsemen w. - 73. V. na ontbr. V.A. die. B. oeust. - 74. B. Alse d. hi n. hi sterft t.s. - 75. V.A.D. suwe werpt saet. B.D. soe werpt oec. s.e. sterft oec m. - 77. V.A.A.v. es. B. Alse. - 78. V. wormen. B. dar af. - 79. B. alse. - 81. V. Bede vloghe. A. Bede vlogle. - 82. V.A. pellijn. B. some b. some pellin. - 83. V.A. luchte. - 84. B. hetewi. - 85. V.A.B. seghet. - 87. V.A. warmen wedre wassen. B. warmen tide w. - 89. V.A. archsten steen. B. Dar w.m. in d. iersten w. - 91. V.A.B. vader. - 93. V.A.B. vader. - 94. B. der vloen b. - 96. V.A. wrive wel. B. Dat e. minsce w. wel. - 97. V.A.g. sijn vel. B. Alse h.s.g. sijn vel. - 98. V.A. absincium als ic. B. absinsium alsict. - 99. B. Dat es. - 800. B. Ambrosise h. bediden. - 1. V.A.B. alsene. - 2. V.A. bestriken dat vel s.B. bestreken dat vel s. - 3. B. Want a. - 4. V.A.B. blade.

805. V.A. verdrivense. B.O. sijn bedde verdrifse vander stede. - 6. V.A. gebroken st. B. gebroken te s. - 7. V.A.M.w. dan. B. watere gesperset. - 8. V.A. Daer. B. alse. - 9. V.A. Machmer mede die vloen v.B. Machmen die vloen daer mede v. - 10. V.A.B. omtrent J.B. Julius. - 11. V.A. Wasser minst a. bewaent. B. minst alsemen. - 12. B.P. es. - 13. V.A. ute. B. van des. - 14. V.A. alsment. B. Ende seid vor waer ende v. - 15. V.B. dicke. - 16. V.A. see watre. B. zeewatere d.h. verdrift. - 17. V.A. ons ontbr. B.Q. alsemen oec scrijft. - 18. V.A.B. boemolien. - 19. B. gordelkin. - 20. V.A. Dragher j. hets. B. Drager mede hets daer j.g. - 21. V.A. wit. B. dwitte vanden. - 22. V.A. Narenstelike m. quicselver. B. nerstelike. - 23. V.A. Het. B. Hets g. te alselken. - 24. V.A. wullijn. B. Aen e. wllen. - 25. V.A.B. Botre. L. Olie. - 26. V.A. quicselver. B. Geminget. - 27. B. cledere. V.A.B. die lede. - 28. V.A. Verderven. B. Verdriven selke. - 29. V.A. Ghebarnet loed. B. Gebernt. - 30. V.A.B. olien. B. eest. - 31. V.A. Jof a.m. saelgen. B. Oft a.m. salken. - 32. V.A. Dits al jeghen. B. Dit es al jegen. - 33. B. Minsce. - 34. V. de worme dus onreene. A. de wormen dus onreene. B. Dar die w. die sijn d. orene.

835. V.A. Vertheeren entie. B. Die v. ende sijn dus c. - 36. V. ofte p.A. of de. B. ofti put. - 37. V.A. tellet menne. B. ut. - 38. V.A. Som s.s.r. som g.B. Som s.s.r. some grone. - 39. B. quaden. - 40. V.A. crayen. B. craien s.v. selken. - 41. V.A. Als of. B. Ofte hi hem pinde altoes o.s. - 43. B. Bedie sprinct. - 44. V.A. seitmen. B. oeustmaent seitmen. - 45. V.A. up. - 46. V.A. omme eten n.o. sanc. B. eten no o. sanc. L. dranc. - 47. V.A.N. selfs om tonfane. B. No om s. tonfane. - 50. B. dat ontbr. - 51. V.A. Die des p.B. Die des puts t. nemt. - 52. V.A.o. tsmenschen. B. hoeft. - 53. B. ofte h.w. verdoeft. - 54. V.A. uutbringt. B.E. bringt ut. - 55. V.A. mi ontbr. B. geloeft. - 56. B dijt w. - 57. B. put robeta. - 58. B. erden. - 60. V.A. Kyramnidarium. B. die ontbr. - 61. V.A. verberrent. B. verberne. L. verbernen. - 62. V.A. Werpment. B. Werptmenne. V.A.B.L. vat.

863. V.A. Het doet d.m. of doen al s.h.B.D.m. doet af verbernen s. har. - 64. V.A. hevet hi es m.B. heft hi dies m. - 65. B. met. - 66. V.A. of scriven. B. seggen. - 67. V.A. van s.B. beenken van siere. - 68. V.A. Werpment B. Wermen in een bat. - 69. B. thant gevallet. - 72. V. leit. V.A. rietblade. B. pud l.o. rietblader. - 73. V.A.B. Diemen ne hort vro n.s.B. spader. - 76. V.A. hem. B. Waest hare d. buc. - 77. A. in a.p.B. set e.a. pud in bove. - 78. V.A.B.D. can w.v.d. reghen. - 79. V.A. singt der j.B. Bedie hi singeter. - 80. V.A. dann. B. singt hi dat. - 81. V.A.B. seitmen. - 82. V.A. Werpmenne e. hont. B. Worpmenne e. hont. - 83. V.A. tier s.B.D. hi stomp bleve t.s. - 84. B. desen. - 85. B. grone alse l. - 86. V.A.B. dats e. worm. - 87. V.A. Want hi lecht na der s.s.B. Want hi licht snachts. - 88. V.A. sietene. V. ovelal. B. siettene. - 89. B. regen a. cleren. - 90. V.A. spreict hets. B. seid hets. - 91. V. een v.

892. B. een v. utegeet. - 93. V.A.D. dat v. al teslaet. B.D. dat v. al utesleet. - 94. V.A. comet. B. comet ieweren a.e. hud. - 95. V.A. Al die h. die vallen u.B. Alle die h. wallen hem ut. L. haere. - 96. V.A. Entie s.d. up r.B. dart op r.L. uut r. - 97. V.A. Die b.B. Die b. grone verwart. - 98. V.A. colibri colibri. - 99. B. Heet e.w. aldus bidi. - 900. B. Alse L. - 1. V.A.B. serpente. - 2. V.A. Ghevarwet. B. Gevaruwet. - 3. V.A. hout. B. Alse. - 4. V.A.B. in der scaden. - 5. V.A.B. staden. - 6. B. hijt thoeft. - 7. V.A. Eersten. B. Tierst dat hijt c.b. - 8. V.A. sijn ontbr., dore. B. dat hi tvel bit dore. - 9. V.A. der score. B. Teerst dat s.g. der score. - 10. V.A. wanet. A. wanet d. worme. - 11. V.A. et ontbr. B. Mar dan m. - 12. V.A.B. wils. - 13. V.A. hevet. B. heft thoeft. - 14. V.A. bendicheit vor. B. Hir g. behindecheit vor c. - 15. B. lettel goet es. - 16. V.A. Sanguis suga spreict. - 17. V.A.B. die w.s. - 18. V.A. varschen w.e. sughent tbloet. B. watere. - 19. B. Die swarte anders geen dan goet. - 20. V.A. Bede a.b.e. an m.B. Beide a.b.e. an m. - 21. V.A. strijpte h. meest dogeden. B.D. striepste h. mest dogden. - 23. V.A.B. anders gheen. - 24. V.A. die s.B. dat ontbr.

925. V.A. dese te barne. B. Datmense te berne. - 26. V.A. ende doet a.B. ende doet a. mede. L. doet ontbr. - 27. B. Eest d. tere stede. - 28. V.A. uut e. ghetrecket. B. Doe dar u.e.g. har. - 29. V.A.E. wasset n.d.n. B.E. en w. nembermer. - 30. V. Samur. B. dware. L. vint. - 31. V.A.E. datmen Salemons vorme. B. Salamoens. - 32. B. Salamoen. - 23. V.A.W. eer een wonderlic d.B.W. eer en wonderlijc d. - 34. V.A.B. temple. - 35. V.A. Na den tabernakel. - 36. V.A.o.H. haer. B. outaer. - 37. V.A. horde hi. B. Verbiden h.o. war. - 38. V.A. in die w.B. Moisesse in die w. - 39. V.A.B. moeste. - 40. B. atare. - 41. V.A.B. ware. - 42. B. dede hi. - 43. V.A. varren lande. B. lande Salamoen. - 44. V.A.B. Marbersteen. - 45. V.A. Parium doet nande. B. Parium d. nande. - 46. V.A.B. dat hi d. - 47. B.H.d. besniden m. - Vs. 946 en 947 staan in alle Hss. in omgekeerde volgorde. - 48. V.A. sochte hi bendichede. B. Hir toe sochti behindechede. L. soechti. - 50. B. vogele strus. - 51. V. Ende doet besluten thuus. A.B. Ende deet besluten thuus. - 52. V.A. starc claer g.v.B. starc gelasen. - 53. B. strus mocht. - 54. B.E. dartoe n.c. - 55. V.A. hevet. B. heft.

956. B. Dar h.n. wiesde d. vart. - 57. V.A. Ende liep. V. der w.B. wstinen wart. - 58. V.A.B. hi ontbr. B. brachte e. wormekin. - 59. B. blode. - 60. V.A. Dat glas e. het. B. Dat glas e. het scorde. - 61. V.A. bendichede. B. behindecheiden. - 62. B. selken w. Salamoen. - 63. B. scoren mochte. - 64. V.A. Die. B. Sinen harden m. - 65. A. hyser. V.A. negheen. B. Altoes s.i. ne geen. - 66. V.A. heetmen. B. Thamur hietmen. - 67. V.A.B. inne w.n. hare v. - 68. V.A. Tapula. B. ene. - 69. V.A. hevet voeten. B. heft. - 70. V.A.l. ene. B. henen m. vart. - 71. V.A. Up. B. onvervart. - 72. V.A. Up. - 73. V.A. up. B. Mar o. dwater vele m. - 74. B. alse. - 75. V.A. Blivet hi staende up. B. Blijft hi staende op dwater. - 76. V.A.B. wonderne. - 77. V.A. niet en w.B. werden. - 78. V.A. steect men. B. steecmenne o. dwater. L. steecmense. - 79. V.A. hets sine s.B. Alsi o.c. hets s.s. - 80. V.A.B. altoes. - 81. B. Noe i.w. wert hi n. ontlive. - 82. V.A.B.T. es. - 83. B. hare c. in haren huse. - 85. V.A. verhart d. sonneschijn. B.E. verbert d. sonescijn. - 86. V.A. makent hart. B. live e.m. hart.

987. V.A. Som. B. Some s.s.r. some. - 88. V.A. Ist datmen werpet up. B. Eest datmen werpt op hare. - 89. V.A. Soe verdervet m.g.B. Sie verderft. - 90. V.A.S.d. of b.B. af b.h. cleine. - 91. V.A. een luttel. B.S. al l.b. alleine. - 92. V.A.B.E. dats g. te m. - 93. V.A. Aldus. B. Aldus d. tsout verdwinen. - 94. V.B. hout. A.L. wout. - 95. V. die ontbr. - 96. V. doregaet. A. duregaet. - 97. V.A. dinc ne es. B. Sachter dinc es negeen. - 98. V.A. en can. B. ne can. - 99. V.A.B. al ontbr. - 1000. B. houts. L. sijn ontbr. - 1. V.A.B. Dan. B. int lant. L. Dats. - 2. V.A. luttel bomen. - 3. V.A. heeke. - 4. L. Int. B. verwaren. - 5. V.A. worme e.m. vertheren. B. Datten dese worme niet en vertaren. - 6. V.A.B. ene vremde. - 7. V.A. hemelichede. - 8. V.A. worm ontstaet. B. ontstaet. - 9. V.A.D.a. harde bome durgaet. B.D. andre herde bome dorgaet. L. ander in haerden. - 10. B. alse. V.A.B.V.a. ons P. - 11. V.A. worem d. te wassen. - 12. V.A. parden. B. Vanden perden. - 14. V.A.B. sceppenessen. B. varruen. - 15. V.A.B. alle ghelu. - 16. B. Apel, peren. - 17. B.S.s. mach s. deren.

1018. V. Urselen heten in dit l.A. Urselen hetent in dit l.B. Hurselen hetent hir int l. - 19. V.A. sijn sijn. - 20. V.A.B. Ende maken r. alse b.L. Tespa. - 21. V.A. ne mach. B. Mar dar m.g.g.g. af g. - 22. V.A. Vermis es ene. B. Vermis es e.n. gemeine. L. Sericus. - 23. B.V. wormen g.e. cleine. - 24. V.A.D. ist proper d. worems. B.D. eest proper d. worms. - 25. V.A.e. sonder b.B.e. sonder scame. - 26. V.A. noten no. B.E. sonder noten g. ende c. - 27. V.A. aerden w. allene. B. erden wassen si a. - 28. V.A. wormen ist. B. wormen eest. A. haest. - 29. V.A.D. hinghene e. die v.B. Hingenen entie vessce verdvaest. - 30. V.A. Mageden. - 31. V.A. meenscap een t.B. gemeinscap van manne t. - 32. V.A. wort. B. wert. - 33. B. daes d. met. - 34. V.A. no min. - 35. V.A. den visch. B. Alsemen den vesch doet in der z. - 36. V.A. sijn spreict. B. sijn. - 37. B. in dien l.s. - 38. V.A.B. hets bescreven. - 39. V. vallende. B. wallenden watere. - 40. B. ut iet int c. - 41. V.A. also houde. B. Si b.d. also houde. - 42. V.A. ic. - 43. V.A.D.a. exempel es m.B. Daer na. - 44. V.A.B. Ende die.

1046. V.A. int L. - 47. V.A. in Duutsche. B. Dietsce mer o. - 48. V.A. horen ontbr. B. seldi. - 49. B. vind wildi. - 52. V.A. Maer eer ic spreke i.g.B. Mar spreken salic int tgemeine. - 53. V.A. segghe. B. alleine.