Der naturen bloeme

[p. 1]

tekstkritische noten

1. V.A.B. al. B. vessce, en zoo overal vesc, vessce, vesscen. - 2. V.A. dat hersen b. - 3. V.A. Ne hevet. - 4. V.A. Nemmermee ne v. B. Ne kieset nembermeer. L. verkiestet. - 5. V.A. in zee noch in r. B. Vesch, de r. - 6. V A. hiet. - 7. B. Andren. - 8. V A. Ensi. B. En sie. - 9. V.A.B. Scaemdi. - 10. V.A. Dattu a.d. beesten s. B. Dattu. - 12. V.A. Pleghet te proiene. B. Hi proit. - 13. V. Also gaerne up. A. Also g. up. B. Ende also. - 14. V.A. ende ontbr. - 15. V.A. en het s.k. - 16. B. No die merre no die minder. - 17. V. bi hovere. A. hoevere. - 18. V.A. tetene dan van a.B.S. gesonder dan die andren. - 19. V.A. Dan die die d. zee. - 20. B. vessce so. - 21. L svemmen. A Wille e.B. Wille ember swimmen. - 22. V.A.E. ander in sc. g.L. svemmen. B.E. andre in sine scare ne gene. - 23. V.A. but. B. alse butte ofte. - 24. B. vet. - 25. B. sudenen. V.A. verhorden. - 26. V.A. Entie r. metten n.B. vische ontbr. - 27. V.A. onder v.B. Onder die vessce machmen sien. - 28. V.D. suwe. A. suwen. B. soen merre.

[Tweede deel]

Boek V.

⁺ Alle vische ende alle dat levet,

Dat thersenbecken sochte hevet,
En heeft altoes den slaep niet groet.
⁺ Nemmermeer en verkieset sijn ghenoet
Visch in die zee no in den riviere,
Dat hi iet in enigher maniere
Ander visch rijt tenigher ure,
Hine si van sire nature.
Scame di, mensche, in alre wijs,
Dat du aergher dan die beeste sijs!
Elc visch, die bi proien levet,
Pleght te proien daer hijs macht hevet,
Alse gherne op sijn gheslachte
Als op andre bi daghe ende bi nachte;
Ende gheen visch et sine kinder,
Sine sijn volmaect mere of minder.
⁺ Vische, die bi overen wanderen,
Sijn ganser teten dan danderen,
Die de diepe ze in hevet.
Wat vische bi proien levet
Wil emmer swemmen allene,
⁺ Ende dandre swemmen in scaren ghemene.
Al plat visch, als botte ende pladijs,
Worden vetter in alre wijs
Met zudene winde, als wijt hoerden,
Ende die ronde vische metten norden.
Men seghet dat onder die vische sien¹⁾
Die siene mere dan die hien.

+ Nat. R. L. VII.

+ B. 60 d.

+ V. 142 d.

+ L. 92 b.

1) Lees met de variant B: Onder die vissce machmen sien. N.R. Piscium femine maiores sunt quam mares.

[p. 2]

 

Voer sonne opganc, doetmen verstaen,

30

Es die visch best te vaen:

 

⁺ Dan falgiert hem haer sien.

 

Somen vischen die te coemen plien

 

Deen vanden andren, ende van hem somen

 

Sietmen van vissche lime comen;

35

Ende oec weetmen van hem somen,

 

Datsi van pure aerde comen.¹⁾

 

Droecheide vele hebben vische leet,²⁾

 

Ende in reine worden si vet.

 

Menech visch es in die zee,

40

Dien mensche en siet nemmermee.

 

Sulc riect wel ende verstaet,

 

Ist vat, ist net, daermen in vaet,

 

Ende die machmen qualike vaen,

 

Maer andre sijn bedroghen saen.

45

⁺ Elc visch moet oud sijn een jaer

 

Eer hi wint of draghet, dats waer.

 

Nu is ghesproken int ghemene,

 

Nu hoert van elken vort allene,

 

Teerst in A, daerna in B,

50

Haer namen in Latijn min no me.

 

 

 

Anguilla dats een paeldinc bekent,

 

Een visch ghemaect als een serpent.

 

Van vischenlime ende some van sade,

 

Ende vander aerde sonder ghegade

55

⁺ Wast die paeldinc, seghtmen mi:

 

Sine hebben suwe noch hi.³⁾

 

Ysidorus sprect, die meester goet,

+ A. 111 d.

1) N.R. Quidam pisches per se generantur sine aliquo coitu. Et quidam diluvio aliorum pischium, et quidam de terra simplice. Lees voor den in alle Hss. bedorven tekst:

Some vissche te coemen plien
Deen vanden andren, ende somen.

Doch om het dubbele rijm is het wel waarschijnlijk, dat de twee eerste verzen anders zullen hebben geluid.

2) De lezing der variant is om het beter rijm te verkiezen.

+ B. 61 a.

+ V. 143 a.

3) N.R. Dicunt hanc ex limo aliorum nasci.

[p. 3]

 

Die den paeldinc in den wijn doet,

 

⁺ Ende die den wijn drinct, dat hem sal

60

Die wijn daer bi verleiden al.

 

Rivieren water minnensi claer,

 

Ende allen vischen sijn si swaer,

 

Die si vermoeghen, ende si leven

 

Menich jaer, dus ist bescreven.

65

⁺ Sonder water, als die wint es nort,

 

Leven si VIII daghe, alsmen hort;

 

Niet half so lanc in sudene winde.

 

In wintertiden, als ict vinde,

 

Moet hi bi groten watre leven.

70

Nachts aest hi, dus ist bescreven.

 

Paeldinx smout es goet in doren

 

Den ghenen die qualike horen.

 

Hem bedaerf wel langhe sieden:

 

Ghebraden es hi best den lieden.

 

 

75

Alforas, spreect Aristoteles,

 

Dat een wonderlec visch es.

 

Dese wast in waermen natten weder

 

In marasschen een deel neder,

 

Somwile droghe, somwile nat.

80

Eerst wast op die moedre dat

 

Als een woerm,¹⁾ ende cruupt ende levet,

 

Ende als die marasch water hevet,

 

Wortet een visch, dus ist bescreven.

 

Onlanghe gheduert sijn leven.

 

 

85

⁺ Astaras wast ende diet,

 

Als ons Aristoteles liet,

 

Van rein water ende van aerden mede,²⁾

 

⁺ Alst cout es, dat es sijn sede,

+ L. 92 c.

+ A. 112 a.

1) N.R. Non gignitur, sed creatur ex calido et hu[mido], et hoc in loco lutoso, quum aliquando tamen aqua increscit.... ex putredine luti illius, quando lacus non habet aquas, et creatur in modum vermiculi.

+ B. 61 b.

2) N.R. Generantur ex limo terre et nutriuntur ex limo pluvie.

+ V. 143 b.

[p. 4]

 

Datmenne niet en can beslupen,

90

Want hi moet in hole crupen.

 

In waermen wedre coemt hi voert.

 

In natten jare, alsmen hoert,

 

⁺ Als dan water es int ghevoech,

 

Wassen deser vische ghenoech.

 

 

95

Allec dats des harinx name,

 

Een visch scone ende bequame,

 

Also als Liber Rerum seghet,

 

Die alremeest te wassen pleghet

 

Ende best, dus es et bekant,

100

Tusschen Norweghe ende Inghelant.

 

In die tijt datmene vaet,

 

Seghtmen, dat al zeevisch staet

 

In sire ghetidicheide ten besten¹⁾.

 

In heerfst tidet hi ten westen,

105

Also oec dat voghelte doet.

 

Al es hi clene, hi es waert ende goet.

 

Versch so es hi goet ter curen,

 

Ghesouten mach hi wel gheduren.

 

Bi den watre leeft hi allene,

110

Anders nut hi groet noch clene.

 

Die miltheit Gods al onghegront

 

Sende ons desen ter eerster stont²⁾

 

Met menigen so doergroet,

 

Dat menech daer bi coemt uter noet.

115

In wintertijt vaert hi hem decken

 

In die diepe zee daer waert trecken³⁾.

+ 2 b, L. 92 d.

1) N.R. Tempus quo allacia capi possunt optimum dicitur in omni fere genere piscium marinorum.

2) Lees met de variant: ter herefst stont.

3) N.R. Temporibus vero hybernis in secreto maris usque ad tempus debitum absconduntur. Lees met de variant B.:

Ende inder zeegrout trecken.

[p. 5]

 

Albires, sprect Aristoteles,

 

Dat een visch in die zee es,

 

Die so staerc heeft dat vel,

120

Dat die ridders prisen wel,

 

⁺ Want sijt onder helmen draghen,

 

Sone machmen hem met ghenen slaghen,

 

Al slaet men den helm duere,

 

Sine hebben wonde te ghere ure¹⁾.

 

 

125

⁺ Aries dats die zeram.

 

⁺ Plinius, daer ons dit of quam,

 

Seghet et es een vogheldief.

 

Voglen, die de zee hebben lief

 

Daer in te swemmen ende hem te gheneren,

130

Die can hi driven wel te sceren.

 

Hi stect thoeft op ende siet

 

Waer die voghel swemmet ende vliet,

 

So cruupt hi onder twater bedect,

 

So dat hine onder trect.

 

 

135

Aureum vellus luut goudin vlies.

 

Sente Ambrosius ghewaghet dies,

 

Dat een visch in die ze levet

 

Ende een gouden vlies op hevet,

 

So edel, so fijn ende so schone,

140

Dat noyt vaerwere onder den trone

 

Dies ghelike in ghere stonden

 

Vaerwe conterfeyten conde.

 

Men waent dat was dustanen vlies,

 

Daer wilen quam omme tgrote verlies

145

⁺ Tusschen den Grieken ende den Troienen,

 

Die orlogheden der jare tiene.

 

 

 

Accipender, als Plinius seghet,

+ A. 112 c, V. 144 a.

1) De lezing der variant in vs. 122-125 is boven die van den tekst te verkiezen.

+ B. 61 c.

+ L. 93 a.

+ A. 112 d.

[p. 6]

 

Es een visch die te hebben pleghet

 

Sijn scellen tusschen hoeft ende staert

150

⁺ Verkeert staende ende achterwaert¹⁾.

 

Vander A segghic nemmee:

 

Hier coemen namen vort in B.

 

 

 

Bote wanic dat sijn butte.

 

Al water es hem nutte,

155

Weder et es versch of sout,

 

Want hi hem in elc bewout;

 

Maer in verschen ende in rivieren

 

⁺ Horic hem ghesont visieren²⁾.

 

Int lant daermer vele in vaet

160

Heet hi ongans ende quaet.

 

Alsmenne voert dan bet of,

 

Daer hevet hi den meren lof.

 

Op den gront neemt hi sijn aert;

 

Hi wort vet es die wint zuutwaert.

 

 

165

⁺ Borbacha es der lompen name,

 

⁺ Een visch van voermen onbequame,

 

Ghehuut ende gheleet als die paeldrinc³⁾.

 

Tetene ist een soete dinc,

 

Maer die levere soust al te voeren

170

Boven allen vischen uutvercoeren⁴⁾.

 

Sijn hovet groet ende sijn mont wijt.

 

Levet hi van XII jaren die tijt,

 

So wort hi groet ende onbequame,

 

Ende dan es solaris sijn name,

175

Daermen hier na of vint me⁵⁾.

+ V. 144 b.

1) N.R. Hie solus.... squamas habet toto corpore ad os versas.

+ L. 93 b.

2) Min juiste vertaling van de weinige woorden in de N.R. Boche pisches fluviales. Van vs. 159-162 komt in den Latijnschen tekst niets voor.

+ B. 61 d.

+ A. 113 a.

3) N.R. Lubrici enim sunt. Verg. de variant: gelat, glat.

4) Lees in vs. 169: soetst. N.R. Maxime epar, quod pre omnibus pischibus habet optimum et delicacius.

5) N.R. Solaris, de quo inferius dicendum est. Maerlant schijnt zijne belofte vergeten te hebben, daar men den Solaris later niet vermeld vindt.

[p. 7]

 

Rivieren mint hi ende zee.

 

 

 

⁺ Babilonici pisces sijn besonder

 

Van verschen vischen erehande wonder.

 

Theofrastus die meester groet

180

Es die ons te verstane doet,

 

Dat in woeste Babilonien staen

 

Cistaernen groet boven allen waen,

 

Die wilen maecten die gigante,

 

Die wonderlike groete seriante.

185

Als die Eufrate wassen beghinnet,

 

Die doer die grote stede rinnet,

 

So dat si in cistaernen coemt,

 

Coemer uut visschen al onghenoemt,

 

⁺ Some crupende, some gaende,

190

Some swemmende, some staende,

 

Some ghehornet menighertiere:

 

Hine levet diese al visiere,

 

So groet, so vreselec na der gheesten,

 

Et scijnt bet duvele dan beesten.

195

⁺ B gaet uut ende C coemt in,

 

Ic en vants no meer no min.

 

 

 

Cethe es alre vische meest¹⁾,

 

Dats die walvisch, hebbic verheest.

 

Ysidorus seghet al bloet,

200

Dat mense vint IIII buunre groet.

 

Sijn mont wijt, sijn gheswelch nauwe.

 

Al ist dat hi iet groets ghelauwe,

 

Et en mach liden niet die keele,

 

Want daer sijn cleenre gate in vele²⁾.

+ V. 145 a.

+ L. 93 c.

+ A. 113 b.

1) De beschrijving der walvisschen komt in het Haagsche Hs. van de N.R. niet voor. In Vincentius' Spec. Naturale, L. XVIII, c. 41, 42 en 43 wordt evenwel het werk van Thomas aangehaald, en daaraan ontleenen we wat ter vergelijking noodig is.

2) Vinc. c. 42. Habens os in fronte magnum et patulum et oris meatus strictos. Verg. c. 43: Unde non nisi parvos pisciculos deglutit..... Habet enim in gutture quandam pellem membrane similem, quae multis meatibus perforata.

[p. 8]

205

⁺ Bi clenen vischen moet hi leven.

 

Van desen vische es bescreven,

 

Datter die prophete Jonas

 

Drie daghe ende III nachte in was,

 

⁺ Bi miracule, niet bi naturen,

210

Anders en mochti niet gheduren.

 

Die jonghe hebben die tande swart,

 

Ende die oude wit ende hart.

 

Si nemen water in haren mont,

 

Ende spuwent ute in menigher stont

215

So groet, dat sire mede versmoeren

 

Die scepe, comen si hem te voren.

 

Alse die calve volghen der moeder,

 

Ende, omme dat si sijn onvroeder,

 

Danne verhebben op een sant¹⁾,

220

So neemt die moeder altehant

 

⁺ Waters vol haren widen mont,

 

⁺ Ende ghiet op hare kinder tier stont,

 

So dat sise van den lande doet vloeten.

 

Oec vintmen somwile so groten,

225

Dat hi leghet openbare

 

In die ze alst een bergh ware.

 

Ons scrivet sente Ysidorus

 

Ende die groete Basilius,

 

Datmense vint ende vant

230

Op haren rigghe erde ende sant,

 

Ende dan scepe daer an quamen,

 

So heelden sijt over lant te samen,

 

Ende worpen anker ende sloeghen vier.

 

Teersten dats ghevoelde dat dier,

235

So sanc et te gronde neder.

 

Some quamen ten scepe weder,

 

Ende some die verdronken,

 

Die metten vischen nedersonken²⁾.

+ B. 62 a.

+ V. 145 b.

1) Lees met de variant verebben.

+ A. 113 c.

+ L. 93 d.

2) Vinc. c. 42: Subito commota se mergit, et homines cum navibus in profundum. trahit.

[p. 9]

 

Ambrosius sprect dat simlantse zee

240

Schinen berghe no min no me,

 

Als die toten sterren staen¹⁾.

 

Te haren III jaren sonder waen

 

Noten si, ende hem brect die scacht,

 

So vlien si met groter cracht

245

⁺ Ter dieper zee ende wassen so sere,

 

Men canse ghevaen nemmermere.

 

Eer si III jaer overgaen,

 

Salmense hebben, men moetse vaen²⁾,

 

En waer dat si verebbet waren

250

⁺ In tondiepe ende so bevaren.

 

 

 

Cancer es die creeft als³⁾,

 

In Dietsche heetet die crevit als ende als.

 

⁺ Geclauwet sijn sie met scaerpen schaeren,

 

Die hebbense voren staende te waren;

255

Achterwaert so es haer gaen.

 

⁺ Liber Rerum doet ons verstaen

 

Ende Adelinus, dies ghelovet,

 

Datmen vint in der ouder hovet

 

II stene wit met roden ymanc⁴⁾.

260

Men seghet, diese nut in den dranc,

 

Dat si den hertvanc ghenesen,

 

Ende dit mach wel waerheit wesen.

 

Musselen, oestren ende hare ghelike

 

Can hi bedrieghen scalkelike,

265

Want hi hem in worpt enen steen,

 

Datter luken en mach engheen,

 

Ende dan sise saen eten.

1) Vinc. c. 41: Cetus est piscis infinite magnitudinis, ut siquidem supernatent fluctibus, ambulare insulas putes. Unde nec in litoribus, sed Athlantici maris profundo videri feruntur. Lees met de variant: in dAtlantsce zee, en in vs. 141: slaen.

+ B. 62 b.

2) N.R. Infra tres igitur annos etatis sue capi potest.

+ V. 146 a.

3) Lees met de variant: Cancer es die kerviese in Wals.

+ A. 113 d.

+ L. 94 a.

4) N.R. Cum senuerint lapides duo albi coloris in capite eorum inveniuntur, intermixto rubore.

[p. 10]

 

Aristoteles doet ons weten,

 

Dat erehande creeft also wel

270

In Surien es harde snel,

 

Ende die binnen niet en hevet,

 

Want hi sonder noten levet¹⁾.

 

In die Westzee, seghet Solijn,

 

Dat creefte so vreselec sijn,

275

Dat si die liede met haren scaren

 

Int water verdrinken te waren.

 

Die winter es den creeften swaer;

 

In lentin ende in heerfste, dats waer,

 

Worden si best in alre stont,

280

Ende meest als die maen es ront.

 

Si leven langhe over een.

 

Die hien kentmen met II been,

 

Die hi onder den buke hevet,

 

Der die sie al sonder levet²⁾.

285

⁺ Die beerstane sijn als II dorne.

 

⁺ Die eyere draghen, na onsen horne,

 

Die sijn jeghen serpents bete goet.

 

Alsi noten elc ligghen moet.

 

Sonder water si langhe leven,

290

Op datmen hem melc wil gheven.

 

 

 

⁺ Congrus es een visch van der zee,

 

Ghescepen no min no me

 

Na den ael oft naden paelinc,

 

Vor waer seggic dese dinc³⁾,

295

Doch es hi mere harde vele.

 

Plinius sprect in sinen bispele,

 

Dat hi ghenoechlic es ter spise,

 

Maer niet ghesont in alre wise;

 

Want hi hevet swaren doerganc,

300

Die sause en si staerc of die dranc.

1) N.R. Cum scinditur, non invenitur in eo caro vel superfluitas, et hac re, quia non pascitur cibis.

2) N.R. Duas spinas mares habent inter ventrem et caudam, quibus femine carent.

+ B. 62 c.

+ V. 146 b.

+ A. 114 a, L. 94 b.

3) N.R. Congri marini pisces forma longi sunt ut murena, sicut Plinius.

[p. 11]

 

In hoghen stoerme ende in hogher vloet

 

Wort hi vet ende goet.

 

 

 

Carpeta¹⁾ es een visch van manieren

 

Beide in marasscen ende in rivieren,

305

Wel ghescellet, ende talre stont

 

Neemt hi sijn aerdinghe op den gront.

 

Als die sie soect haer ghegade,

 

Dat doet haer toverlast van sade;

 

Ende daer an andren wrivet elc,

310

Ghevet die hi ter navele melc.

 

Dat ontfaet si in den mont,

 

Ende daer na in corter stont

 

Sciet si haer saet, daer of dien

 

Die andre in hare partien²⁾.

315

Aldus in deser maniere

 

Also als ict hier visiere,

 

Deen dus van den andren comen³⁾.

 

Boven allen vischen die wi nomen

 

⁺ Wast carpers hersine mect ende waent

320

Metter maen in elker maent⁴⁾.

 

⁺ Et es een visch niet goet te vane,

 

Vele listen weet hi tontgane.

 

Hi weet daer toe IIII of vive

 

⁺ Mede tontgaen metten live.

325

⁺ Een swaer visch ist oec vele lieden.

 

Hem bedaerf oec vele te sieden,

 

Ende goeden dranc ende sauce heet,

1) N.R. Carpo vel carpa.

2) N.R. Quod (lac) illa suscipiens ore, statim ova parit in sobolem profutura. Nam ova parere nequit, nisi prius ore semen receperit. Semen autem cum receptum fuerit non solum ad partum juvare videtur, sed etiam ad ova concipienda et formanda.

3) Lees in vs. 316-17 met de variant B, die alleen een goeden zin oplevert:

Wortelen si in der rivieren,
Ende deen dus vanden andren comen.

+ A. 114 b.

4) N.R. Cerebrum carpe dicitur crescere ac decrescere secundum augmentum et decrementum lune. Lees in vs. 317 met de variant meest voor mect.

+ V. 147 a.

+ L. 94 c.

+ B. 62 d.

[p. 12]

 

Salmenne verduwen ghereet.

 

 

 

Capitacus leghet onder roetsen,

330

In somech lant heet mense caboetsen.

 

Hare hovet es niet clene.

 

Haer aerdinghe leght onder die stene.

 

Half voets lanc vintmense selden.

 

Al machmer vele om luttel ghelden,

335

Doch sijn si soete ende ghesont,

 

Ende maken goet bloet talre stont.

 

 

 

Capitonius, als ict can lesen,

 

Dinct mi die selve visch wesen,

 

Dien wi hier zeehase nomen,

340

Ende wane hem mach die name comen,

 

Dinct mi bedi sijn, dies gheloeft,

 

Om dat ghelijc des hasen hoeft,

 

Dat ghevlegen es sonder waen,

 

Sijn hovet ghemaect es ende ghedaen¹⁾.

345

⁺ Bequamelic es hi in sijn eten,

 

Maer onverduwelic, wilmen weten:

 

Dies coemter of somwile die rede.

 

Robaert heetmen in someghe stede.

 

 

 

⁺ Coclea dat es min no mee

350

Dan een slecke vander zee.

 

Ghesont visch ist al onghewaent,

 

Ende wast ende mindert in elken maent,

 

Als die maen wast ende brect.

 

Ja alle vischen, alsmen sprect,

355

⁺ Die in scellen ligghen, als musselen doen,

 

Die sijn best vele int saisoen

 

Emmer int wassen vander maen

 

Dan int breken, doetmen te verstaen,

1) Vooral bij L. is de tekst dezer plaats zeer bedorven, en daarom stilzwijgend verbeterd.

+ A. 114 c.

+ V. 147 b.

+ L. 94 d.

[p. 13]

 

Want si dien ende dwinen

360

Vele na der mane scinen.

 

Dus en seghicker of nemme:

 

Hoert vort vische namen in D.

 

 

 

Dies, sprect Aristoteles,

 

Dat oec een visch in die zee es,

365

⁺ Die met rechte so heten mach,

 

Want hine levet maer enen dach.

 

Nochtanne gheeft hem die nature

 

Al sijn recht der creaturen:

 

Vlogele, vinnen, voete twe,

370

⁺ Maer gheen bloet min no me.

 

Wat sal desen vische dit al,

 

Die so onlanghe leven sal?

 

Met rechte segghen wise claerke:

 

God es wonderlic in sijn ghewerke.

 

 

375

Delfinen vintmen, seghet aldus

 

Die heilige Ysidorus,

 

Minder dan die besonder

 

Hier voeren staen vor zewonder¹⁾,

 

⁺ Die in de zee maken feeste,

380

Als comen sullen tempeeste.

 

So snel vintmense sonder lieghen,

 

Dat si over die scepe vlieghen.

 

Bi hem machmen dicke leren,

 

Als hem tweder sal verkeren.

385

D gaet ute, E coemt ane.

 

Hoert hier wonder ten anegane.

 

 

 

⁺ Echinus, sprect Jacob van Vetri,

 

Dat een wonderleec visch si.

 

Hi en es lanc maer een half voet.

390

En es scip so snel, no so starc, no so goet,

 

Blijftet clevende daer an,

+ B. 63 a.

+ A. 114 d.

1) N.R. Delphinorum aliud genus, sed forma minori.... a delphinis beluis.

+ V. 148 a.

+ L. 95 a.

[p. 14]

 

⁺ En es wint no stoerm diet can,

 

Die dat scip mach bringhen gaende¹⁾,

 

Et en blivet als een roetse staende,

395

Ghelijc alst een steenberg ware,

 

Diene porret haer no dare,

 

Nochtan dat ander anker en heeft,

 

Danre dat visschekijn an cleeft.

 

Dits ongheloeflike sake,

400

Maer et liet deser sake

 

Aristoteles ende Plinius,

 

Ende die groete Basilius,

 

Ambrosis, Jacob van Vetri,

 

Ysidorus, ende daer bi

405

⁺ Nome ic ju dese meesters bi namen,

 

Ende om dat die beste sijn te samen,

 

Die dinghe screven van naturen,

 

Ende si gheloeflic sint ter curen,

 

Al ist onwiselec in onsen sin,

410

Wan hem dese cracht coemt in,

 

Sulken vischekijn, dat et hout

 

⁺ So groeten scip met ghewout.

 

Waer es nu die grote philosophie,

 

Waer es nu die starke buggherie²⁾,

415

Die ons die wet willen roven,

 

Want wi boven nature gheloven?

 

Welc soud hem wiseliker dinken dan,

 

So maghet kint hebben sonder man,

 

So een vischekijn halfs voets lanc

420

Een scip houden aen sinen danc,

 

Dat et allene daer an cleeft?

+ A. 115 a.

1) N.R. Tante virtutis ut navem adherendo detineat, ruant venti, seviant procelle, tollantur fluctus. Beide verzen zijn kennelijk bedorven, doch de variant bij B. geeft althans eene betere lezing dan die der overige Hss.

+ 63 b.

+ 148 b.

2) N.R. Ubi sunt stulti ac stolidi philosophi, non dico, sed immundi heretici?

[p. 15]

 

⁺ Segghen si dat hem therte gheeft,

 

Si sullen segghen na minen wane,

 

Dat weers reden doet te verstane,

425

Hoe die visch dat scip verbint,

 

Dan hoe die maghet hadde kint¹⁾.

 

Merlen²⁾, partrisen ende ghiere,

 

Ende andre beesten menighertiere,

 

Sprect Ambrosis, als ict vinde,

430

Die ontfanghen bi den winde,

 

⁺ Sonder pleghens harer ghenoet.

 

Ende alle es dit wonder groet,

 

Boven alle desen so draghet

 

Privilegie die scone maghet,

435

Want si droech ende brochte

 

Die dit dus wilde ende vermochte.

 

Dits die reden daert bi mach wesen;

 

Maer echinus en heeft an desen

 

Altoes reden enghene,

440

Want et es cranc ende clene.

 

Recht eist dan in der scrifturen,

 

Dat God in sinen creaturen

 

Heet een wonderlike God;

 

Want dus bliven die wise sot,

445

⁺ Ende die simple, die wel gheloven,

 

Sullen met hem sijn daer boven.

 

Gheclauwet sijn si, alsmen seghet,

 

Also als die crevitse pleght;

 

Ghevaerwet of si glasin waren,

450

Den scorpioen ghelijc te waren.

 

In den mont, die hem te middel staet,

 

Hebben si dorne sere quaet.

 

⁺ Vele liede gheven den echijn

+ L. 95 b.

1) N.R. Credo quod tibi dictabit ratio virginem pocius potuisse parere quam echinum pisciculum retinere navem.

2) Lees met de var. Merien, N.R. Equas.

+ A. 115 b.

+ B. 63 c.

+ V. 149 a.

[p. 16]

 

Vianden eten over venijn,

455

Want diet et, hi blivet doet.

 

Sulc tijt so naect een stoerm groet,

 

So cleftet an enen groten steen,

 

Sone verpoerten wint engheen.

 

 

 

⁺ Esox, dies machmen ghetrouwen,

460

Es een visch inder Dunouwen,

 

Diemen den hues noemt in Swaven.

 

Al waer hi al slicht gheschaven,

 

⁺ Es hi slicht ghenoech, als wi horen,

 

Want hine heeft scarpeit noch doren,

465

Ende hi nes pijnlec clene no groet,

 

Maer sachte sere ende doerbloet.

 

Hine can verweren noch cume wischen

 

Den stekelinghen van clenen vischen¹⁾.

 

Die stuer speelt gherne jeghen desen,

470

Als die wille ghewreven wesen;

 

Ende als hi te vet ghevoelt sijn vel²⁾,

 

Dat hem te scarp es ende te fel,

 

Vliet hi te sinen holen dan,

 

Die hi in overe maken can;

475

Maer die stuer jaechten van dane:

 

So vliet deen voren, dandre ane,

 

So dats vischers worden gheware,

 

Ende vaense beide tere scare.

 

Als die husen ghevaen sijn,

480

Men gheve hem drinken melc of wijn,

 

Om datmenne verre voeren mach.

 

Et heeft ghesproken sulc diet sach,

+ L. 95 c.

+ A. 115 c.

1) Lees met de variant:

Den stekelinghen, den clenen vischen.

N.R. Quippe qui etiam a minimo pisciculo non potest se defendere.

2) Lees met de variant:

Ende als die hues ghevoelt sijn vel.

N.R. Huic libentissime affricat se sturio jocandi causa, quem ezox, statim ut sentit, fugit ad latibula.

[p. 17]

 

Dat hi III sester wijns wel drinct,

 

So dat hi dronken wesen dinct¹⁾.

485

⁺ So groet vintmense datten onverre

 

Drie paerde vertrecken op die carre²⁾.

 

Men vint bet smakende visch engheen,

 

Daer omme hevet hi maer een³⁾.

 

⁺ Croestel hevet hi ende lettel bene,

490

Sonder in dat hoeft allene.

 

Van der E gaen uut hier die namen:

 

In F esser als een te samen.

 

 

 

⁺ Fundibula es een visschekijn,

 

Ende wil als in rivieren sijn

495

Altoes beneden in den gront:

 

Boven sietment cume enighe stont.

 

⁺ Spekelde es sijn vel ghemanc,

 

Ende na sire groten lanc.

 

Het es van doersoeten smake,

500

Maer te verduwene sware sake.

 

Fundibula et heet bedi,

 

Omme dat gherne in den gront si.

 

Dit mach, wanic, die loke wesen.

 

Nu hoert vort van der G na desen.

 

 

505

Gobio dats die gobion.

 

In rivieren es sijn doen,

 

Die zant ende kesele hebben ghemanc,

 

Daer es sijn voetzel ende sijn ganc

 

In claren watre ende op den gront:

1) N.R. Bibit antequam inebrietur quatuor sextaria vini.

+ B. 63 d.

2) N.R. Ut vix trahi possit in biga ab equis tribus vel quatuor.

3) N.R. Ezox.... habet ossa pauca et parva et illa cartilaginosa pocius quam solida. In capite autem multa habet. Voor vs. 487, dat in drie der teksten bedorven is, leze men met B:

Want hine hevet maer een been.

Zoo althans heeft men een gezouden zin, hoewel in de volgende regel hetzelfde weder is herhaald.

+ V. 149 b.

+ L. 95 d.

+ A. 115 d.

[p. 18]

510

Et en neemt niet onreyns in den mont.

 

Scone ist ghescellet ende claer,

 

Ghelike of et selverijn waer.

 

Niet lanc ist ende ront,

 

Bequamelic tetene ende ghesont.

 

 

515

Granus, als ons Plinius seghet,

 

Es een visch die in die ze leghet,

 

Met enen oghe, dies gheloeft,

 

⁺ Boven staende op sijn hoeft,

 

Daer hi altoes mede opwaert siet,

520

Ende wacht of hem mach scaden iet:

 

Dus es hi altoes in der hoeden.

 

Dese visch die slacht den vroeden,

 

⁺ Die altoes hebben therte te Gode,

 

⁺ Ende nauwe hoeden sijn ghebode,

525

Ende hem wachten alle daghe

 

Nauwe jeghen des viants laghe,

 

So dat hise in ghenen moede

 

Mach belopen sonder hoede.

 

Van der G can ic nemmer scriven:

530

⁺ Hiers een in I, dat en mach niet bliven.

 

 

 

Irondo, als ons Plinius seghet,

 

Es een visch die in die zee leghet,

 

Ende es die zeeswalewe ghenant

 

Ghelijc een deel der swalewen op tlant.

535

Dese visch gheneert hem in der zee,

 

Ende es nochtan no min no me.

 

Alst hem lust es hi boven in die lucht

 

Boven in die hoghe vlucht,

 

Een deel na der swalewen manieren¹⁾.

+ V. 150 a.

+ A. 116 a.

+ L. 96 a.

+ B. 64 a.

1) N.R. Hic pischis preterquam loligo et alius pischis maris habet morem omnibus contrarium. Manet enim ut pischis in aqua, et alas habens ad amena aeris elevatur. De lezing der variant in vs. 537-38 is boven die van den tekst te verkiezen.

[p. 19]

540

Dese, daer ic dit of visiere,

 

Beteikent goede liede wel,

 

Die men in dese werelt fel,

 

Ghelijc als onder die zebaren,

 

Wandelen siet ende varen;

545

Doch als sijs ghewinnen stede,

 

Vallen si somwile in haer ghebede,

 

Ende vlieghen opwaert tonsen Here

 

Met herte ende met zielen sere.

 

I gaet ute, ende hier na

550

Comen vische namen in K.

 

 

 

⁺ Kalaos, sprect Aristoteles,

 

⁺ Dat in der Oestze een visch es,

 

Die nature van vischen heeft,

 

Die anders ne heeft gheen die leeft;

555

Want die reyn es sere goet

 

Andren vischen, want hise voet,

 

Ende Kalaos wort daer of blent;

 

⁺ Ende als hi hem niet en bekent,

 

En mach hi hem gheneeren niet:

560

Dus moet hi spuwen sijn verdriet¹⁾.

 

 

 

Kilox, sprect Aristoteles mede,

 

Es een visch van sulker sede,

 

Dat hi vaste an roetsen clevet.

 

Die scelle, daer hi in leghet,

565

Es haert ende scarp na sire maniere.

 

Dese hevet voete viere,

 

Ende met sinen achtersten tween

 

Cleeft hi vaste an enen steen;

 

Met den vordersten, alst hande waren,

570

⁺ Vaet hi dat bi hem wille varen,

 

Mach hijt verwinnen daer ter stont.

+ V. 150 b.

+ A. 116 b.

+ L. 96 b.

1) N.R. Cum non possit cibum querere fame et inedia moritur.

+ B. 64 b.

[p. 20]

 

In de medewaerde es sijn mont.

 

Van II manieren vintmen dese:

 

Die een es clene, als ict lese,

575

Dien soutmen ende eet over lanc.

 

Dander es groet ende stranc,

 

Ende spekelde boven wit.

 

Vol aan venine so es dit,

 

Bedi so waer hi tetene fel.

580

K gaet uut, hierna coemt L.

 

 

 

⁺ Lolligo, scrivet ons Plinius,

 

Es een visch ende heet dus.

 

⁺ Selden leefter overwaer

 

Enich langher dan een jaer¹⁾.

585

Si vlieghen opwaert uter zee

 

Alse scichten no min no me.

 

II voete hebben si, daer si mede

 

In haren mont steken, dats haer sede.

 

Die voete sijn hart ende een deel breet,

590

Daer mede vechten si ghereet.

 

⁺ Haer buuc ende haer hovet

 

Es tusschen den voeten, dies ghelovet.

 

Jeghen tlant van Mauritane

 

In die zee, doetmen te verstane,

595

Daer Lixis vallet in die zee,

 

Vintmense ende nerghent me.

 

So snellike dat si somwile vlieghen²⁾,

 

Dat si die scepe zonder lieghen

 

Doen versinken in die zee.

600

Kyramidarium boec spreect me,

 

Hi sprect, ets een visch sonder scellen;

 

Ende als stoerm die zee sal quellen,

 

Vliecht hi uten water te hant,

+ A. 116 c.

+ V. 151 a.

1) Lees: twee jaer, met de variant. N.R. Ultra duos annos raro eorum vita.

+ L. 96 c.

2) Lees met de variant: So vele sulker daer somwile vlieghen. N.R. Tanta multitudo lolliginum ex aqua volat, ut cet.

[p. 21]

 

So worpten die stoerm op tlant;

605

Ende sine tonghe, doet hi weten,

 

Dat si es in twe ghespleten.

 

 

 

Locusta, als ons Plinius seghet,

 

⁺ Es een visch die in der zee leghet,

 

Lanc VIII voete, bedect in scellen;

610

⁺ Maer als wi hem hoeren tellen,

 

So es sijn scelle cranc.

 

Horne heeft hi voeren lanc,

 

Daer hi mede vecht te menigher stont,

 

Ende hi cruupt op den gront.

615

Sine hoerne hi te roeren pliet,

 

Alsmen an dien crevetse siet.

 

In watre, dat te voeren vallet,

 

Moetmene werpen, alsmen callet¹⁾,

 

Jof hi es so vet, datten gheen man

620

⁺ Anders gheeten niet en can.

 

Dese visch levet in steengronde.

 

Ghescepen vintmense talre stonde

 

Na den crekel, ende bedi

 

Eist dat hi so gheheten si.

 

 

625

⁺ Lepus marinus es min no me

 

Dan die hase van der zee.

 

Een visch eist, als Plinius seghet,

 

Die in dIntsce zee te wesen pleghet²⁾,

 

Ende es so sere ghevenijnt,

630

Dat aergher engheen visch en schijnt.

 

Maer ander zehasen men vint

 

In Europen, datmense vint³⁾,

 

Na den lanthase ghelijc van hare,

+ A. 116 d.

+ B. 64 c.

1) Lees met de variant in vs. 617: wallet, en in vs. 619: weec. - N.R. Unum hoc animalium genus nisi vivum aqua ferventi incoquatur fluida de carne.

+ V. 151 b.

+ L. 96 d.

2) N.R. In Indico mari. In drie der Hss. ontbreekt het woord zee.

3) Lees met de variant met een kleine wijziging: dats bekint.

[p. 22]

 

Maer anders es et openbare¹⁾.

635

Maer dat hier in Vlaendrenlant

 

Die hase heet, als ict vant,

 

Dats een visch sonder venijn:

 

Nochtan mochti wel ganser sijn.

 

 

 

⁺ Lucius dats die heect.

640

Liber Rerum, dat daer of sprect,

 

Seyt dat hi dus heet bedi,

 

Om dat et die waterdief si²⁾.

 

Bi desen ist dat hie langhe levet,

 

Ende hi proien ghenoech hevet,

645

Ende soete water ghenoech ter noet,

 

So wort hi utermaten groet.

 

Pude ende vische dats sijn spise,

 

Ende wat so levet in sire wise,

 

Dat hi bevaet in sinen bedwanghe³⁾.

650

⁺ Hi swelghet vische van sire langhe

 

Harde naer in sinen maghe.

 

Sijn gheslachte gaet oec in die laghe:

 

⁺ Dat doet sine ghierichede,

 

Jof dat hi hem ontsiet dus mede,

655

Dat si wassen moeghen ende dien

 

Ende hem sine proie ontvrien.

 

Sijns selfs saet, sijns selfs geroch

 

Swelcht hi in, tot dien dat doch

 

Vulscepen es ende het oec levet⁴⁾.

660

Enen steen hi in sine hersine hevet,

 

Claer als karstael, niet sonder gewout;

 

Maer dat es als hi seere es out.

 

Die noordene wint doet dat hi draget,

 

Als ons Aelbrecht ghewaghet.

1) Lees met de variant: harder. N.R. pilo duriore.

+ A. 117 a.

2) Lees met de variant: waterwolf. N.R. Pischis.... qui etiam dicitur lupus aquaticus.

3) N.R. Cibus ejus sunt pisches et quidquid ranarum more repit.

+ B. 64 d.

+ V. 152 a.

4) N.R. Pari sui generis parcere recusat, vel ob naturalem crudelitatem, vel quia invidus est cibi rapineque impatiens, quia etiam propria semina, ubi pischis formam susceperint, persequitur.

[p. 23]

665

Als die suwe es van sade swaer,

 

Ne werpt so haer roch hare niet naer,

 

Omdat hare proie niet en si minder;

 

Vint wasdoem, si doden die kinder.

 

Dit doet ghierichede allene,

670

Die niet ne wille hebben ghemeene¹⁾.

 

Die baers, die posch, die hebben vrede

 

⁺ Voren des snoexs ghierichede,

 

Ensi dat hise so va,

 

Dat hem eerst thovet voren inga;

675

Want ghevet hem die staert daventure,

 

Si steken hem dinadren dore.

 

Gesont visch ist, horic van hem.

 

Vissche namen hort vort in M.

 

 

 

Murena dat es die lampreide,

680

Daer hier te voren sulc of seide,

 

Datmen ne vint negheene hien;

 

Maer alsoe wille ghenoots plien,

 

Dat soe in die mersche tijt,

 

Ende alse coemt harre naturen lijt²⁾,

685

Ende dus ontfaet so hare dracht.

 

Dies pleghet die visschere diese wacht,

 

Dat hise met wispeline vaet,

 

Want soe uter riviere gaet,

 

V. 152 b. Als die horen waent dat serpent.

690

Bi Ambrosise ist ons bekent,

 

Dat serpent, eert an haer ghehuwet,

 

⁺ Sijn venijn te voren uutspuwet.

 

Hier doet ons nature verstaen,

1) Noch de lezing bij A. en V., noch die bij B. drukken datgene uit wat het oorspronkelijke bedoelt. N.R. Femina pregnans ascendit aquas quantum potest remotius a loco suo, in quo habitare consuevit, et ibi parit ova, ut filii sui non sint ei impedimentum prede, et hoc propter naturalem crudelitatem, eo quod est invidus cibi.

+ A. 117 b.

2) De bij V. en A. ontbrekende regel, uit B. in den tekst gevoegd, is zeker bedorven, daar de naam der slang niet genoemd wordt. Misschien zal men moeten lezen:

Daer die serpent coemt diese rijt.

N.R. Murenas... dicunt.... a serpente concipere, et ob id in siccum egredi in coitum, unde a piscatoribus tamquam a serpente sibilo evocantur.

+ B. 65 a.

[p. 24]

 

Met welken herten met rechte sal gaen

695

Ten rechten huwelike elc man;

 

Ende hevet hi enighe quaetheit an,

 

Wese natuerlic ende goet

 

Den vrouwen ende wel gemoet.

 

Die lampreide, alsmen waent,

700

Werpt haer saet in elke maent,

 

Ende dat en doen ander vissche niet.

 

Haer saet wast te hant dat si schiet.

 

Aristotiles wederseghet,

 

⁺ Dat si der slanghen niet ne pleget,

705

Ende dat si hebben suwen ende hien.

 

Daer mach wel vrese of ghescien

 

Lampreide tetene¹⁾, eer si sijn

 

Ghesoden lange in goeden wijn

 

Met specie ende met pepre wel,

710

Want hare humure die sijn fel

 

Ende metten venine ghemanc:

 

Dies moet haer sieden wesen lanc.

 

Lampreiden bete es ghevenijnt,

 

Maer wien so sulke smerte pijnt,

715

Barne te pulvere hare hovet:

 

Dats die bate, des ghelovet.

 

 

 

Mugilus, als Plinius seghet,

 

Es die snelste visch die leget

 

In rivieren, ende es so sot,

720

Datmen met hem houdet spot;

 

Want in vare, dies ghelovet,

 

So dect hi allene sijn hovet,

 

Ende waent dat hem dan niemen siet:

 

Dits daermen mede te vane pliet.

725

⁺ Hie entie snoec onder hem beden

 

Sijn te wintre in veden;

 

Te somere so ist al vergheven.

 

Dats omdat si bi proien leven,

 

Ente wintre de proie nauwet,

+ A. 117 c.

1) N.R. Periculosum est murenas in cibum sumere.

+ V. 153 a.

[p. 25]

730

Daer elc gherne omme lauwet¹⁾.

 

 

 

Margareta, als ons Solinus seget,

 

⁺ Es een visch die te draghene pleget

 

⁺ Die fine perle, die margarite.

 

In India, seghet sine vite,

735

Vintmen een groot deel van desen.

 

Als musselen ghemaect, als wijt lesen,

 

Sijn die margariten daer.

 

Oec weten wi over waer,

 

Dat onse musselen plegen te dragen,

740

Maer wine willen niet ghewaghen,

 

Dat si so scone sijn ende fijn,

 

Als daer ons of tellet Solijn.

 

In den boec van den steenen hir naer

 

Sullen wire of spreken meer ende waer.

 

 

745

Margaris²⁾, als Liber Rerum seghet,

 

Es een visch die de see pleget.

 

Inden lande, daermenne vaet,

 

Houtmen over onwert ende quaet;

 

Maer men soutene ende voertene dan,

750

Daer hi selsien wesen can,

 

Ende daer es hi lief ende waert.

 

Doch daermen vaet in sinen aert,

 

Eer hi enich sout ghesmaect,

 

Es hi van smake wel gheraect.

755

Dit wanic bi gheliken een deel,

 

Dat wesen mach die makereel.

 

Wel es bi desen visch bediet

 

⁺ Menighe, die luttel of niet

 

Gheacht es onder sine maghe,

760

Ghesciet daerna menighen daghe³⁾,

 

Daer hi in vremden lande coemt,

 

Datmenne heere ende meester noemt,

 

Ende wordt lief ende waert,

1) N.R. Quia hyeme rarus cibus est, pro quo dimicant.

+ A. 117 d.

+ B. 65 b.

2) N.R. Megaris pischis est maris.

+ V. 153 b.

3) Lees met B.: in enegen daghe.

[p. 26]

 

Des men clene acht in sinen aert.

 

 

765

⁺ Multipes, spreict Plinius,

 

Es een seevisch die spreict aldus,

 

Omdat hi hevet vele voete.

 

Een nest maect hi met goeder moete

 

Van roeden¹⁾, daer hi een ey in leghet,

770

Als die grote Basilius seghet;

 

Ende dat ey hevet cume die grote,

 

Als hi seghet, van ere note;

 

⁺ Entie suwe broet ende wacht

 

Vaste dat ey XL nacht:

775

Dan comter uyt een groot gheslachte²⁾.

 

Een swaer visch ist, ende niet van machte,

 

So sere den visschen tonsiene mede

 

Als van groter bendichede³⁾.

 

 

 

Murices, seghet Plinius mede,

780

Es een visch na musselen sede,

 

Ligghende also in scellen twee,

 

Die men vint in die Oestzee.

 

Dese hebben in erande bloet,

 

Dat varwe es diere ende goet,

785

Daermen mede varwet siden,

 

So moet men hem ene adre snyden,

 

Daer dat diere dine ute rinnet,

 

Als menne levende ghewinnet⁴⁾;

 

Want alsi sterven, spuwen si mede

790

⁺ Stervende uut hem die dierhede.

 

 

 

Mulus, als ons Plinius seghet,

 

⁺ Es een visch die te comen pleghet

 

Dicke te groter liede dische:

 

Des heetmene den edelen vische.

+ A. 118 a.

1) N.R. Nidum sibi struit ex surculis.

+ B. 65c.

2) N.R. Sequenti tempore fiunt de eo pisches innumerabiles.

3) N.R. Est animal multe commestionis et tamen animal multum debile.... et vincit magis astucia quam fortitudine. Terwijl de lezing van vs. 776 in den tekst de voorkeur verdient, is die der variant in de beide volgende verzen te verkiezen.

4) N.R. Preciosum... liquorem tingendis vestibus utilem habent, sed muricibus color in sola vena candida reperitur.

+ A. 118 b, V. 154 a.

+ L. 97 a.

[p. 27]

795

Van desen vintmen maniere twe:

 

Deen in riviere, dander in die zee.

 

Die van rivieren es ghebaert,

 

Barbele heetmenne ten Walsche waert¹⁾.

 

Dander, die uter zee coemt,

800

Dats diemen den ander noemt²⁾.

 

Bede sijn si van rivieren spise³⁾,

 

Want meer leven si in hare wise

 

Bi den douwe ende bi den monde,

 

Dan bi proien van monde⁴⁾.

805

Ghesont visch ist, wilmen weten,

 

Op datten die ghesonden eten.

 

 

 

Milagor, sprect Ysidorus,

 

Es een zevisch, heet aldus.

 

Die spierinc jeghen scone weder,

810

Als die stoerm sal vallen neder,

 

⁺ Erehande visch spierinc al,

 

Jeghen dat stoerm risen sal.

 

⁺ Milagor en doet niet also⁵⁾.

 

Hier coemt na M een in O.

 

 

815

⁺ Ostrea dats des oesters name,

 

Ghesont visch ist ende bequame,

 

Ende een deel heet van naturen.

 

Oec houdmense over goet ter curen

 

Der berst uteghesopen ro.

1) N.R. Nobiliores vero barba gemina in inferiori labio.

2) Lees met de variant voor ander: herder of harder.

3) Lees met de variant: van reinder spise.

4) N.R. Victusque eorum est quod juxta ripas aeris serenitate concreverit. Lees in vs. 803 met de variant: bi den gronde.

+ A. 118 c.

+ B. 65 d.

5) N.R. Milago pischis maris est, qui... super aquas et quia, totiens tempestas cernitur mutari, in signum leticie quod cessaverit, volitat super undas, hoc quidem contra alios pisches et monstra maris, qui oriente tempestate videntur quasi ludere super aquas. In drie der Hss. is de tekst deerlijk bedorven, vooral in vs. 811. Hoewel de zin zeer gewrongen is, misschien door het wegvallen van een paar regels, vindt men bij B. een goede lezing:

Erande bliscap heeft hi al.

De bedoeling is dat de Milago niet de spiering is, die èn tegen schoon weder, èn tegen storm uit blijdschap zich boven het water vertoont.

+ V. 154 b.

[p. 28]

820

Plinius scrivet also,

 

Dat die crevitse met groten sinne

 

Dien visch, dien si hebben inne,

 

Hem ofwinnen ende verteren,

 

Want sise harde sere begheren.

825

In die claer lucht van Orient,

 

⁺ Dat es van oesters bekent,

 

Draghet si vaerwe, alsmen weet,

 

Die int Latijn oestrum heet,

 

Daermen in pellele wal gheraect

830

Water vaerwe proper of maect¹⁾.

 

Van der O vandic nemme,

 

Nu hoert hier vische namen in P.

 

 

 

Purpuree, horewi Pliniuse tellen,

 

Sijn vische die ligghen in scellen,

835

Die luxurie doen vergheten

 

Dien ghenen den si dicke eten.

 

Purpere vaerwe vindwi in desen,

 

⁺ Die si spuwen, als wi lesen,

 

Eer si noten iet te samen:

840

Anders esser om gheen ramen²⁾.

 

Dese vaerwe es sere diere

 

Ende ghedaen na der maniere,

 

Salmen spreken int commuun,

 

Als ene rode rose bruun.

845

In Orienten, dat es waer,

 

Daer lucht ende dan es fijn ende claer,

 

Vintmense, maer nemmermee,

 

Wanic, in die coude zee.

 

 

 

⁺ Pina, horewi Plinius tellen,

850

Es een visch ende leght in scellen.

+ L. 97 b.

1) Lees met de variant: of purper.

+ A. 118 d.

2) N.R. Purpure conche infra annum magnitudinem implent, quod si autem transcurrant crescendo conche vim libidinis auferunt nec ultra coire possunt vel concipere, ut in tempore preciosum liquorem pariant. De vertaling geeft in vs. 835-36 geheel iets anders dan in het origineel is bedoeld.

+ V. 155 a.

[p. 29]

 

Als die maen scinet claer

 

Ondoetet sine scellen naer,

 

⁺ Als oft doet dochte wesen.

 

So comen clene vische in desen,

855

Crupende die scelle al vul.

 

Dan es pina niet so dul,

 

Sine luuct hare scelle dan,

 

Ende wat siere in begripen can,

 

Dat blijft doet al gheheel:

860

⁺ So gheeft si haer ghenoet een deel,

 

Dat altoes bi haer es in hoeden.

 

Dus proeftmen dat vische bevroeden.

 

 

 

Pungicius es harde naer

 

Alre vische minste, dats waer.

865

Scotenisse ende stekelinghe

 

Heetmen alle dese dinghe.

 

⁺ Scaerp hebben si die vinnen.

 

Hi ende sie machmen bekinnen.

 

Die hi es omme die kele roet,

870

Dies en heeft die si clene noch groet.

 

Van desen seyt der liede raet,

 

Dat si wassen sonder saet,

 

Ende alle ander vische, als ict hore,

 

Die wassen van haren gore¹⁾;

875

Ende proevent bi dustaenre cracht:

 

Men make ene niewe gracht,

 

Ten eersten somer vintmer daer,

 

Ende den andren somer daer naer

 

Vintmer ander vische te hande,

880

Also als daert es van den lande.

+ B. 66 a.

+ L. 97 c.

+ A. 119 a.

1) N.R. Vulgus hos opinatur sine semine in aquis crescere, et quod mirabilius est, horum semine alios.

[p. 30]

 

⁺ Pecten dat es die pladijs.

 

Plinius ghevet hem prijs,

 

Ende seghet dat ghetempert visch si,

 

Ende proevet redene waer bi;

885

Want als hitte es of cout

 

Gheweldich in hare ghewout,

 

So vlien si in die diepe zee:

 

Bede so doen si hem so we;

 

Maer als die lucht es int ghevoech,

890

Dan sijn si gans ende vet ghenoech.

 

 

 

⁺ Porcus marinus dats maerzwijn.

 

Gheribt, ghespect, dinct et sijn

 

⁺ Na een zwijn, datmen siet gaen.

 

Plinius doet ons verstaen,

895

Dat some maerswine zonder waen

 

Dorne op den rigghe staen,

 

Die sware sijn ghevenijnt,

 

Ende daermen sere of es ghepijnt.

 

Die galle daer of, dus seghet hi,

900

Dat triakel daer jeghen si.

 

Bi lime leven si op den gronde,

 

Ende en sijn niet van goeder ghesonde,

 

Alsmen ons doet te verstaen.

 

P gaet uut, R coemt ane.

 

 

905

Rana marina dats die zepuut.

 

Plinius hetene overluut

 

Piscatrix, want hi vische vaet.

 

Also alsmen an hem verstaet,

 

Es hi ghehornet, daer hi mede

910

Den gront veroert, datmen die stede

 

⁺ Ghesien en can al daer hi es.

 

Die vische, die niet en vroeden des,

 

Ende niet en pensen omme dien,

 

Comen daer si die moedelinghe sien.

915

So prent hi dat hem es naest,

+ V. 155 b.

+ A. 119 b.

+ B. 66 b, L. 97 d.

+ V. 156 a.

[p. 31]

 

Daer hi hem selven mede aest.

 

O wi! hoe menich in aertrike

 

Es bedroghen dies ghelike.

 

Alsmen dat aertsche goet verroert,

920

Daermen die ziele mede verboert,

 

Dat niet dan lijm es ende sant,

 

Daerwaert steket altehant¹⁾,

 

⁺ Want al die werelt wilre toe.

 

Dan coemt die duvel, men weet hoe,

925

Ende haelt met enen corten lope

 

Sine proie uten hope;

 

Want tghewin alt folc so verblint,

 

⁺ Dat niemen sijn verlies en kint.

 

 

 

Rumbus es een visch oec mede

930

Een deelkijn van diere sede,

 

Groet ende staerc van leden,

 

Die mit siere behendichede

 

⁺ Hem so dect in den gront,

 

Datten niemen²⁾ en siet te diere stont

935

Van hem els dan sine vinnen;

 

Ende als hi bi hem mach bekinnen

 

In sinen spronghe vische comen,

 

Hevet hi sine proie ghenomen.

 

Dat hi scalc ende listich si,

940

Machmen proeven wel hier bi;

 

Want en es gheen visch so traghe,

 

Nochtan vintmen in sinen maghe

 

Mugiluse, die sere sijn snel:

 

Dus maerctmen sine scalcheit wel.

945

Dit nes niet die stuer, doch van hem somen

 

Horewi den stuer rumbus nomen.

 

 

 

⁺ Rais dats der rochghen name,

 

⁺ Een lelec visch ende onbequame,

1) Lees met de variant: al die hant.

+ A. 119 c.

+ L. 98 a.

+ B. 66 c.

2) Lees met de variant: Datmen niet.

+ V. 156 b.

+ A. 119 d.

[p. 32]

 

Ende die te verduwen es sere swaer.

950

Aristoteles seght over waer,

 

Datse doet draghen die zuutwint.

 

Daermen deser vele vint

 

Sijn si ondiere ende onwaert,

 

Ende alsmer verre mede vaert,

955

Dan sijn si lief ende diere

 

Jeghen andere vische maniere¹⁾.

 

Scaerp ghetant als ene saghe,

 

Die oghen oft een duvel ware²⁾,

 

Hevet die rogghe enen staert

960

Als een serpent achterwaert;

 

⁺ An den buuc staet hem die mont³⁾.

 

Lelic ende onrene talre stont,

 

Wel naer alse breet als lanc.

 

S neemt hier aneganc.

 

 

965

Salmo, als Liber Rerum seghet,

 

Es een visch die te sijn pleghet

 

In groten, staerken, verschen rivieren.

 

Si sijn van alsulker manieren,

 

Dat si in staenden watre en moeghen

970

Niet langhe leven of ghedoeghen.

 

Een swaer visch ist van goeden smake,

 

Maer hi hevet ene sake,

 

Dat hi saen versaden doet,

 

Al es sijn smake goet.

 

 

 

⁺ Sturio dat es die stuere,

 

Een visch ist die sine natuere

 

Neemt in groten rivieren.

 

Cume in enigher manieren

 

Nut hie iet spisen dan van der lucht.

1) N.R. Ubi vero pischium egestas est, et ibi et eis raritas precium facit.

2) Lees met de variant: oftmen den duvel saghe.

+ L. 98 b.

3) N.R. Oculos habent horribiles, os deformitate lividum, et hoc non eo loco quo pisces ceteri, sed loco ventris.

+ B. 66 d, A. 120 a,
V. 157 a. 975

[p. 33]

980

Staere es hi ende van groter vlucht.

 

Na siere groete sijn ghemene

 

Sijn daermkine clene.

 

Sine lever es so soete,

 

Ensi dat mense bittren moete

985

Mit der galle dier an cleeft,

 

Dat si tetene mesquame gheeft¹⁾.

 

Een gat heeft hi staende ront

 

An sijn hoeft ende ghenen mont.

 

In zuden winde wert hi vet.

990

Met melke leeft hi welna bet

 

Dan hi ware in die riviere.

 

Versch gheten na sire maniere

 

⁺ Voet hi bet dan visch enghene.

 

Dan recht²⁾, so es al in ene

995

Sijn visch te houdene harde quaet,

 

Want hi te hant aerghen gaet.

 

 

 

Spongia, als ons Plinius seghet,

 

Es een visch die te cleven pleghet

 

An roetsen, die in die zee cleven,

1000

Ende die bi den lime leven.

 

Men trecse of al stillekine,

 

Els wintmense met groter pine,

 

Want sijs ghevoelen ende houden hem vaste.

 

Dese bringhen ons hare gaste³⁾

1005

Niet omme eten noch om smake,

 

Maer om te orbaren in ander sake.

 

 

 

⁺ Sinatina⁴⁾, als Plinius seghet,

1) N.R. Ipsum epar in tantum dulce, quod sine abominatione stomachi vix mandi possit, unde ipsius felle, quod contiguum est, epar solet fricari.

+ L. 98 c.

2) Een in de drie Hss. schromelijk bedorven woord. Men leze: Donret. N.R. Ex solo tonitruo carnes eius subito corrumpuntur et fetent. De variant hij B. (reghent voor donret) levert althans een goeden zin op, en doet tevens zien hoe de corruptie is ontstaan.

3) Lees met de variant:

Ende men bringhet ons dese gaste.

+ A. 120 b, V. 157 b.

4) N.R. Squatina, d.i. de zee-engel.

[p. 34]

 

Es een visch die proiens pleghet,

 

Die so hart hevet dat vel,

1010

Datmer mede polliert wel

 

Beide hout ende yvoer mede.

 

So haert ist jeghen alle snede,

 

Datment cume met enighen stale

 

Cume mach ghewinnen wale¹⁾.

 

 

1015

⁺ Salpa, seghet Plinius mede,

 

Es een visch van vreemden sede,

 

Want nemmermeer en mach hi dieden²⁾,

 

Datmen den visch mach ghesieden

 

In enech water met enighen viere,

1020

Men moeten, dats sijn maniere,

 

Eer sere blouwen ende slaen.

 

Bi den vische machmen verstaen

 

Den zondare, die langhe stonden

 

⁺ Volghet den dorperliken zonden,

1025

Ende menne niet wecken mach

 

Met ghenen preele, sonder slach

 

Van siecheden of van plaghen³⁾,

 

So sietmen in someghen daghen,

 

Dat hi hem bekeert aen sinen danc,

1030

Ende wort behouden int bedwanc.

 

 

 

⁺ Sepia, seght Plinius me,

 

Dat een visch es in die zee.

 

Hie ende sie, dats menighen cont,

 

Vlieten te samen talre stont.

1035

Woert ghewont in enighen doene

 

Die sie met enighen aerpoene,

 

So staet haer die hi te staden;

1) N.R. Pilus vero ipsius brevis et niger est.... Habent adeo durum.... ut ferri vel calibis acumine vix possit inscidi. In vs. 1013 leze men met de variant:

Datment met ysere no met stale.

+ B. 67 a.

2) Lees met de variant: en cant ghedieden.

+ L. 98 d.

3) N.R. Nisi prius infirmitatum aut tribulacionis alicuius flagelle subtili ferro castigentur.

+ A. 120 c.

[p. 35]

 

Maer woert die hi verladen,

 

Die sie gaet scuven ende ontvliet,

1040

⁺ Ende en dankets hem weder niet.

 

Worden si oec beide te samen

 

Ghewaer enigher mesquamen,

 

Si spuwen uut een aterment,

 

Ende makent so donker al omtrent,

1045

Dat si ontsien alst ware nacht¹⁾.

 

Dat aterment heeft sulke cracht,

 

Doetment in ene lampte claer,

 

Ende steecter in ene weke daer,

 

Wat soer omtrent es, als ict hore,

1050

Scijnt swaert ghelike den more²⁾.

 

Emmer sijn si in die zee

 

In ghenote te samen twe.

 

 

 

Scourus es een visch van manieren,

 

Dien men vint in den rivieren,

1055

⁺ Ende es ghenoeghelic ter spise.

 

Ambrosis spreect, die wise,

 

⁺ Dat hi edeket ghelijc den stiere,

 

Jeghen alre vische maniere³⁾.

 

⁺ Dese was in verren lande ghesocht,

1060

Ende te Rome in die Tyber ghebrocht,

 

So datter vele sijn aldaer.

 

Ysidorus sprect over waer,

 

Dat hi sere quaet es te vaen.

 

Ontsiet hi hem te begaen,

1065

Ist in corven, ist in netten,

 

Hi cruupt achterwaert uten strecke⁴⁾;

 

Ende elc beghevet andren niet,

+ V. 158 a.

1) Lees met de variant: ontvlien. N.R. Effuso atramento eorum, quod hiis pro sanguine est, et obfuscata aqua absconduntur.

2) N.R. Ipso autem attramento tanta vis inest, ut eo posito in lucerna, ablato priori lumine, Ethyopes videri faciet.

+ B. 67 b.

+ L. 99 a.

3) N.R. Inter omnia genera pischium solus... ruminare perhibetur.

+ A. 120 d.

4) Lees met de variant: uter letten. N.R. Ita ingeniosus..., ut cum inclusum se gurgustiis vidit, non fronte eripere nititur, nec infestis viminibus caput inserere, sed adversum caude ictibus crebris laxare fores, atque ita retrorsum redire conatur.

[p. 36]

 

Daer hine in die juchte siet.

 

Hoert vische namen vort in T,

1070

Want in S en vandics nemmee.

 

 

 

Torpede, als ons Plinius seghet,

 

Es een visch die in die moddere leghet;

 

⁺ Ende wat vische die swemmen wille,

 

Daer hi leghet in den gront stille,

1075

Verliest sijn macht ende wort traghe,

 

Ende dan vaet hine in der laghe.

 

Men voert sine levere verre,

 

Om lieden te maken erre¹⁾.

 

Hi es van so groter machte,

1080

Wie sone noept met enen scachte,

 

Sine aermen ende sine lede

 

Verslapen hem ende vertraghen mede.

 

Comen sijn voeten oec an sijn vel,

 

Hi wort al mat, al waerhi snel.

1085

Sine lucht van sinen live

 

Verswaert beide man ende wive.

 

Plinius ende Ysidorus mede

 

Segghen dit over waerhede.

 

 

 

Trelinus²⁾, als ons Plinius seghet,

1090

⁺ Es een visch die te sijn pleghet

 

⁺ Eens halfs voets lanc in tghemicke,

 

Nochtan es hi V voete dicke.

 

Sijn smere, ende wonder es dit,

 

Des somers es swart, des winters wit³⁾.

1095

⁺ Plinius sprect in sine tale,

 

Al laghe gout in ene male

 

Ghesonken, et vloet ghelijc houte,

+ V. 158 b.

1) N.R. Hujus jecori teneritas nulla prefertur.

2) N.R. Trebius.

+ A. 121 a.

+ L. 99 b.

3) N.R. Mutant colorem candidum in hyeme, et fiunt estate nigriores.

+ B. 67 c.

[p. 37]

 

Heeftmen ghecuwet met soute

 

Een stic van desen vische goet,

1100

Ende ment in dat water doet¹⁾.

 

 

 

Tymallus, sprect Ysidorus,

 

Es een visch ende heet aldus,

 

Omme dat sijn roec es bequame:

 

Dies heeft hi van der bloeme den name,

1105

Van thimus, dat es ene bloeme.

 

⁺ Dese visch, dien ic hier noeme,

 

Heeft in watre sinen ganc

 

Van verschen ende van souten ghemanc,

 

Ende es schoen ende van soeten smake.

1110

Des dinct mi bi deser sake,

 

Dat et die spiring mach wesen.

 

T gaet uut, V coemt na desen.

 

 

 

Vipera, dats bekent,

 

Heet op tlant een serpent,

1115

Ende in die zee ist een visch mede

 

⁺ Van quaden doen, van quaden sede.

 

Niet groet en ist, dies ghelovet.

 

Boven den oghen op sijn hovet

 

Staet hem een been als een doren,

1120

Scaerp ende vreselic, als wi horen;

 

Want wien dattet daer mede wont,

 

Hi es ghevenijnt tiere stont;

 

Maer als dit die vischers vaen,

 

⁺ Dan doen si hem thovet afslaen,

1125

Ende dat ander es goede spise

 

Ende nuttelic in menigher wise.

 

 

 

Die boec van vischen neemt hier ende.

1) N.R. Hanc autem ei inesse vim Plinius recitat, ut pars eius asservata in sale aurum quod deciderit in altissimos puteos admota extrahat et faciat fluctuare.

+ V. 159 a.

+ A. 121 b.

+ L. 99 c.

[p. 38]

 

Die selve vische, die ic kende

 

Ende die ic vant in Latine,

1130

Hebbic ghedicht met mire pine.

 

Voert suldi horen den VI boec,

 

Daer ic ju in den ondersoec

 

Van serpenten bedieden sal;

 

Maer eer ic spreke van elken al,

1135

⁺ So sal ic ene redene clene

 

Spreken teerst int ghemene.

+ B. 67 d.

29. B. opgane dats te. V.A. te verstane. - 30. V.A. best vele te vane. B. Soe es, vane. - 31. V.A.B. Want dan f.h. sijn s. - 32. V.A. Some vissche d. te comene p. B. So menege vessce te comene p. - Vs. 33-34 ontbr. bij L. - 34. B.S. ane line vessce c. - 36. V.A. aerden. B. purre erden. - 37. V.A.B. Droghe weder v.v. let. - 38. V.A. wordsi. B. Dat si niet en werden v. - 40. V.A.B. Die m. ne s.B. nembermee. - 41. V.A.S. visch. B. Selc vesch. - 42. V. Eist dat i.n. daermenne. A. Eist, daermenne. B. Eest v. eest n. darmenne. - 43. V.A. Entie. B. dien. - 45 V. hout. B. moet ontsien. - 46. V.A. winnet. - 47. V.A.B. Nu es. L. ist. - 48. V.A. Hort vort v.e.a. B. Hord v. elken vord. - 49. B. Tirst. V.A. van A d. van B. - 50. V. tLatijn no m. A. Hare n.i. tL. no. m.B. Na dL. no m. no m. - 51. V.A.B. es die p. B. palinc. - 52. B. En v.g. alse tserpint. - 53. V.A. vissche lime. B. some ontbr. - 54. V.A.B. erden. - 55. V.A. seit men mie. B. palync segmen mie. - 56. B.S. ne h. soe no. V.A. suwe n. hie. L. suwe ontbr. - 57. V.A. spreict. B. segt d.m. goet. V.A.L. groet.

58. A. paeldiinc, doot. B. paelinc in wine d. - 59. V.A.B. Die d.w. drinket d.h. sal. L. al. - 60. V.A. Den w.d. bi verleeden al. B. Dan d.w. verleden al. L. sal. - 61. B. Riviere w. minnen c. - 62. A. wisschen. L. svaer - 63. V.A. vermueghen. - 64. B. eest - 65. V.A. noort. - 67. V.A. alf so langhe. B.N. also lange int suden w. - 68. V.A.B. winter tide V.A. ic v. - 69. B. in g. watere. - 70. B. Dos es van hem dit b. - 71. V.A. Paeldinc smoud. B. Paelinc. - 72. V.A. Ghedropen d.q.h. - 73. B. Hen b. - 74. B. gesonds. - 75. V.A. spreict. B. seid. - 77. V.A. warmen natten wedre. B. int water metten wedre. L. watre weder. - 78. V.A. nedre. B. morasscen, nedere. - 80. V.A. up d. modre. B. Soe w.o.d. modre. - 81. V.A. woren. V. crimpt. B. Alse, crupt e. left. - 82. B. alse, heeft. - 83. V.A. Wort. B. Soe wordet e.v.d. werdet. - 84. B. Maer o. maget l. - 85. V. Alcaras. B. waset. - 86. V.A. Also als Aelbrecht l. - 87. V.A. reine watre. B. rienwatere e.v. erden. - 88. V.A. dats sine s.B. es ontbr.

89. V.A. Datmenne n. ne c.B. en ontbr. L. Daermenne. - 90. V.A. holen. B.W.h. in sijn hol can c. - 91. B. vedere. - 92. V.A. jaren alsment. B. naten vedre. - 93. V. waerm es A. B. Alst d.A. warem. B. warm. - 94. B. Wasscen der vessce g. - 95. V.A.A. es. B. A. es die. - 96. V.A. visschelkijn. B. vesscelkijn. - 97. B. alse, segt. - 98. V.A. te wesene B. wassene plegt. - 99. V.A. esset b.B. Die beste liggen d. eest b. - 100 V.A. Norweghen. B. Nordwege. - 1. V.A. Inden t.B. datmense. - 2. Seghetmen. B. vesch. - 3. V.A. sine ghetidichede. B. sinen saisoene. - 4. V. herfste tijt. A. herfste tiit. B. erfste tide gaet hi t. besten. - 5. V.A. Als. V. ghevoghelde. A. ghevoghelte. B. Alse, gevochgelte. - 6. V.A.B. cleine. B. hijs werd. - 7. V.A. Varsch so e.h. soete. B. Vesch es. - 8. V.A. G. so m. hi langhe duren. B.G. mach hi lange duren. - 9. V. levet. - 10. V.A.B. no cl. - 11. B. gegrond. - 12. V.A. Sent o.d. ter erefst s.B. Send o.d.t. ter goeder s. - 13. V.A. menichten so dur g.B. menechten. - 14. B. Datter menech om smaect de doet. - 15. V.A. An w. warsi h.d.B. wintertiden gaen si h.d. - 16. V.A. dar wech t.B. Ende inder zeegront t.

117. B. Alrures. - 18. V.A. een dier. B. de z. - 19. V.A. starc hevet. B. Die starc hebben. - 20. B. kiesen. - 21. V.A. die helme. B. helme. - 22. V.A. hem ontbr. B. machmense m. - 23. B. Gequetse te gerre ure. - 24. V.A. Hen ghewonden te g.u.B. Al slaetmen hem den helm dure. - 25. V.A.B. dat es. - 26. V.A. cam. - 27. V.A. het. B.S. dat es die. - 28. V.A. Voghele. B. Ja vogle. - 29. V.A. In te zwemmen ente gheneerne. B. In te swimme e. in te generre. L. svemmen. - 30. B.D. so drivet. V.A.B. scerne. - 31. V.A. steket thovet up. B. Ende steket. - 32. V.A. een v.B.W. een v. swimmens pliet. - 33. V.A. Danne. B. Dan crupt, dwater. - 35. B. Aurisi v. es tguldine. - 36. V.A. Ambrosis. - 37. V.A. die v.B. dese v. - 38. V.A. goudin. B. guldijn. - 40. V.A. verwere. L. die vaerwe. B.D. niman en leeft. - 41. L.D. was g.B. gene s. - 42. V.A. Varwe conterfeiten. V. conden. L.V. diet conterfeyt. B. Sine gedane c.c. - 43. V.A. dusteen. B. dosdaen. - 44. V.D. wile om q.A.D.w. omme q.B.D.w. af q. - 45. V.A. entie Troiene. - 46. B. Daer orloge gedurde j.t. - 47. B. Accipiender alse.

148. V.A.B. hebbene. B. te ontbr. - 49. V. A Sine scelpen. B. Sine sculpen t. hoet e. stert. - 50. V.A. ende ontbr. B. Verkerde tande. - 51. V.A. Van A seg ic u n. - 52. V.A.H. volghet an n. in B.B. Hir volgen n. in. - 53. V.A. Boche. B. Bocte. - 54. V.A. dat es. - 55. V.A.W. dat es varsch so s.B.W. soet, ofte. - 56. V.A. behout. B. in allen houd. - 57. V.A. int varssche. - 58. V.A. ghesonde. B. Horicse over gesonds. - 59. V.A. daermens vele v.L. daermeer. B. In lande darmer v.v. - 60. B. Heten si. - 61. V.A. Maer alsmen vaet b. of. L. vint. B. Maer alse menne vord bat af. - 62. V.A. meere. B. Heft hi. - 63. B. sinen ard. - 65. V.A. Borloca. B. lumpen. - 66. V.A. vormen onbecame. - 67. V.A. glad als d. paeldinc. B. Gehud e. gelat alse d. paelinc. - 68. V.A. ene. B. eest ene. - 69. V.A. soets. B. es best te v. - 70. B. Ende b. andren vesscen vercoren. - 71. V.A. es groot. B. ende den m. - 72. B. den t. - 73. V.A. onbecame. - 174. V.A. sine n.B.E. salarius es dan. - 75. B. hirna af.

176. V.A. minnet. B. die z. - 78. V.A. erande. B. een groet w. - 79. B. Teotastus, goet. - 80. V.A.B. ons ontbr. - 81. V.A. te w. B.B. die w.B. - 82. V.A.B. Cysternen. B. buten a.w. - 83. V.A. maecte. - 84. B. wonderlijc. - 85. B. Alse. - 86. B. gr. roche r. - 87. V.A. soe in cysternen. B. in die grote cisterne. - 88. V.A. ute v. B. ute, gemont. - 90. L. svemmende. B. swimmende. - 91. V.A. ghehorent so. V. menichtiere. B. Ende g. so m. - 92. V.A. alle ghevisiere. B. alle visierde. - 93. B. van der jeesten. - 94. V.A. Het schinen. B. Bat scinent d. danne. - 95. V.A. ute. B. gaet in. - 96. V.A. In v. no mee. B. Ine v.n. mee. - 97. V.A. Chete es a. visschen. - 98. B. waelvesch. - 99. V.A. die s.B. hi seid. - 200. V.A. Datmen v.B. vir bondre. - 1. V.A. es wijt. L. ghesvelch. - 2. V.A. iet groots. L. hi groet. B. eest d. hi ter gods g. - 3. V.A. Hen m. geliden. V. ter kelen. A. der k.B. En m., de k. - 4. V.A. clene g. V. velen. B. dar s. nauwe g.v.

205. B. cleinen v. moten si. - 6. V.A. visschen. - 9. V.A.B. miraclen. - 10. V.A.B. mochti. L. mocht. B. en ontbr. - 11. L. svart. - 13. B. in den m. - 14. V.A. spoient uut in somigher s.B. spuwen uut te. - 15. A. groef. B. grof. - 17. B. calver. - 18. V.A.E. si om d.B.E. si comen dar si. - 19. V. verebben up. A. verhebben up. B. Ende dan verhebben o.e. land. L. verheffen si. - 20. B. Dan. - 21. V.A. Water. - 22. V.A. ghietet up haer kint. V. ter s.B. giettet op hem. - 23. V.A. soet v. sande. B. sijt. - 25. B. si liggen. - 26. V.A. alst berghe. B. oft e.b. - 27. B. scrijft. - 29. V.A. vindet. - 30. V. Up h. ric. A. Up h. riic. V.A. hebbende aerde. B. rugge. - 31. V.A. Ende so d.s.d. up camen. B.E. dat s. dar ane. - 32. V.A. hilden s.o.l. al te s.B. Dijt hilden o. ieland. - 33. V.A. hanckre. - 34. V.A. Teerst. V. dat. B. Tierst dat g. dit d. - 35. V.A. het te g. neder. L. weder. B.S. sonken si. - 36. B. Selke q. ten s.V. come te s.A. camen te. L. dier s. - 37. B. selke. - 38. V.A. vissche. B. vessce.

239. V.A. Ambrosis spreict in dAtlantsce z.B.A.s. in dHierlansce. - 40. V. Scinet. A. Schinet beerghe. B. Scinet b. min. - 41. V.A.B. slaen. - 42. V.A.B. drien. - 43. V.A. breict. B. ende breect. - 44. B. Dan. V.A. mit. - 45. B. see wart e. - 46. B. Menne, nembermere. V.A.B. canse. L. can si. - 47. B. dat jaer. - 48. V.A. moetmense. - 49. V.A. En ware of si behebben w.B. En ware ofte si. L. Ende. - 50. V.A. Op ondiepe e. also b.B. Op dondiepe. - 51. V.C. dats d. kerviele in Wals. A.C. dats d. kerviese in Wals. B.C. es d. kervetse in W. - 52. V. heitet d. crevet als ende las. A. crevet. B. In D.d. creeft. - 53. V.A. Gheclawet s. si ende scarpe s.B. ende scarpe. - 54. V.A. Hebsi v.B. Hebben si. - 55. V.A.B. so ontbr. B. hare. - 58. V.A. houder. - 59. V.A. Twee s. wit m.r. gemanc. B. witte st. m. rode gemanc. L. wit ontbr. - 60. V.A.B. in dranc. - 61. A. het vanc. B. hervanc. - 62. V.A. de w. wesen. B. die w.w.L. vaerheit. - 63. V.A. woesteren e. haer g.B. Muesselen, har. - 64. B. scandelike. - 65 V.A. werpt. B. werpet. - 66. V.A. en ontbr. - 67. V.A.B.E.d. gaet hise.

269. V.A. erande crevet. B. erande kervetse. - 70. B. sijn also s. - 72. B. Ende sie. - 73. V.A. In de wester see. - 74 V.A. crevette. B. crevetsen so groet. - 76. V.A. In w.B. In watere. - 77. V.A. De w., crevetsen. B. In wintere es crevetse. L. svaer. - 78. V.A. erefst. B. lintine e.i. eerste. - 79. V.A. Wortsi b. van. B. vor a.s. - 80. V.A.B. mane. - 82. V.A. bekennet met. B. bekint men bi tween b. - 83. V.A. hye. B. buc. - 84. V.A.B. Daer die soe. - 85. V.A.B. beenkine. B. alse die d. - 86. V.A. eyer. B. Ende d. eiere. - 87. V.A. Sijn j.s beeten. B. Ende sijn. - 90. B. Daermen h.m. drinken wille g. - 91. B. Congruus. - 92. V.A.G. wel no. B. wel min. Vs. 293-94 ontbr. bij L.V. en A. - 95. B. merre. - 96. V.A. spreict. B. seid. - 97. B. Dattet es onnutte s. - 98. V.A. Mare. B. Ende ongesont. - 99. B. Ende gevet s. doreganc. - 300. V.A. starc enten d.B.s. ende stranc.

301. V.A.B. In groten s. in. B. groter v. - 2. V.A. So wort. B. Werd. - 3. B. Carpera e.e. vasch. - 4. V.A. marasch. - 5. B. ende ontbr. - 6. V.A. up d.g.B. Sijn a. nemet opten. - 7. V.A. die suwe s. hare g.B. Alse d. soe s. hare. - 8. V.A. hare. V. overlast. A. doverlast. B. Doet hare doverlast. - 9. V.A.E. dat an a. hem w.e. - 10. V.A. die hie. B. Geeft d.h.t. navelen. - 11. V.o. soe. A. hontfaet soe. B. Ende d. ontfeet soe. - 12. V. corster. - 13. V.A.S. soe. B.S.s. dar af har saet d.L. daer si of. - 14. V.A. van h.p.B. van harre. - 15. V.A.A. es in d. manieren. B. Aldus ende in diere manieren. - Vs. 316 ontbr. bij V. en A., terwijl de regel is opengelaten. - 16. B. Wortelen si in der rivieren. - 17. V.A. Die deen dus. L. Doen. B. Ende deen. - 18. V.A. allen ontbr. - 19. V.A. carpes heersene meest ende w.B. haresenen mest e.w. - 20. V.A.B. mane in elke. - 21. V.A. Het, goet te v.B. Ende es, goet. L. groet. - 22. V.A. lusten w. hi mede t.B. Want lustech es hi t. - 23. V.A. Hi w. des toere. B. Ende w. treken viere ofte. - 24. V.B. tontgane. A. tongane. - 25. B.E. swar vesch eest v. liden. - 26. V.A. bedarf wel langhe s.B. Want h. bedarf v.s. - 27. B. goet d.e.s. eet.

328. V.A. Salmen. B. Salmense. - 29. B. roetchen. - 30. B. In somegen lande heettet caboetchen. - 31. V.A. dat nes. B. dan es, cleine. - 32. V.A. haerdinghe l.o. st. B. Hare a. leget o. steine. - 33. V.A. Alf. B. Halfs v.v.s. - 34. V.A.B. lettel. - 37. V. ic. B. Capitaneus alsic. - 38. B. Mach wel d. - 39. B. Die wi hir. - 40. V.A.E. wane hem m. de. V. nome. B.L. van hem. - 41. B. Willic u seggen. - 42. V.A.L. gelijct. V.A. eens h. hovet. B. Ombe dat gelijc es. - 43. B. Alst. - 44. V.A.S. hovet g. es ende g.L. hovet ontbr., es an h.B.S. hoeft es dar na g. - 45. V.A. Becamelic es hie. B. eest. - 46. V.A. Mare. V. wiltmen. B. waenmenne w.L. Mare ontbr. - 47. V.A. af s. den r.B. comter af. - 48. V.A. somen. B. Zeebaers heetment. - 49. V.A.B. dats. - 50. V.A.D. als een s. ende in de z.B.D. die s. - 51. V.A. ongemaent. B. ist ontbr. - 52. V.A.B. elke. - 53. V.A. mane wasset e. breict. B. Alse d. mane. - 54. V.A. Ja alle vissche a. spreict. B. Ja alle vessce. L. In allen. - 55. V. In scelpen. A. In scelpen liggende. B. In scelpen 1. alse mosscelen. - 56. V.B. in s. - 57. B. Ember. V.A.B. wassende, mane. - 58. V.A.B. brekende als ic wane.

360. V.A.B. manen. - 61. V.A.D. ne setticker. B. ne, af. - 62. V.A. visschen. B. vesschen. - 63. V.A. spreict. - 64. V.A.B. Es een v. die in. - 66. V.A. waer. - 67. V.A.B. ghevet die n. - 68. B. har. r.V.A. creature. - 69. V.A. Vloghel v. voeten. - 71. V.A.B. Ende wat. - 72. V.A. Dat. - 73. V.A.B. clerke. - 74. V.A. sine werke. B. sine g. - 75. V.A. Delfine vintment seit a.B. Delfines. - 76. A. Isidorius. B. heile sant. - 77. B. Die m. sijn dan delfine b. - 78. V.A. over seewonder. B. Die staen hir v. over wonder. - 79. V.A. die see m. dan feesten. B. die z. - 80. V.A. tempeesten. B. Alse naken selen groete t. - 83. V.A. dicken. - 84. B. Alse h. dweder s. keren. - 85. V.A. ende E gaet. B. ende E. - 86. V.A. Hort hir w.t. angane. B. Hord hir. - 87. V.A. spreict. V.A.B. Vitri. - 88. V.A.D. het e. wonderlic. B. Dat wonderlijc. - 89. V.A. Hine es waer l. I alven v.B. Hine es mar l. enen halven v. - 90. V.A. scip so groot so snel so g.B. no so st. ontbr. - 91. V.A. En blivet. B. En blijft.

392. V.A. So nes w. no s. die c.B. Sone es w.n. strom die. - 93. V.A. No storm diet m.b.g.B. Noe seil dat m.b.g. - 94. V.A. En b.a. ene roetsche. B. Ende blijft alse ene rotche. - 95. B. oft. V.A.B. berch. - 96. V.A. Diene p. hare. B. Die niet p. hare. L. Dine. - 97. V.A. anders a. hevet. B. anders hanker h. - 98. V.A. Danre d. visschelkijn a. clevet. B. Dan d. vesscelkin ant scep. L. Dan. - 99. V.A. onghelovighe. B. ongelovelike. - 400. B. Nochtan l. derre sprake. - 3. B. Ambrosius. V.A.B. Vitri. - 4. V.A.B. Ende Y. - 5. V.A. Nomic u dese bi n.B. Nomic dese. - 6. V.A. Om. dat d. meeste. B. Ombe d.d. meesters. - 7. V.A. Die oit screven. L. Ende die. B.D. citen scriven bi n. - 8. V.A. ghelovelic sijn. B. geloven wel t.c. - 9. V.A. onweselic. B. eest onwijs. - 10. V.A. Wane die c. comet. B. Wanen die c.c. hin. - 11. V.A. visschelkine. B. Selken vesscelkine dat h. - 12. V.A. Sulc een groot s.B. Een groet scep in sire g. - 13. B. philophie. - 14. V.A. bugerie.. grote buggerrie. - 15. V.A. der w. wilen. - 16. V. naturen. - 17. V.A. soude, denken. B.W. soude h. wonderliker donken. - 18. V.A. tkint. B. hebben kinder. - 19. V.A. visschelkijn alf. B. vesscelkijn eens h. voet. - 20. B.E. scep mach h. sonder s.d. - 21. V.A. clevet. B. Dattet a. dar ane clevet.

422. V.A. Sechsi d.h.t. ghevet. B. gevet. - 23. B. selen. - 24. V.A. redene. B. wers. - 25. V.A. Hoe hi d.v.B. Dat d.v. tscep dus bind. - 26. B.D. dat. - 27. V.A.B. Merien. V.A. ghieren. - 28. V.A.B. ander. V. menighertieren. - 29. V.A. Spreict, ie. B. Spreect Ambrosius. - 30. B. ontfaen metten. - 31. V.A.B. pleghen. V.A. hare. B. har. - 32. V.A. Maer al es d.w.g.B. Maer al es dat. L. dit es. - 33. V.A.B. al d. dr. B. allen d. dr. - 34. V.A. scone ontbr. B. suver m. - 35. V.A. sine d.e. sine b.B. sine d.e. volbrochte. - 36. V.A. Diet dus wille e. dus v.B. Dijt al w. - 37. V.A.B. redene. B. dar. - 38. V.A. ne hevet. B.M.e. heft in d. - 39. V.A.B. redene neghene. - 40. B. hets. - 41. V.A. ist dan. A. Rech. B. es nader s.L. dat in. - 42. B. onder sine c. - 43. B. Heetet die. V.A. die w. - 44. B. Dus b.d. onwise sod. - 45. V.A. Entie. - 46. B. Selen. - 47. V.A.B. Gheclawet. - 48. V.A. kervitse pleghet. B. alse d. crevetse pleget. - 49. V.A.B. Ghevarwet. B. ofte. - 50. V.A. Naden scorpio eve gelijc. Vs. 450 ontbr. bij B., terwijl de regel is opengelaten. - 51. V.A. ter middele. B. midden. - 52. V.A. Hebsi d. die s.q.B. die sere sijn q. - 53. V. lyeden. A. lieden.

454. V.A. Viande e. hover v.B.V. nuttende. - 55. V.A.W. diene heet hi. B.W. dijt. - 56. V.A.S. tijt n.e. tempeest g.B. Weltijt soe n.e. tempeest. - 57. V.A. Clevet hi.B. Clevet ane. - 58. V. verporretten. A. verporret ten w.B. verportene. - 59. V.A. des. - 60. B. Danouwen. - 61. B. den ontbr. - 62. V.A. slecht. B. ware hi s.g. - 63. V.A. slecht g.a. wijt h.B. Hijs slecht gnoech alse wijt h. - 64. B. Want ontbr. V.A.B. hevet, no d. - 65. V.A.B. hine es p. - 66. V.A. sochte. B. Mar s.e. sere bloet. - 67. V.A. ende cume. B.H.c. hem v. no ontwisscen. - 68. V.A.B.D. st. den c.v. - 69. B. stur. V.A. spelt. - 70. B. Alse d.w. gecloid w. - 71. V.A.E. als die hus g.s.v.B.E. alse d. hus bevoelt. - 72. V.A. ente f. - 73. V.A.B. hole. - 74. V.A. doevere. B. dovere. - 75. V.A. die jagheten d.B. Mar d. stur jagetene danne. - 76. V.A.S.v. hi dan vore ende dander a.A. voren. B.S.v. hi vore ende dander anne. - 77. B. vesscers. - 78. A. bede. B. terre s. - 79. B. Alse d. hus. - 80. B. ende w. - 81. V.A.B. datmense. B. verre ontbr. - 82. V.A. Het hevet. B. Het heft g. selc dijt s.

483. V.A. IIII s. B. sister. - 84. V.A. dronkich. - 85. V.A.B. vintmen. V.A. datten. B. datsi. L. datmen. - 86. V.A. III p. trecken up ene kerre. B. perde vertrecken op ene kerren. L. Die. - 87. V.A. smakender v. gheen. B. bat smakenden v. ne genen. - 88. V.A. Daer menne h. hi ware e.B. Want hine heft mar een benen. - Vs. 489 ontbr. bij B. - 89. V.A. maer luttel. - 90. V.A. hovet. - 91. V.A. Van E.g. hir ute. B. Van E gaet hier ute. - 92. B. Hord van F. - 93. V.A. cleine visschelkijn. B. Fundubula e.e. clene vesscelkin. - 94. V.A.B. wille in r. - 96. B.B. eest selden teneger. - 97. B. Selkelde. - 98. V.A.B. sine grote. - 99. V.A. duer soeter. B. Hets v. sueter s. - 501. V.A.F. hetet b.B. Fundubula heettet b. - 2. V.A. Om. B. Dat in den g. gerne s. - 3. V.A. Dit. L. Die. B. Dat m.w.d. sake w. - 4. V.A.B. van G. - 5. V.A. dat es dat goenioen. B. govioen. - 7. B. Daer s.e.k. sijn g. - 8. V A. daer es sijn g.B. voetsele. - 9. V.A. Int clare water. B. ende ontbr.

510. V.A. Et ontbr. - Vs. 510-13 ontbr. bij B. - 11. V.A. esset, clare. - 12. V.A. Ghelijc als oft s. ware. - 13. V.A. esset. - 14. B.B.t. talre stond. - 15. V.A.B. Granus. L. Gratis. B. alse P. - 17. V.A. hoghe. - 18. V.A. in s. hovet. - 19. V.A. upwaert. - 20. B. ofte h. scadet i. - 21. V.A. inden h.B. in h. - 22. V.A.D.v. bediet die vroede. B.D.v. bediet d.v. - 23. V.A. thovet. B. heft. - 24. V.A. houden sine g.B.E. wel houd sine g. - 25. B. wacht. - 26. V.A.N. vordes v. - 27. B. hine. - 29. V.A. Van G. ne c.i. nemmee s.B. Van G.c.i. nemme. - 30. V.A.B. Hier es. B. ene in I dine niet m.b.L. ende dat. - 31. V.A.B. Irundo. B. alse P. - 32. V.A. visch ontbr. B. Ees, de z. - 33. B.E.e. na d. swalue. - 34. V.G. een der zwaelwe up tl. A. zwaelve up. B. Want hi vlieget alse swalue op tl. - 35. V.A.B. in die z. - 36. V.A.E. dies n. B.E. hi es n. myn n.m. - 37. V.A. lust hevet hi die vlucht. B. Alse h.l. ende heft die vlucht. - 38. V.A.B. lucht. - 39. V.A. zwaelwe maniere. B. maniere.

540. B.D. vesch daric af v. - 41. V.A. Betekent g. lieden. B. Betekent goedelike w. - 42. V. deser. B. De sijn in. - 43. B.G. alse d.z. - 44. V.A. Wandren. - 45. B. Want alse. - 46. B. Wallen si somwilen. V.A.B. hare g. - 47. V.A. upwert. - 48. V.A.B. herten. B. begerten s. - 50. V.A. visschen. B. Volgen vesscen n. - 51. V.A. Kalaes spreict Alebrechtes. B. Kale es spreect. - 52. V.A. in die O.B. in die zee. - 53. V.A. vissche hevet. B. vessce hevet. - 54. V.A.D.a. gheen hevet d. levet. B. Dat a. heft g. dat l. - 55. B. Bedie d. riin. - 56. V.A. Anderen v. vant. B. Allen v. - 57. V.A.B. Kalaes worter. - 58. V.A. alsi h. niene. B. kint. - 59. V.A. Ne. B. En ontbr. - 60. B. bliven int v. - 61. V.A. Kyloc spreict. - 62. V.A. zeevisch. B. vesch v. selker. - 63. B. rochen. - 64. V.A. scelpen. B. scelpe dar h. inne levet. - 65. V.A. hart. B.E. sc. e. hart. V.A.B. sine m. - 66. V.A. voeten. - 67. V.A. aftersten. B.E. metten a. - 68. V.A. Clevet h.v.V.A.B. anden s. - 69. V.A.B. Metten vorsten. V. als. B. honde. - 70. V.A. Vaert. V. waren. B. Vartet dart w.v. - 71. B. Maget iet v. ter s.

572. V.A. In sine m.B. Ane die middewert. - 73. B. tween. - 74. V.A. Deene, ic l. B. Groet ende c. alsic l. - 75. V.A. ende het. B. Den enen s. om te gedurne l. - 76. B. Ende d. - 77. ende b. wijd. - 78. V.A. so ontbr. - 79. V.A.B. ware. - 80. B. ute hord van L. - Aan den voet der kolom bij A.: Keert omme van L. - 81. B. Loligo spreect. - 82. V.A. zeevisch. B. seevesch. V.B. aldus. - 83. V.A. leveter. - 84. V.A.B. twee j. - 85. V.A. upwert. - 86. V.A. schichte. B. scichte myn. - 87. V.A. hebsi. B. voeten hebsi darsi. - 88. V.A. hare m.V. steke. - 89. B. sijn ontbr. - 91. V.A. Hare buke e. hare. B. Hare buc e. hare. - 92. V.A. voete des. - 93. B. In die l.v. Morianen. - 94. V. In den z.A. In de. - 95. V.A.B. Lixus. - 96. V.A. niewer. B. Daer v.e. nieweren. - 97. V.A. So vele sulker daer s.v.B. So vele si daer ombe v. - 99. B. verdrinken. - 600. V.A. spreict. B.K. spreket m. - 1. V.A. Hie spreict hets. B. Het es e. vesch al s.s. - 2. B.E. alse die z. den storm s.q. - 3. V.A. Vlieghet, watre. B. Vliet, watere hand.

604. V.A. werptene. B. Ende vliet den storm ende vard opt land. - 5. B. alse wijt w.L. thonghe. - 6. V.A.B. Die es hem in tween g. - 7. B. alse P. - 8. V.A. die der z. pleghet. B. in die z. - 10. B. alse wi horen t. - 11. V.A. sine s.B. Es hi na sire groette c. - 12. V.A. hevet. B. heft. - 13. V.A. ter somiger s.B. te selker s. - 14. V.A. crupet. V. up. A. uptet. B.E. bi crupt. - 15. V.A.B. roerne. - 16. V.A. die crevitse. B. ane die c. - 17. A.B. wallet. L.V. vallet. - 18. V.A.B. Moetmenne w. alse men c. - 19. V. hi es weec. A. weec. B. Ofte hi wert so. - 20. V.A.A. niet gheheten c.B. Anders iet g.c. - 21. V.A. leven. B. vessce leven. - 22. V.A. vintmen. - 23. B. creke. - 24. V.A. Ist. B.E.d. lacasta g. si. - 25. V.A.B. dats. - 26. V.A. hane. - 27. V.A. ist. - 28. V. dintsche te w.A. dintsce te. L. dinthe te w.V.A.B. wesene. B. in die zee te w. - 30. V.A. gheen v. ne s.B.D. cume a. geen s. - 31. V. Mer a. zeehase me v. A. seehase m.v.B. vint. L. mint. - 32. V.A. dat bekint. B. alse men kind.

634. V.A. harder esset. B. harder es. - 35. V.A. Vlaenderlant. B. Ende. - 36. V.A. ic. - 38. V.A. wel ontbr. - 39. V.A. dat es. - 40. V.A. diere af spreict. B. Daer L.R. hir af s. - 41. V.A. Seghet om dat. B. Ende s. - 42. V.A. hi die waterwlf. B.O. die waterwolf si. - 43. V.A. Dese ist. B. Dese es. - 44. B. Daer hi. - 46. B. Dan. - 47. V.A. sine s.B.P. vesscelkine es sine s. - 48. B. in eneger w. - 49. B. in enegen b. - 50. B. vessce na sine l. - 51. V.A. sine m. - Vs. 651-52 ontbr. bij B. - 54. V.A. Of, des m.B. Ofte d. hi h. dies o. oec m. - 55. V. wasschen. B. mogen w. - 56. V.A. ontfrien. B.E. sine p. hem o. - Vs. 657-791 ontbr. bij L., daar het geheele fol. 96 uit het Hs. is gescheurd. - 57. B. roch. - 58. B. Swelget hi indien dat d. - 59. B. Alse hi volscepen es ende lange geleeft. - 60. V.A. eersine. B. hersinen. - 61. B. alse kerstael s.g. - 62. A. hout. B. Dit es alse. - 63. B. norden. - 64. B. Aristotiles.

665. B. sie. - 66. B. Werpt si hare saet. - 67. B. en ontbr. - 68. B. Want hongert hare si swelgt haer kinder. - 69. B.D. es girecheit. - 70. B. ne ontbr. - 71. A. bars. B.D.b. hi mach h.v. - 72. B. Vor d. snocs. - 73. B. bega. - 74. B. Dat hise biden hoefde va. - 75. B.W. geeft die steert sine aventure. - 76. B. Hi scurd sine inadren dure. - 77. V. hort. B. vesch eest vindic. - 78. B. Nu hord vort namen in M. - 79. B. dat ontbr. - 80. B. selc. - 81. B. Daermeer af v. gene h. - 82. B. alsi notens p. - 83. B. inden m. - Vs. 684 ontbr. bij V. en A., terwijl in beide Hss. een regel is opengelaten. - 85. B.E. dus o. si. V.A.E. dat. - 86. B. plegt d. vesscere. A. wach. - 87. B. Dat mense m. wispele veet. A. wispelne. - 88. B. si u. rivieren geet. - 90. B. Ambrosius es ons b. - 91. B. Alse tserpent an hare g.V.A. heert. - 92. B.S.v. het tierst.

694. B. Met wat meningen dat s.g. - 95. B. Te. - 701. V. doe. B.E. dan d. andre vessce. - 4. A.B. der slangen. V. die slanghe. - 5. B.E. si h. soen. - 6. B. messcien. - 7. A.B. Lampreiden. - 8. B. Lange g. - 9. B. specien. - 10. B.W.h.h. sijn so f. - 11. B. met v. - 12. V.A. Die. - 13. B. venijnt. - 14. V. wie. B. Ende wien dat selke. - 15. B. Berre te pluvere. - 18. B. levet. - 19. B. es ontbr. - 21. B. in gate. - 23. B. dat niman en s. - 24. B. Aldus menne te v.p. - 25. B. Hi ende die s.o.h. beden. V.A. leden. - 26. B. onvreden. - 27. V. ist so. B. Te s. eest al v. - 28. B. Want si met p. beide l. - 29. B. Want te w. die p.n.

730. B. ombe scouwet. - 31. B. Margarita alse Plinius s. - 33. B. perlen d. margariten. - 34. B. seggen s. viten. - 36. B. Na mosselen g. alse wi l. - 37. B. Sijn d. margriten. V.A. Som. - 38. B.O. wete wi oec. - 39. B. mosselen mogen d. - 40. B. wi en willens. - 41. B. so fijn. - 42. B. Alse dar o. of seid. - 44. B. Sele wire af s. mer e. war. - 45. B. alse. - 46. B. vesch d. in die s.l. - 48. B. Heet hi. V. ontwert. - 49. B. Men s.e. vortene. - 50. B.D. hi wel werd. - 51. B. Ende ontbr. - 52. B. darmenne. - 53. B. gesmact. - 54. A.B. smaken. B. geract. - 55. B. wanewi begeliken. - 57. B. des vessces. - 58. A. Menigen. B. Die gene d. lettel. - 60. V.A. Ghescijt. A. menighe. B. in enegen. - 63. B. Ende dar hi l. es e. ward.

764. B. Dies men niet a. in s. ard. - 66. B. vesch ende heet a. - 68. B. maket met. - 69. B. daert. - 72. B. seid. - 73. B. Ende die sie. - 75. V. vuyt. - 76. B. swar vesch eest e. van m. - 77. B. Nochtan ontsiene die vessce. - 78. B. Maer dats sine behindechede. - 80. B. mosscelen. - 81. B. also ontbr. - 82. B. in ontbr. - 84. B. hevet d.e.g. - 86. B. een ander uut s. - 88. A.B. Als mense. - 90. V.A. diere. - 91. B. alse P. - 92. V. die come. A. te come. B. vesch, comene. - 93. V.A. Dicken ter riker lieder disch. B. riker. - 94. V.A.B. Dies heetmen. V.A. visch. B. vessce.

795. V.A.B. manieren. - 96. V.A. rivieren. B. Dene in rivieren dandre. - 97. B. gebard. - 98. V.A. Baerbel heetment te Wassche w.B. Dies h. barbele t.W.w. - 800. V.A. herder n.B. diemen harder. - 1. V.A. Bede. A. spisen. B. Beide, van reinder s.L. Mede. - 2. V.A. wisen. B. bet leven. - 3. V.A. bi gronde. B. gronde. - 4. V.A. Danne. - 5. V.A. es het. B. vesch eest. - 6. V.A. Up d.V.A.B. ghesonde. - 7. V.A. seghet. B. Milager seid. - 8. V.A. ende spreict a.B. zeevesch h. dus. - 9. B. Hets die s. - 10. V.A. Al. B. Alse d. istorien. - 11. V.A. Erande vissche. B. Erande bliscap heeft hi al. - 12. V.A.J. den storem. L. den s.B.J. dat storem. - 13. V.A. ne d.B. Miligar doet. - 14. V.A. ene nemmee in. B. ene. - 15. V.A. der woester. B. Ostra es der oesteren. - 16. V.A. es het e. became. B. Een goet vesch e. een b. - 18. B. houdmen. - 19. V.A. Ter b. uutghesopen. V. so. B. Der burst.

820. V.A.B. die scrijft. - 21. V.A.B. crevetse. B. met soeten s. - 22. B. Den vesch die. - 23. V.A. vertheeren. - 25. V.A.B. clare. - 26. V.A.B. Dat es vander. V.A. hoghester b.B. oestren. L. Daer. - 28. V.A.B. ostrum. B. in L. - 29. V.A.B. wel. B. pellene. - 30. V.A.W. varwe of purper m.B. of purper af. - 31. V.A.B. Van O.V. vindic. A. en vindic. B. ne vindix. - 32. V.A. Hort der visschen n. B. Hord vord vessce n. - 33. V.A.P. wil Plinius t.L. Pliniulse. B. Purpurie, Plinius. - 34. V.A. die ontbr. B. vessce. - 36. V.A. Den ghonen diese dicken. B. Den g. dise dicken. - 37. V.A.B. Purper v. vintmen. - 38. B. Datsi s. alse. - 40. V.A.A. sone e. omme. B. eser ombe. - 42. V.A. die m.B.E. recht na diere m. - 46. V.A. es ontbr. B. dan sijn c. - 47. V.A.B. Vintmen dese. B. nemmee. - 48. V.A. dese. B. Vindmense in gene ander z. - 49. V.A. horen wi. - 50. V.A die leit.

851. V.A. Ende als d. mane. B. Alse d. mane. - 52. V. Ontdoet het s. scelle daer. A. Ondoet, daer. B. Ondoet hi, daer. - 53. V.A.A. of het. B. ocht. - 54. V.A. cleine. B. Dan c. cleine vessce. - 55. V.A. sine s.B. sine sculpe vul. - 56. V.A. Sone es. B. So nes. - 57. V.A. Soene, scellen. B. scelpen. - 58. V.A. soere. B. binnen beluken. - 59. V.A.B. blivet. B. geel. - 60. V.A. ghevet soe haren ghenote. B. Dan deeltet sinen genoten en d. - 62. V.A. proevet men d.v. vroeden. B. vessce vroeden. - 64. V.A. visschen minst. B. Dalre minste vesch. - 65. V.A. of. B. Govioene ofte s. - 66. V.A. aldustanighe. B.H. dus dane d. - 67. V.A. so hebsi. B. vimmen. - 68. V.A. Hie e. suwe. - 69. V.A. hie es om. B. om. - 70. V.A. ne hevet d. suwe cleen no g.B. cleine noe g. - 71. V. seggen die l.A.B. seghet. - 73. V.A. al, ic h.B.E. andre vessce. - 74. B. van ontbr. - 75. V. provent. V.A. bi dustanigher craft. B. dusdanre. - 76. V.A. een nuwe graft. B. maken e. neuwe. - 77. V.A. somere vintmense. B. irsten somere vindmense. - 78. V.A. Enten anderen somere. B.E. ten a. somere dar. - 79. V. visschen. V.A. te handen. B. Vindmen andre vessce thande. - 80. V.A. Suelc a. die aerd es v.d. landen. B. Selc alse die aerd.

881. B. dats. - 82. V.A.P. die g.B. die geft. - 83. B. seid, vesch. - 84. V.A.E.p. dat daer bi. B.E. prueft datmenre genest bi. - 85. B. alse, ofte. - 88. V.A.B. Om dat hem bede doet te wee. - 89. B. Mar alse. - 90. V.A. vet ende gans. B. Sijn si vet e.g. gnoech. - 91. B. teverswijn. - 92. V.A. Gherebbet, het. B. Gebect g. dinket mi. - 95. V.A. somighe marswine. B. somegen merswinen. - 96. V.A. upten. B. opten rugge. - 97. V.A. swaer. B. sere. - 99. B. dar af dat s. hi. - 900. V.A.B. triakle. - 1. V.A. upten. - 2. V.A.E. sine s., sonde. B. en ontbr. - 3. V.A.B. verstane. - 4. V.B. ute. V.A. ende R. - 5. V.A.B. maris. - 6. V.A. heten. - 7. B. Piscator w. vessce veet. - 8. V.A. alsment. B. versteet. - 9. V.A. Ende hi es ghehorent. - 10. V.A. verroert. B. groend verroret. - 11. A. ne c. als. - 12. V.A. ne weten. B. versce d.n. weten d. - 13. B. om. - 14. V.A.B. die roeringhe s. - 15. V.A. So proiet. B. proit hi selve.

916. A. haest. - 17. V.A. erdrike. B. herdrike. - 18. V.A. des g. - 19. V. verteert. B. ertsce. - 20. V. bi verneert. A. bi vervoert. B. zeile m. vervoerd. - 21. V. lijn. B. Dan n.d. lim. - 22. V.A.B. al die hant. - 24. V.A. So. B. menne. - 27. V.A.W. ghewin dat volc also verblent. B.W. tg. soe tfolc v. - 28. V.A. kent. - 29. B. vesch. - 30. V.A.B. vander s. - 32. V.A. behendicheden. B. behindecheden. - 33. V.A.B. decket. - 34. V.A. Datmen niet en s. tier s. B. Datmenne niet s. - 35. B. niet d.s. vimmen. - 37. V.A. sine. B. vessce. - 38. B. Heft. - 39. V.A.B. lustich. - 40. V.A.B. hir bi. - 41. B. vesch. - 42. V.A.B. sine m. - 43. V.A. Mugilus d.s. es s.B. Mugulus d.s. es s. - 44. V.B. marctmen. B. merctmen. - 45. V.A. Dus niet den s.B. Dits die s. oec v.h.s. - 46. V.A. Hoorwi. B. Horewi. V. stuer ontbr. - 47. V.A. rochen. B. dat es d. rochchen. - 48. V.A. onbecame. B. vesch.

949. V.A. verduwene es scer. B. verduwene es sw. - 50. V.A. seghet. B. seid. - 51. V.A.B. Datse d.d. die suden wint. L. Dat si. - 53. V.A.S. so o.B. onwerd. - 54. V.A. varre. B. alsmenre v.m. vert. - 56. V.A. ander. B. andre vessce. - 57. B. Scarp g. alse. V.A. een s. - Vs. 958 ontbr. bij V. en A., terwijl de regel is opengelaten. Bij L. staan vs. 957 en 958 in omgekeerde volgorde. - 58. B. Dogen oftmen den d. sage. - Vs. 959-60 ontbr. bij B. - 62. V.A.B. onreine. - 63. V.A. alse l. B. Welna also b. alse. - 64. V.A.B. hir sinen a. - 65. B. alse. - 66. V.A.B sine. B. vesch. - 67. V.A. starken varschen. - 68. V.B. Si sijn v. also s.m.L. Sijn si. B. Si sijn v. alselker. - 69. B. en ontbr. - 70. V.A. noch hiet g. B. no g. - 71. V.A. goeder. V. smaken. B. swar vesch eest v. goeder s. - 74. V.A.B. sine. - 76. B. vesch eest. - 77. V.A. Nemet i.g. riviere. - 78. V. bi enighe maniere. A.C. bi. - 79. V.A. hi hiet s.d. die l.B. Nut hi s. dan die l.

980. B. ende ontbr. - 81. V.A.B. sine gr. B. gemeine. - 82. V.A. Sine daremkine. B. darmekine cleine. - Vs. 983-84 in omgekeerde volgorde bij L. - 83. V.A.B. levere. - 84. V.A. Ensi of. B.E. oft. - 85. V.A.B. Metter g. diere an clevet. - 86. V.A. mescame ghevet. B. gevet. - 87. V.A. hovet. B. heft. - 88. V.A. hovet. B. In s. hovet. - 89. V.A. sudene w. wort. - 90. V.A. levet. B. Bi m. levet. - 92. V.A. Varsch ghegheten dats sine m.B.V.g. es sine. - 93. V.A. ne gheen. B. bat, ne geen. - 94. V.A. Dan rechet, in een. B. Alst rechent soe eest al in een. - 95. B. vesch. - 96. V.A. arghen. B. argeren. - 97. V.A. ons ontbr. B. alse P. - 98. V.A.B. clevene. B. vesch. - 99. B. Van rochen. - 1000. V.A. Entie. - 1. V.A.B. treese of st. L. trectse. - 2. V.A. ghewinnet mense. B. Ende docter toe groete p. - 3. V.A. houder. B. Gevolen s si h.h.v. - 4. B. Ende men bringt ons dese g. - 5. V.A.B. om e. no. - 6. V.A. omme toerbaerne in andere. B. torbarne in andre. - 7. B. Sinatica alse.

1008. B. vesch. - 10. V.A. poliert. B. Datmenre m. polerd w. - 11. V.A. Bede h.e. yvor. - 12. V.A. hart esset. B. goet eest j. allen s. - 13. B. Datmen met ysere no met s. - 14. V.A.B. Niet en can verwinnen. - 16. V.A.B. vremder. B. vesch. - 17. V.A. nemmermee ne cant gedieden. B. nembermee caent gedieden. - 18. B. vesch can. - 19. B. enegen watere. - 20. V.A.B. moetene d. sine m. - 22. V.A. desen v.B. desen vessce. - 23. V.A. Dien s. dien l. stonde. B. stonde. - 24. V.A.B. der dorperliker sonde. - 25. V.A. men n. ghewerken m.B. gewecken. - 26. V.A.M.g. prediken. B. predekene. - 27. V.A. jof. B. ofte. - 28. B. Doch s. - 29. V.B. betert an. A. bethert an. - 30. V.A. met b.B. dort b. - 31. V. seghet P. mede. A.B. seghet. - 32. V.A. Dat es e.v. in. B.D. es en vesch. - 33. V.A. suwe. - 34. V.A. Vloten. B. Vloeten, te meneger s. - 36. V.A. suwe met e. harpoene. B. soe met e. harpoene. L. in e. - 37. V.A. die hie. B. hare d.h. in s.

1038. V.A. wort die hie. - 39. V.A. suwe g. scuwen. B. vliet. - 40. B. dankes. - 41. V.A. Wordsi bede oec. B. Word sie. - 42. V.A. Gheware e. mescamen. B. Geware. - 43. V.A. So sp. si ute e. atrement. B. Soe s. si, atrament. - 44. V.A.B. al ontbr. - 45. V.A.B. ontvlien. - 46. V.A. hevet. B. hevet selke. - 48. V.A.E. ontsteict in e. wieke d.B. ontsteect ene wieke. - 49. V.B. Wat sore. V. is. A. Wat sore o.e.a. ic h. L. Want. - 50. V.A.B.S. al swart ghelijc. - 51. B. Ember. - 52. B. samenen. - 53. V. Staurus. A.B. Scaurus. B. vesch. - 54. V.A.B. Diemen v. in r. - 55. V.A. ghenoughelic. B. es ontbr. - 56. V.A. seghet. B. Ambrosius seget. - 57: V. Datti briesschet. A. briesschet. B. edect. - 58. V.A. visschen. B. vessce. - 59. V.A. varren. - 60. V.A. Romen in Tybre. A. Tibre brocht. - 62. V.A. spreict. B. seid. - 63. V.A. vane. B.D. hi q. es sere te vane. - 64. V.A.B. begane. - 65. B. Eest i.c. ofte. - 66. V.A.B. uter letten. B. achter - 67. A. elc ne. B. elc en.

1068. V.A.B. in die lette. - 69. V.A. Hort visschen. B. Hord vort vesscen. - 70. V.A.S. vindixs. B. Vander S. - 71. B. Torpide alse P. - 72. V. vissche. A. visch. B. vesch. V.A. in modre. B. modre. - 73. B. vessce d. swimmen. - 74. V.A. gronde. B. in die modre. - 75. V.A.B.V. sine m.e. wart. L. Verliest hi. - 76. B. veet hine. V.A.L. hi. - 78. V.A. liede mede. B. liede te makene mede. - 79. V.A. Ja hi. B. Ja hi es v. selker m. - 80. B.W. dattene. - 81. V.A. aerme. B. arme. - 82. V.A. hem ontbr.; v. daer mede. B. Vertragen e. slapen m. - 83. V.A.B. Comen sine v.B. oec ontbr. L. Cume. - 84. V.A.B. ware hi. - 86. V.A. manne. B. Versward. - 88. V.A.B. Spreken. - 89. B. Trelius alse. V.A.B. ons ontbr. - 90. V.A. te sine. B. vesch d. te siene. - 91. V.A. alfs v.B. Een h.v. int g. - 92. V.A. Nochtanne so. B. Ende wel v. - 93. V.A. smare. B. ende ontbr. - 94. V.A. Somers ist s. ende w. ist w.B. Te somere s. te wintere w. - 95. V.A. spreict. B. spreect dese t. - 96. V.A. in finen wale. B. sine m. - 97. V.A. Versonken het vlotet ghelike h.B. Versonken het v.L.G. ende et.

1098. V.A. Hevetmen. B. Heeftmen. L. Heeftment. - 99. V.A. van d. vissche goet. B. van d. vessce goet. L. met, doet. - 1101. V.A. spreict. B. spreect. - 2. V.A. visschelkijn heet a.B. vesscelkijn h. dus. - 3. V.A. sine roke es so became. B. Omdat sine roke. - 4. V.A. hevet vander b. die n.B. Hevet vander bloemen die n. - 5. V.A. Want tymus dats. B. Want t. es. - 6. V.A. die ic u nome. B. vesch die ic u n. - 7. V.A.B. Hevet. B. watere. - 8. V.A. varsschen e.v. soute. - 9. V.A. scone e.v. soeter s.B. Ende scone e.v. soeter. - 10. V.A. Dus dinke. B. Dus d. mi b. der s. - 11. V.A. het d. spierinc. B. Dat die spierinc. - 12. V.A. ute. - 13. V.A. dat es. B.V. es b. - 14 B. Dat es. - 15 B. In d.z. eest e. vesch. - 16. V.A. quader. B. doene v. quader s. - 17. V.A.N.g. sone esset. B. eest. - 18. A. Saet. V.A. alst ware een oren. B. alst ware e. horen. - 20. V.A. Staerc, wijt h.B. Groet e.v. alse wijt. - 21. V.W. wie so het. A. so het. B. wien datter m. - 22. V.A. ter stont. B. Wart genijnt ter s. - 23. B. Mar alset die vesscers. - 24. V.A. Doen si h. af dat hovet slaen. B. Doen si h. dat hoeft a. - 26. V.A.B. in alre w. - 27. B. vessce, inde. V.A.B. hir.

1128. V.A. visschen. B. vessce, kinde. - 29. V.A.B. inden L. 31. B. Vord seldi h.d. seesten b. - 32. V.A.u.B. u den. - 34. V.A. ic u s. - 35. V.A.B. Sine nature groot ende c.B. cleine. - 36. V.A. Sal ic eer s. int g.B. gemeine.