Der naturen bloeme



[p. 302]
tekstkritische noten
Boek IV. + Monstrum, seghet dat Latijn, + Dat in Dietsche mach wonder sijn, Om datment toghet ende siet voer wonder, Ende dat selsiene es ende ghesonder1). 5 Wonder vintmen in die zee Een groet deel, ende vele mee Dan die werelt can visieren. + Wonder vintmen in rivieren Ende in verschen watren mede, 10 Boven alre ghelovichede. Some wondre sijn bescreven, Ende dats mi es in boeken bleven Willic bringhen in Dietsche voert; Ende om te cortene die woert 15 En segghic op elc gheen bispel, Want ic en quaems niet ten ende wel: Die redene soude sijn te lanc. Nu beghinnic minen ganc An die A, ende voer waert mee 20 Beghinnic2) na den A b c. Hier ent die tale int ghemene; Hoert voert van elken allene. Abides, doet ons verstaen Aristotiles sonder waen, 25 Dat es int water een wonder; Wantet teersten al besonder
[p. 303]
Sijn wasdoem neemt ende hout In dat water dat es cout1). Daer na verkeertet sine ghedane 30 Ende sijn nature der ane, So dat op daerde al buten es, Ende et heet fascioes2). Ende dits wonder, dat of ende ane + Dus doet IIerhande ghedane, 35 Nu op twater, nu op tlant, Ende sine nature hem al te hant Van den natte int drooghe keert: Dits selsiene ende ongheleert. Achime, sprect Aristotiles, 40 Dat een wonder in die zee es, Dat gulsthe3) datmen vint, + Ende datmen int water kint. Bi proien leeftet, ende al dat et Word al smaer ende vet. 45 Bi proien ist dat hem gheneert, Ende wat soet in spisen verteert, Word al vet ende smeere: Dus wast hem die buuc so sere4), Dat na de grote van den diere 50 Sijn buuc es alte onghehiere. Welctijt so dit dier verstaet, Dat hem enighe vrese angaet,
[p. 304]
Cromt het sijn hovet in sijn lede Een deel na des heerts sede1), 55 So dat gheen dier mach verraden. Maer dit coemt hem somwile te scaden; Want alst verneemt die felle gaste In die laghe bliven vaste, Sone trectet hoeft voert nemmee; 60 Maer als hem die hongher doet we, So vertertet sijns selves smare, Ende hevet liever, hoe soet vare, Hem selven te verteren een deel Dan te verloeren sijn2) gheheel. 65 Dit dier dat bediet openbare Den onghevallighen sondare, Die wel bevroet ende siet, Dat hem naect dat langhe verdriet + Van den viand, diene belaghet, 70 Ist dat hine in sijn net jaghet, Ende niet en kieset voer sine zonden Penitencie van corten stonden Voer die ewelike doet. Beter waer hem doer die noet 75 Te magheren sijn vleesch een deel, Dan te verliesen gheheel Ziele ende lijf beide te samen: Elc merke dit, hi sal hem scamen. A gaet ute ende B comt in; 80 In vander af meer no min. + Belua heetet in Latijn Diere die groet ende wonderlijc sijn
[p. 305]
Ende van vreseliker maniere; Propeerst sijnt zee vische diere1). 85 Plinius sprect, die meester fijn, Dat in die zee van India sijn Beluen van live so groet, Dat si der ze doen sulken stoet, Dat si doen risen sulke baren 90 Als oft grote zeestoerme waren, Ende vlieghen metten baren mede Opwaert met groter moeghentichede2); So dat hi seght, dat Alexander, Die wonderliker was dan een ander, 95 Daer jeghen voer met sinen sciphere, Ende vachter jeghen met groter were. Barcora, als Aristotiles seghet, Es een dier dat tetene pleghet Clene vischelkine talre stont. 100 So hartbenech es hem sijn mont, + Dat et den steen bit ontwe. Dit dier gaet somwile uter zee Ende verteert dat gras opt velt; Dan moetet ten watre met ghewelt, 105 Ende onderduken also wel, Of hem worde te haert sijn vel: Sone maecht hem boeghen ende niet ontgaen, Ende word also ghevaen3). Oec vanghent vischers met clenen visschen:
[p. 306]
110 Si worpent daer et niet ontwischen In enen nauwen hoep en can. So volghet hem dat dier so an, Also dat die vischers bestaen Daer et niet en mach ontgaen1). 115 + Nemmeer vandic dan dese twe Zeewonder namen in B. Cocodrillus dats een dier, Jacob ende Solijn segghen hier, Dat et machtich es ende snel 120 Op tlant ende int water vele wel2). Sdaghes es et meest opt lant. So stille so es die viant, Dat elc man houd over doet, Hi ne kenne sijn scalcheit groet3); 125 Ende leghet ende gaept talre stont, Ende vaet die vogle in sinen mont. Nachts eist gherne in die riviere. Et hevet eyre na ganse maniere; Die leghetet op den lande dan, 130 + Daer gheen water coemen can. Ende dit dus es so comen siere toe4), Somwile die hie, somwile die soe. Jacob van Vetri seghet dus: Et wast tot XX cubitus,
[p. 307]
135 Ende hem es so haert dat vel, Menne doerslaet niet wel. + Sonder tonghe ist, als ict hore, Sijn mont gaet van ore te ore. Dopperste cake roeret allene; 140 Sijn tande sijn vreselec ghemene. Die clauwen heeftet scaerp ende groet. Te winter etet niet ter noet. Ets wreet in alre manieren Beide den man ende den dieren; 145 Nochtan Experimentator seghet, Dat et den mensche te flewen pleghet, Als et hem doet heeft ghebeten1). Van hem wilmen die waerheit weten, Dat die Sarrasine verteeren 150 + Sijn vleesch, ende et hem niet mach deren. Van sinen drecke maken oud wive Onghement te haren live, Daer haer romplen mede tegaen, Ende die huut daer bi dinne staet2), 155 Ende si schoen scinen ende claer. Onlanghe gheduertet daer, Want alsi sweten so gaet uut, So thoghet onder die gheleu huut3). In Nilus, die doer Egipten vliet,
[p. 308]
160 Es datter menech te wesen pliet. Oec vintmen cocodrille maniere In Syrien in een riviere, Daer Jacob of seght van Vetri, Dat daer dit dier dus comen si: 165 Twee edele broeder waren int lant, Dat rike hadden si in haer hant, So dat deene benijde sere Dat ander wel was metten here1), + Ende dede cocodrillus jonghen bringhen, 170 Om dat hi met sulker dinghen Den broeder wilde ontliven sciere, Die ghene deedse in die riviere2). Die beesten wiesen, die tijt ginc. Die nidighe broeder, die der dinc 175 Altemale hadde vergheeten, Hi es op die riviere gheseten, Ende dat dier quam onversien + Uut den watre gapende op dien, Ende heeften al te hant ghescuert. 180 Dus heeft hi die doet besuert, Daer hi mede waende ontliven Sinen broeder, al moest bliven; Ende in deser manieren Vintmense noch in die rivieren. 185 Plinius sprect, dat dat dier pleghet
[p. 309]
Dat et ghelijc alst doet waer leghet, + Ende hevet den mont ondaen, So coemt dat clene credevitskijn saen1) Ende soect an sine tande vlieghen; 190 Dan swelghet hijt in, sonder lieghen. Wat sal also groten diere Proie van so cleenre maniere? Et dinct mi wel maniere leren Van den quaden valschen heren. 195 Als aerme doerpers an hem coemen, Om yet te baten ende te vroemen, Daer baren si of si sliepen dan, Ende latense hem bet comen an; Want si hem dicke toghen maniere 200 Als of si waren goedertiere. Maer alsi coemen binnen den tanden, So verswelghet hise te handen, Ende nemen of al thare bloet, Weder tsi clene ofte groet. 205 Men vint een volc van maniere Wonen op Nilus die riviere, Stout ende coene op een eilant, + Die Sentirien2) sijn ghenant; Clene sijn si ende van stouter maniere, 210 Ende haten sere dese diere. Si durren allene in Nilus swemmen, Ende op des diers ric si clemmen, Ende riden daer op alst waer een paert. Als dat dier gaept opwaert, 215 Werpen si hem in corter stont I yseren colve in den mont,
[p. 310]
Ende ridense also op tlant, Ende dwinghense al te hant + Met roepene op hem verbolghen 220 Te spuwene dat si hebben verswolghen1). Cervus marinus dats min no me Dan die heert van der zee. + Kirammidarium boec die seghet, Dat sine horne te stoke2) pleghet, 225 Die hi an sijn hovet heeft groet, Boven der zebaren al bloet, Omme die voglen die sijn moede Ende rusten3) over die zevloede. Op sine telghen sullen si rusten, 230 Omme dats hem mach van moetheit lusten; Ende alsi sitten wanen met vreden, Laet hi hem sinken daer ter stede, Ende laet die vogle int water vallen: Dus verteert hise met allen. 235 + Caab dats een vreemde dier. Aristotiles seghet hier, Dat et enen voet hevet, Dien hem die nature ghevet, Daer et mede doet in der ghebare 240 Recht al oft een hant ware; Want et hem selven daer mede spiset, Also als hem nature wiset. Sijn adem haeltet in die lucht,
[p. 311]
Maer int water wast haer vrucht1). 245 + Critos2), sprect Aristotiles, Dat een wonder in die zee es, Ende heeft II voete, ende clauwen III In elken voet, dus scrivet hi. Clene heeftet den rechteren voet, 250 Maer den luchteren staerc ende goet, So dat hem selven daer op draghet. Welctijt so die wint verjaghet Die zebaren, gaet al in een Hem houden an enen steen, 255 Dat gheen wint daer of can steken; Ende als die storme danne ghebreken, + So wandeltet dan ende gaet Om die dinghe die hem bestaet. Celethi es een wonderlijc dier, Als ons telt Aristotiles hier, 260 + Dat gadert noch3) in der ghebaren In hem alst oft eyere waren. Alsi ripe sijn worden si open; So coemter woerme uutghecropen, 265 Ende worden in corter achte Geschepen na haren gheslachte. Chilon es een wonder mede, Sprect Aristotiles hier ter stede, Dat enghene spise ontfaet
[p. 312]
270 Dan die van hem selven gaet. Uut hem selven gaet I vethede, Ende die ontfatet weder mede, Ende anders in ghere wise Sone ontfatet sine spise. 275 + Canis marinus dat es mede Van der ze I wonderlichede, Die wi heten dien zehont. Plinius die maect ons cont, Dat si menighen visch verdwasen, 280 Ende alsi bassen souden, si blasen1). Ontsienlijc sijn si van vermoeghen2) Al dat levet ende si vermoeghen. Ghevoet sijn si voerwaert, Bachten als een visch ghestaert; 285 + Groet ghesnavelt ende den mont wijt, Ende tande scaerp in allen strijt. Sijn vel dat es ru ghehaert, Dat andre honde sere vervaert. Vische jaghen si in die zee, 290 + Als jachhonde, no min no me, Beesten jaghen in dat wout, Ende verslingherense3) menichfout. Al eist datmense mach bevaen, Niet lichte en machmense verslaen.
[p. 313]
295 Cerilius1), als scrivet Solijn, Es een dier datmen siet fijn Int water datmen Ganges noemt, Dat uten paradise coemt. Ja, ets van vaerwen ghelu blaeu, 300 Een deel ghedaen na twater graeu, Ende hevet voeren twee aermen stranc, Der elc es drie voete lanc. Alse staerke diere coemen, 305 Grijptetse daer in corter stont, Ende trecse in der rivieren gront: Dus eetet die beesten dan2). C gaet ute, D coemt an. + Draco, dienmen vint in die zee, 310 + Es niet tonsien no min no me Dan die drake es op tlant. Also groet es de viant Als die drake die op tlant levet, Maer dat hi ghene vlerke en hevet3). 315 Sijn hoeft es clene ende sijn staert lanc; Maer sijn tande sijn so stranc, Ende sere wijt es hem die mont; Sijn scellen hart talre stont. Allen vischen van der zee 320 Es hi vreselijc emmermee; Want allet dat hi wont ende bijt Dat es doet in corter tijt, + Ist man, ist visch, ist ander dier: Fel es hi ende onghehier.
[p. 314]
325 Plinius die dinket meenen, Dat pulver van sinen benen Die tantswere doet ghenesen: Dus es enighe doecht in desen. Delfin, spreect Jacob ende Solijn, 330 Dats twonder van den maerswijn1). Engheen dier, dat weet men wel, En es in die zee so snel. X maende draghen si haer dracht. En ware datsi de moeder wacht, 335 Ende dectse met listen groet, Die vader pecse alle doet2). Die moeder mintse als haer jonc, Maer alsi comen op haren spronc, Wilsi die moeder oec verteeren, 340 Sijn3) ontflien of hem gheweren. + Si wassen tote XX jaren; Ende si noten oec te waren Alsi tien maende hebben of bet, Ende worden bi naturen vet. 345 Te somere draghen si ende winnen; Te winter willen sijs niet beghinnen. Si suken na der soeghe maniere4). Haer mont staet niet als ander diere, Maer an den buuc staet hem die mont. 350 Scarpe vinnen risen hem talre stont,
[p. 315]
Alsi gram sijn; dan vallen si neder, Als hem die moet sinket weder1). Erehande luut hebben si gheweent, Recht alst waer een mensche die steent2). 355 Si halen in alle nemen si ate3), Ende rieken nauwe utermate. Op twater slapen hebben si vercoeren, + Also als wi die waerheit horen4). C ende XL jaer, es bescreven, 360 Dat gheproeft es dat si leven. Si horen gherne blasen ende sanc, Ende volgen na met scaren lanc, So dat wilen een haerper was, Die Aron hete, als ict las, 365 Ende was in een scip met lieden, Diene te dodene verrieden. Doe bejaghedi snellen5) vorste, Dat hi een deel haerpen dorste. Als hi dit dede een wilekijn,
[p. 316]
370 Quam ghinder menich delfijn, Ende men waerpen in die zee. Een groet delfijn ontfinghen sonder we, Ende voerden op tlant onghescaet: Dits een wonderlike daet. 375 Delfijn en heeft ghene galle. Dier cleenre jongher delfijn alle Sijn vele te gader in ere scharen, Twe grote bi hem diese bewaren. Stervet een delfijn, dandre comen, 380 + Ende hebbent op haren rig ghenomen, Ende draghene tot dat risen die waghen, + Ende die stoerme te lande draghen1). Haers doden en willen si niet vergheten, Sine latene ghene vische eten; 385 Want elc andren heeft vele lief. Dit scrivet Plinius in sinen brief, Dat een coninc hadde ghevaen Een delfijn, ende deit binden saen In een havene met ere line. 390 Mettien quamen daer vele delfine, Die suchteden sere ende mesbaerden, Als of si ghenaden beghaerden, So dats die coninc ofdochte, Ende hiet datmen dat dier ontknochte2). 395 + Experimentator die seghet, Dat die delfijn teten pleghet3),
[p. 317]
Coemt hi int water, ist wijf, ist man, Si scoerten ende etten dan; Ende ist dat hire niet of en at, 400 Si rieken bi naturen dat, Ende draghen op haren snavele dan Te lande, ist wijf, ist man, Ende ne latene visch oec eten1). Hoe sijt rieken, men cant gheweten, 405 En si of si hebben dien sede Bi der naturen heimelichede. In des keysers Augustus daghen Was een kint, horic ghewaghen, Int lant van Caeps, dat een delfijn 410 Gheweent hadde ten handen sijn Met brodekine, dat et hem gaf2), Dat kind des niet en begaf3). Daer na doe die knecht woert groet, Vercoend hi hem, ende ghinc al bloet 415 Op hem riden in die zee. Dies wonderde teerst dien lieden me, Dies si sieder woerden al ghewoene. Daerna verstaerf die ghoene, + Ende dat delfijn quam ten overe dicken, 420 Als oft omme den knecht dochte micken; Ende alset tkint niet conste ghescouwen, Bleef et ligghen doet van rouwen4). + Mereanus ende Sa bahaen5)
[p. 318]
Ende Solijn doen ons verstaen, 425 Tote Yponen in Affrike Was een delfijn dies ghelike, Dat die liede hadden opghehouden, Dat liet hem tasten alsi wouden1). Der Persien ystorie hevet in, 430 Dat een delfijn sinen sin By Babylonien, als men vint, + Gheset hadde an een kint, Ende plagher dicke te spelen jeghen. Eens en wouds dat kint niet pleghen, 435 Ende tdelfijn volghde hem al op tlant, Ende bleef doet altehant. Oec was daer een kint, alsmen weet, Dat dat delfijn dicke reet, So dat et ofstac een stoerm2) groet, 440 Ende dat kint bleef dus doet. Ende tdelfijn brochte dat kint opt lant, Ende dode hem selven altehant. Van delfine es ene maniere, Ende es in Nilus die riviere, 445 Die hebben scaerpe vinnen boven, Daer si mede scoeren ende cloven Hare buke den cocodrillen Int water, alsi swemmen willen3). Hier gaen ute namen in D; 450 Hort die namen vort in E. Eq'uus marinus es min no me + In Dietsche een paert van der zee. Dit wonder es staerc ende groet,
[p. 319]
Ende bijt menighen visch doet. 455 Aristotiles doet ghewach, Dat buten watre niet vermach; Maer teersten dat et coemt op tlant, So blijftet doet al te hant. Een deel ghelijctet den paerde voeren, 460 + Maer achterwaert, als wijt hoeren, Es et na den visch ghestaert, Ende ghene voeten achterwaert. Vische verteeren dats sijn recht; Vreselijc ist int ghevecht. 465 Jeghens den man strijttet gherne niet, Want etten alre meest ontsiet. + Equonilus, scrivet Mychael, Es een wonder staerc ende fel, Gebeent, gevoet, gheclauwet mede 470 So vreselic dat es wonderlichede. Et en soect niet voer smenschen bloet. Coemt hem iet int ghemoet, Et scoert een scip mit sinen voeten1), So dat si alle verdrinken moeten, 475 Jof et woerpt omme te sinen spele2): Des pleghen si gherne vele. Men cant noch vaen noch letten Dan mit yseren netten Van vasten ketenen gheweven:
[p. 320]
480 Te Damas maectmere, eist bescreven. Menne cant els niet, al ist ghevaen, Dan mit hameren verslaen. + Ene halve elne, seghwi wel, Datmen dicke vint sijn vel. 485 Equus fluminis es I maniere Van waterpaerden der riviere; Ende seghet Aristotiles, Dat in Endi dit wonder es. + Et mach hem wel bewant2) 490 In den water ende op tlant. Spleetvoete eist; als een paert So ist no min no me ghehaert3). Ets mit4) lude al openbare Ghelijc als oft een paert ware; 495 Ghestaert ist als een swijn, Ende van der grote dat desele sijn. Exposica5) dat es een wonder + Sonderlinghe sere besonder. Hier of vintmen somech partien 500 In die ze van Surien, Jeghen Japhat die vaste port. Plinius scrivet dese wort, 1)
[p. 321]
Dat Scurus1), die vele wonders sochte, + Dit wonder wilen te Romen brochte, 505 Ende was vijf elne dicke ghespect. Sine tande waren, als hi sprect, Langher ende mere mede Dan draghet gheloevelichede. Dit sach te wondere an 510 Die rike Roemsche vrecke man. Eleus, als ict bescreven sach, Es datmen zecalf heten mach, Ru ghehaert, ende sijn vel hart, Ghespekelt wit ende swart. 515 Men seghet wonder van desen diere: Sijn vel ghevleghen, ets die maniere, Als die zee den stoerm vernuwet, + Dat hem sijn haer opwaert ruwet; Ende welctijt dat die ze es slecht, 520 So leghedet sijn haer neder echt2). Haer dracht worpen si min no me Dan opt lant als ander vee, Ende twee ende II daer toe3), Ende soeghense als die coe. 525 Si moeten sijn van XII daghen Eer sise in die zee oec jaghen. Si sijn doet te slane quaet, En si datmense op thovet slaet. Si brieschen als dat calf, dats waer;
[p. 322]
530 Haer slaep die es vaste ende swaer. Hier omme hebben die rechter vinnen + Van slaepe macht, als wi kinnen, Ende leghetse onder sijn hoeft dan Die niet wel slapen en can1). 535 + F volghet na die E: Daer of hoort namen twee. Foca dats een stier van der zee. Experimentator seghet mee, Dat hi staerc es ende blivet ghaerne 540 In die jeghenoede daermen pleght te vaerne2). Een stout dier ist, wreet ende onsachte, Ende dat al op sijn gheslachte3); Want Aristotiles die seghet, Dat ewelike te vechten pleghet 545 Op sine si, op sijn ghenoet, Tote dien dat hise hevet doet. Een andre nemt hi daer ter stede, Ende doet haer dat selve mede. Dit doet hi van dat hi bekinnet 550 Tote dat hem sijn sie verwinnet. Dit dier int water hem gheneert, Ende proiet al dat et verteert. + Fastaleon es een waterdier, Ende nes vreselijc no fier, 555 Als ons Aristotiles seghet,
[p. 323]
Want et bi ghersten1) levens pleghet. + Et en proiet altoes nemmermeer, Nochtan ist groet ende staerc seer. Et levet op tlant ende in die zee. 560 Hier coemt na F die G. Galasta2), sprect Aristotiles, Dat een wonder in der zee es Van sonderlingher wonderlijchede; + Want et es van sulker sede, 565 Als et sijn dracht heeft besien3) Binnen in sinen buke lien, Trectetse uut, ende niet en ombijt Altoes niet die volle tijt. Sietetse staerc, et laetse buten; 570 Sietetse cranc, et canse sluten In sinen buuc na sijn ghevoech, Onthier ende si sijn staerc ghenoech. Grananes4) es een waterdier. Aristotiles seghet hier,
[p. 324]
575 Datment in verschen watre vint1). Die sie en acht niet een twint Hare jonghen, maer die vader Draecht die sorghe altegader: + Sie vaert spelen, ende hise wacht 580 Tote dat si hebben cracht, Ende eer beghevet hise niet. A. 106 d. Recht ist dat elc vader siet Den kindren haer bedoerfte winnen, Onthier ende si hem bekinnen. 585 Gladius maris dats een zeeswaert, Een wonder dat menighen vervaert, Als Ysidorus ons seghet Ende Plinius te segghene pleghet. Een visch ist, ende sijn bec voeren 590 Ghescepen na tswaert, als wijt hoeren, Ende so scarp dat die scepe doerboert, Ende die liede aldus versmoert. Hier gaen ute namen in G; Van der I volghet een ende nemme. 595 + Iphotamus horic visieren Erehande wonder in rivieren. In Egipten ende in Endi Seghtmen datter menech si. Op tlant woerpen si haer dracht; 600 Harde groet2) es haer cracht
[p. 325]
Beide op twater ende op tlant. Als groet sijn si als dolifant, Ende hem gaet die snavel opwaert. Crom ghewonden es hem die staert, 605 Ende spleetvoete, ende die tande mede Raghende na des evers sede1). + Gherigghet ist na dat paert, Ende nighende et also ghebaert2). + Nachts doetet in corten scade3); 610 Ende alsulc es et van rade, Dat et achterwaert can gaen, Datment te weers sal verstaen Welcs sijns dat et mach wesen4). Als te vet es cant hem ghenesen: 615 Et gaet daer riet es ghesneden, Of in doerne, ende daer ter stede Wentelt hem so dicke achter een, Dat et gheraect I adre ant been, Daer hem dat bloet of sinct neder, 620 Ende aldus wortet magher weder. Narenst seer ist in desen, Hoet die wonde mach ghenesen. Men cant op den ric sonder waen Noch doersteken, noch doerslaen, 625 Et en si nat ende also wachte5).
[p. 326]
Met siere huut polliertmen sachte1). Plinius sprect dat ic hier scrive, Dat dit dier ende cocodrillen wive2) + Scauerus wilen te Roemen brochte, 630 Om datment daer bescouwen mochte. Nu suldi horen voert hier na Die wondere diemen vint in K. Koli, sprect Aristotiles, Dat in der zee een wonder es, 635 Ende op tlant ist menechwaerf, Ende slaepter alst hem bedaerf. Oec worpen si haer jonghen daer, Een, oft twee, of drie, dats waer. + Ten XII daghe ende nemme 640 Volghen si der moeder in die zee; Ende dats dicken in den dach, Omme datmense aldus wenen mach3). Si sughen als die coe pleghet. Menne canse doden, als men seghet, 645 V. 135 a. Met lichte, men slaetse doet Met hameren swaer ende groet4). Ende si ghebaren als die stier, Vier voete hebben dese dier. Kilion, sprect Aristotiles, 650 Dat een wonder in der zee es;
[p. 327]
Want nature dinct in desen Een groet deel in dwalen wesen; Ende dat en mach niet wesen echt: Nature ghevet elc sijn recht1). Maer doch es et gheleret2) mede Jeghen aller creaturen sede: Ter luchter side es hem ghesleghen3) Die levere; an der side der jeghen Die milte es, dit weetmen wel, 660 Dat es verkeert naturen spel. + Karabo, als Aristotiles seghet, Es een wonder datmen sien pleghet Dicken in der grote zee. + Elc doet andren met vechten we, 665 Ende gadren hem an beiden siden, Alsi onderlinghe niden: Dit sietmen te menighen tiden4). Vier saken doen creaturen striden: Teerste es fierheit, dese5) verheft 670 In al dat leven beseft; Tander es der lijfneren ghewin, Daer wat so levet an staet die sin; Dat derde daer of coemt die scade, Dats elken om sijn ghegade6);
[p. 328]
675 Die vierde om hare vrucht rechten1): Dus sietmen hennen om kieken vechten. + Karabo neemt an moedren sijn aert2), Ende hevet enen breden staert. Kuligo3), seghet Adelijn, 680 Mach wel een zeewonder sijn. In desen dinket wel ter cure Dat ghespeelt hevet nature4); Want si haer te deelen pleghet Dat si allen visschen ontseghet. 685 Dit wonder heeft scellen ende vinnen, Ende dorgaet die see gronde binnen5); Ende als hem vernoyt die pine In den zewatre te syne, So coemtet boven ende heeft vlogle, 690 Ende vlieghet onder dander vogle: Maer waytet iet, so moet hi weder Vallen in dat water neder. + K neemt orlof, M coemt an; Nu hoert wat icker of segghen can. 695 + Monocheros, na onsen horen, Es een visch met enen hoeren, Also als Liber Rerum seghet, Die scepe te scoeren pleghet Metten horne scaerp ende lanc;
[p. 329]
700 Maer, dies hebbe ons Here danc! Dit wonder es te stueren1) goet, Daer ment vint in die vloet. Die hoeren staet hem voren int hovet, Daer et mede die scepe clovet. 705 + Monachus marinus es in die zee Een monec, dits te wonderen mee. In die versche2) ze vintmen dese. Hoert wat icker of lese: Boven es hi vele ghedaen 710 Na den mensche, sonder waen; I brede crune op sijn hovet, Een rinc van hare, des ghelovet, Also als men nu vint3). Die opperste lippe sone heeft hi niet; 715 Tande ende nese es hem al een; Beneden heeft hi ghene been: Daer es hi als een visch ghemaect. Dit dier, als hem een man genaect, So springhet ende vliet ende speelt4), 720 + Onthier dattet den raet gheteelt, Dat et hem mach int water slepen5); Ende alsetten hevet so begrepen,
[p. 330]
Dat et1) den man, om dattet minnet Smenschen vleesch voer al dat kinnet. 725 M gaet ute, ende nu voert Suldi in N hoeren die woert. + Nereides dat sijn bekint Wondre die men in die zee vint, Die de heidene bekinnen 730 Ende over haren zeegod minnen2). Plinius seghet over waer, Dat si sijn al ru ghehaer, Ende int anschijn sonder waen Een deel na den mensche ghedaen. 735 Welctijt datter een sterven sal, + So hoert men dan droeve ghescal Van al den andren, clene ende groet, Die bewenen haren doet, Die swaer es, ende niemen en mach 740 Ontgaen die es onder den dach. Nancillus3), als Plinius seghet, Es een wonder dat in die zee leghet. + Twe langhe aermen heeftet voren, Ende tusschen die II, als wijt horen, 745 Heeftet een vel dinne ende breet. So hevet hi oeghen4) op ghereet
[p. 331]
Sine aermen voeren met den velle, Ende seilet hene als die felle. Metten andren voete roert hi, dits wonder, 750 Ende metten staerte stiert hiet onder1). Coemt hem vaer in sinen sin, So suuptet vele waters in, So dattet te gronde sinket Mit den watre dattet drinket. 755 N gaet ute, ende hier coemt O, Daer twee of sijn also. + Orcha, seghet ons Plinius, + Es een wonder, dat aldus Nature maecte, dat sijn ghedane 760 Niemen en can doen te verstane, Niet dant fel es ende groet2). Dese jaghen ende slaen ter doet Die walvische in die grote zee3), Sine connens ontgaen nemmermee. 765 Onos heet die esel van der zee; Acht voete lanc of me, Als Kirammidarium boec ons seghet, Waentmen dat hi te sijn pleghet. Pultus heet hi in som lant4). 770 Die visch te pulvere verbrant, Ende ghemenghet met sinen bloede, Maect frenesie in sochten moede,
[p. 332]
Baetmenne ende strijct daer mede1) Die van den stene draecht siechede, 775 + Drinct hijt, hi sal sonder pine Den steen pissen metter orine. Van der O segghic nemmee; Nu hoert voert namen in P. Perna, seghet ons Adelijn, 780 Es een van den wondren die sijn, Ende leghet in scellen als muschelen plien2), Groet ende wonderlijc in sijn opsien. Binnen scellen leghet een vlies, Te wonderen ist, sijt seker dies, 785 Daermen of maect cleder diere Na vrouwen ende mans maniere, Ende hoeftcleder ende cuverkieve, + Diemen vercoept vrouwen op lieve. Pister es een wonder onder hem allen, 790 Es ghesciet3) in die zee van Gallen, Als Plinius te verstaen doet, Dat hem heft boven der zee vloet, Als of et waer een roetse vast. Hogher ist dan zeil of mast, 795 + Ende woerpt water uut sinen monde, Als oft een lovie maken conde4), So dat alle die scepe vervaert, Diet versien in hare vaert. Platanista, seght Plinius hier,
[p. 333]
800 Es in Endi een waterdier. In Granges leesmen dat si sijn; Ghesnavelt sijn si als delfijn. Haer staert es XXX voete lanc. Dese sijn so sere stranc, 805 Dat si verdrinken thelpendiere1), Als si gaen drinken ter riviere. Polipus, als Plinius seghet, Es een visch die te sijn pleghet Bi Jenewen2) in dat mere. 810 Sijn hovet dat es haert ter were, Ende sijn staert in tween ghespleten. Twee aermen heeft hi, als wijt weten, Daer hi mede met sire cracht Enen man, die hem niet en wacht, 815 Mede haelt uter boert, Dien et hi dan ende versmoert; + Want hi vleesch vercoeren hevet. + So vast hi an die roetse clevet, Men cannen ofghetrecken niet. 820 Op tlant gaet hi als hijt ghebiet3). Diene van der roetse wille bringhen, Doe hem iet an van stinkenden dinghen: So vallet hire of, want hi haet stanc. + Als hi noot so es sijn ganc, 825 Dat ende lanc5) elc andren ghemoet. Sittende hi sijn eyere broet. 4)
[p. 334]
Boven twee jaer en leefter gheen, Segghen die meesters over een. Hier gaen ute namen in P; 830 Hoert van der S voert me. Serra, als Ysidorus seghet, Es een wonder dat in die zee leghet, Groet, ende hevet, als wi kinnen, Grote vloghel ende staerke vinnen. 835 Dit dier, alst een scip zeilen siet, Sijn vloghel op te heffen pliet, Ende wille zeilen na scip manieren. Alst ghedaen heeft III milen of viere, Ende hem niet diet sijn poghen, 840 Sone cannet die pine niet ghedoghen, Ende vellet sine vlogele neder. Danne moetet keren weder Ende sinken te gronde waert, Daer sijn nature es ende sijn aert. 845 Serra dit wonder bediet wel Menighen ries, die feeste ende spel + Ende swaeren cost wille hantieren, Ende volghen hogher liede manieren Beide in riden ende in cleiden; 850 Ende eer hi half can volleden, So wort hi der feesten moede; + Want et falgiert hem an dien goede. So moet hi vallen in den pat, Daer sijn oudervader in sat. 855 Een ander wonder men oec weet, Dat oec mede Serra heet, Als Plinius ende Ysidorus ghewaghen: Sijn ric es scaerp ghelijc der zaghe.
[p. 335]
+ Dit dier pleghet int water te slupen 860 Ende onder die scepe te crupen, Ende snijtse ontwe, ende verdrinctse dan In den scippe alle die man. Dit doetet al om dat Dat et smans vleesch wille sijn sat. 865 Syrena dat es die maerminne. Phisiologus hevet inne, Dat si draghen wijfs ghelike Toten navele sekerlike. Groet sijn si ende eiselijc ghedaen, 870 Mit langhen hare sonder waen, Ende dat leghet1) ende grouf mede. Met haren kinden, es haer sede, Die si in haren aermen draghen, Heeft mense ghesien in someghen daghen, 875 Want si soghense als vrouwen plien2). + Scipliede, als sise sien, Werpen hem een ydel vat, Ende die wile dat si handelen dat, Om die3) maerminnen. 880 Adelinus doet ons bekinnen, Dat si gheclauwet sijn als aerne mede, Ende oec na andre vischen sede Sijn si ghescellet ende ghestaert, Daer si hem mede stieren ter vaert.
[p. 336]
885 I luut hebben si so doersoete, Als die scipmans mit goeder moete + Gheent horen, so nes gheen man, Die des slaeps ontwilken4) can; So verdrinken sise ende scoeren. 890 Men vintse te menigher uren In sewen ende somtijt in rivieren. Some, die kennen hare manieren, + Alsi voer bi hem sullen liden, Stoppen si haer oren in den tiden, 895 So dat si haren sanc niet en horen: Sone connen sise niet verdoren. Uluxe5) wanic ende die menighe mede, Dat eerste vant dese behendichede. Silla dats een wonder mede, 900 Dat men vint in ere stede, Seghet ons voer waer Adelijn, Daer twee lande versceiden sijn, Tlant van Ytalien ende Cecile: In desen vintmense sonder ghile. 905 Op allen lieden sijn si verwoet, Want si vleesch minnen ende bloet. Borst ghescepen ende hovet + Na maerminnen, des ghelovet; Maer die mont groet ende wijt, 910 Tande vreselic talre tijt, Ghelijc als andre diere sijn,
[p. 337]
Ende ghestaert alst delfijn1). Starc int water ende cranc op tlant, Oec singhen si soete, als ict vant. 915 Synacus, sprect Ysidorus, Es in die riviere Nilus, Dats in Egipten sonder waen, Ende es na cocodrillus ghedaen, Maer minder vele ende niet so lanc. 920 Sijn vleesch gheminght in enén dranc Doet vergaen dat venijn2) + Men leset dat si so vroet sijn, Dat si die stoerme voersien, Ende in haer hole vlien, 925 + Ende stoppen tgat te winde waert, Ende maken anders haer uutvaert. Van der S hebbic nemmee; Nu hoert hier vort van der T. Testudo dat es die slecke in Latijn, 930 Die in India so groet sijn, + Als Plinius ende andere tellen, Dat liede wonen in haer scellen, Ende si van lande te lande varen In die rode zee daer mede te waren. 935 Wonderlike vaetmen dese; Somwile, aldus alsict lese, Die slecken vloeten in die vloet, Ende als die lucht es scoen ende goet, Ende waerm es dat sonnenschijn, 940 Dinct hem dat so soete sijn,
[p. 338]
Dat si uter scellen al crupen; Ende eer si moeghen ingheslupen, Worden si so droghe van der sonnen, Dat si niet weder incomen en connen, 945 Ende connen niet onder twater comen: Aldus worden si opghenomen. Oec vaetmense anders, als wijt verstaen: Nachts alsi ter weyden gaen, Ende si sat ter zee waert comen, 950 Wort suilke slapende van hem somen; So werptmense omme op dat neder, Sone connen si niet comen weder1). So scieten si uut, ende en connen gheleren Hem selven niet ommekeren, 955 So datmense mit der linen strect, Ende te lande waert dan trect + Mit vele lieden diese slepen: Dus worden si somwile begrepen. Gheen tande en heeft si in den mont, 960 Doch es si haert ende slupende2) ront V. 140 a. Als een lons no min no me. Enen steen brect hi ontwe. Si riden ende noten in der maniere Dat coyen doen ende stiere. 965 Si legghen eyere alst ganse waren, C te samen tere scaren.
[p. 339]
Op tlant dect sise daert es sochte, Ende broetse bi nachte. Si voeden haer jonghen een jaer. 970 + Sulke segghen over waer, Dat si met sien haer eyere broeden. Dits wonder, maer diet wil bevroeden1), Ende die dit wonder dicke saghen, Ne willens over waer ghewaghen. 975 Tignus, als Solinus seghet, Es een wonder dat in die zee leghet. Sijn staert es wel breet V voete. Op tlant gaetet eten doer shonghers boete: In nortwinde et meest pleghet. 980 Plinius van desen seghet, Dat si den scepen volghens plien, Om dattet lust zeilen sien. So narenst sijn si in desen doene, Dat mense sciet dus met aerpoene. 985 So vet worden si over waer, Dat sine leven maer drie jaer. Thunius2) es een visch mede Van harde groter wonderlichede. + Met sijre longhen, mit sinen oghen 990 Machmen een groet wonder toghen: Men smelt in een glasen vat Met zee water, ende al dat + Datmer mede scrivet over waer, Sal nachtes wesen harde claer3).
[p. 340]
995 + Tortuca dats der tortuwen naem, Die men vint groet ende onbequaem In die ze XVI voete lanc, Ende VIII breet, starc ende stranc; Langhe been ende die clauwen so groet, 1000 Noit en hadde lewe dies ghenoet. Stout es si so sere zonder waen, Si dar wel drie manne bestaen. Worptmense omme metter macht, Sone heeft si ghene cracht; 1005 Want haer scilt die es breet, Sine mach niet op ghereet, Daer si in besloten leghet, Ende IIIhoukende1), als men ons seghet. Van der T latewijt bliven nu; 1010 Hier coemt allene in U. Vacca marina dats die zecoe. Aristotiles seght daer toe, Dattet staere es ende groet, Ende wreet alst hem coemt ter noet. 1015 Dit dier dragnet nu I ende nu II, Als I coe no min no me. + Tien maende draghen si hare dracht. Sere nauwe sise wacht, Ende minnetse sere, dat es waer. 1020 Si leven C ende XXX jaer, + Ende dit es gheproeft ghenoech, + Als men hem dien staert ofsloech2). Van der V vindicker nemmee te samen; Hier coemen in Z vier namen.
[p. 341]
1025 Zedrosi, seghet Plinius, Sijn grote vissche ende heten dus. Haer bene sijn sulc, als hi ghewaghet, Datmer planken of zaghet, Daermen of maect weghe ende doren; 1030 Ende so lanc na der scrifturen, Dat mense te balken in sale leghet: C3) voete lanc, als Plinius seghet. Dese beesten, lesewi, Vintmen in die ze van Arabi. 1035 Zidrac, als Liber Rerum seghet, Es een wonder dat in die zee leghet, Wonderlec ende vreselec mede; + Nochtan ist van soeter sede, Want et hevet ghenen fellen aert. 1040 Gehovet ist als een paert, Na den drake ist nederwaert; Lanc ende crom es hem die staert1). Menighertiere es hem dat vel2), Ende tswemmet als ander vissche wel. 1045 + Zitiron es noch wonder me, Dat heet die riddere van der zee. Liber Rerum hier of seghet, Dat hi voren te sine pleghet Den ridder ghelijc, dies ghelovet, 1050 Ende recht als een helm op sijn hovet + Van enen harden ruwen velle, Alst ware van ledre of van swelle3).
[p. 342]
Een scilt op dene side, Lanc ende hol, ende een deel wide, 1055 Daer hem dat dier in decken mach Jeghen steke ende jeghen slach1). Met staerken senewen es hi best, Die scilt, in sijn lijf ghevest2). Die oukede es3), als wi horen spreken, 1060 So staerc, met canne met dieren steken4). Tui spellete ende hem onder staet5), Dat hi sere mede slaet, So dat cume man mach wesen, Die des slages mach ghenesen. 1065 Dus es hi te vane quaet; Ende vaetmenne, ende men op hem slaet, + Niet lichte en doetmen hem we. Dese vintmen in dInghelsche zee. Zifius6) dats een wonder 1070 Boven allen andren besonder. Baselis die grote in sijn doen Sprect in den boec van Examiroen, Dat dit wonder hevet groetheit ane Vele boven smenschen wane, 1075 So vele, dat elc man segghen soude,
[p. 343]
Jof er nature in spelen woude. Et en ghelijct boven noch onder Noch dier, noch vissche, noch enighen wonder, + Noch voghel engheen, no groet no clene, 1080 Maer sonderlinghe allene Gaetet alle dinc die leven boven, So datmer wel met rechte in loven Gode mach, diet al gheboet. Sijn hoeft te sien es wonder groet, 1085 + Sijn mont te sien es een afgront Ghelike als der hellen mont1); Sijn oghen als dat helsche vier, Ende elc andren so onghehier, Dat elc mach segghen, dat hi en sach 1090 Noit sulc wonder onder den dach. Hier ent die boec: in vants nemme Van den wondre van der zee. Men sal hier vinden sticke LI, dat segghicke. 1095 Voert hoert dier vische maniere, + Die de zee voet entie riviere; Maer int ghemene hoert een deel, Ende dan van elken gheheel.	1. V.A. tLatijn. - 2. V.A. Dat mach in D.B. Mach in Dietsch een w.s. - 3. L. Ende om. - 4. V.A. es al besonder. B. selsene es besonder. - 5. V.A. in der z.B. vind men. - 6. V. veel. - 7. A. gevisieren. - 9. V.A. varsschen watre. B. watere. - In A. is een geheel blad uit het Hs. gesneen, bevattende vs. 10-129. - 10. V. alle ghelovelichede. - 11. V. Som. - 13. V. Wil ic - vort. B.W. in D. bringhen vord. - 14 V. omme - wort. - 15 V. Ne s. up e. negheen b.B. Ne s. - 16. V.W. en cans niet. B. Ine q.n.t. inde w. - 17. V.B. Die redene s.L. reden en. - 18. B. sanc. - 19. V. vortwert. B. vord me. - 20. V. Volghe ic na dat. B. Volgende an de. - 21. B. Hir ind - gemeine. - 22. V. Hort vort. B. alleine. - 24. V. Aelbrecht. - 25. V. Dit es in. - 26. V.B. Want het. + Nat. R. L. VI. + V. 125. b. 1) Lees met de varianten: al besonder. - N.R. in hoc enim magis amiranda... quia rara conspectibus hominum offeruntur. + L. 84 a. 2) Lees met de varianten: Volghic. 27. B. houd. - 28. V. daert es sout. B. water met gewoud. - 29. V. verkeert het. B. verkeert. - 30. V. sine n. daer. B. sine n. dar. - 31. V. up - is. B. derde - is. - 32. V. Ende danne hetet astois. B.E. danne h. astois. - 33. V.B. af e.a. - 34. V. twirande. B. tweirande. - 35. V. up - up. B. opt water nu opt tland. - 36. V. hem ontbr. B. hem al ontbr. - 37. V. natten. B. naten i.d. keerd. - 38. L. Ende dits. - 39. V. Achune spreict. B. Achimo spreect. - 40. B. een ze wonder es. - 41. V. gulste dier. B. Ende es dat gulste d. vind. - 42. B. kind. - 43. V. levet e. al d. het. B. levet e. dat et. - 44. V. Wort al smare. B.B. Wert also smere. - 45. B. eest d.h. generd. - 46. V. wat dat het in. B. verteerd. - 47. V. Wort al vetheit ende smare. B. Werd al vetheid e. smare. - 48. V.D. wort h.d.b. so sware. B. werd h.d. buc so sware. - 49. V. die grootheit v. dien d.B. die grootheit. - 50. B. buc - ongiere. - 51. V. dier ontbr. B. Weltijt. - 52. B. anegaet. 1) Lees met V.: daert es sout. - N.R. in aqua salsa. 2) N.R. deinde huius animalis forma mutatur et fit altera, et tunc exiens aquam nutritur a terra; tunc mutatur nomen eius etiam et vocatur astoas. + V 126 a. 3) Lees met de variant: gulste dier. - N.R. hoc animal omnibus beluis marinis gulosius est. + L. 84 b. 4) Vs. 43-44, die in alle Hss. worden gevonden, bevatten volkomen hetzelfde van vs. 45-48, en kunnen zonder den zin te storen uit den tekst gelicht worden. N.R. quidquid comedit vertitur ei in sui corporis crassitudinem, unde fit ut extendatur venter eius ultra estimationem et debitam quantitatem secundum magnitudinem corporis sui. 53. V. Cremp h.s. hooft in sine l.B. Cremptet s. hooft ende sine l. - 54. V. des eyghels. B. des eghels. - 55. V. negheen. - 56. V. comt. B.M. somwilen c.h. te staden. - 58. B. lange blivende. - 59. V. trect het thooft vort. B. So trecket thoeft vord nemme. - 60. B. alse - we. - 61. V. verteert s. selfs smare. B. verteert sijn s. smare. L. smeer. - 62. V. ware. B Het heft. - 63. V. verteerne B. Hem te verteerne. - 64. V. Dan verloren bliven al geheel. B.D. verloren te sine al g. - 65. V. dat bard o.B. dat ontbr. - 67. V. ghevroet. B. wel gevoet e. gesiet. - 68. V. naect tlange. B. naect lanc. - 69. V. viant d. bejaghet. B. viant dine. - 70. V. Eist d.h. in sinen nette. B. Eest d.h. in sine nette. - 71. V. niene k. vor. B. kijst vor. - 72. B. Penentencie in. - 73. V.B. Vor. - 74. V.B. ware h. dor. - 75. V.B. magherne. - 70. V. verliesene. B. te verterne al g. - 77. V. bede. - 78. V. dit ontbr. B.E.m. wel hi mach. - 80. V. In v. in no mee no m. - Vs. 79-80 ontbr. bij L. - 81. B. heeten. - 82. V. wonderlic. B. wonderlec. 1) Heerts is de Vlaamsche benaming van den egel, gelijk Maerlant zelf verhaalt B. II, vs. 1769-70. - N.R. recolligit enim membra sua in se sicut ericius. 2) Lees met de variant: Dan verloren te sine. + V. 126 b. + L. 84 c. 83. B. vreeseliker. - 84. V. Maer properst so sijnt seysche d.B. Maer properst so sijnt zeusce d - 85. V. spreict B. spreect. - 88. V. see. B. zee d. selken. - 89. B. selke. - Vs. 89 ontbr. bij L. - 90. B. Alse ofte groete zee storm ware. L. Alst. - 91. L.E. vl. mede metten baren. - 92 V. Upwaert m.g. moghenthede. B. Opwerd m.g. moghenthede. - 93. V. seit. B Ende men seget. - 95. V. sciphere. B. scephere. L. scipheren. - 96. V. grote ghere. B.E. wachter j.m. groten gheere. - 97. V. Balchora. B. Barchora alse. - 99. B. Cleine vesschelkine t. stond. - 100. V. hart beenich. B. hart beenech es h. di mond. - 1. V. het d.s. bijt. B. Dattet d.s. bijt. - 3. V. gars upt. B. verteerd d. gers. - 4. V. moet te w.B. Ende dan te watere m.g. - 5 B.E. moet duken a.w. - 6. V. Jof - hart. B. Oft - hart. - 7. V.S. maghet h. bugen n. int gaen. B So en cant h. bughen n. int gaen. - 8. V wort. B.E. aldus werdet te hant g. - 9. V. vaent visschers m. cleinen v.B. vaent vesschers m. cleinen vesschen. 1) Lees met de varianten: Maer properst so sijnt seusche diere. 2) N.R. tante magnitudinis, ut si liceat turbines ac procellas ab ymo vertant maria pulsatasque nebulas cum fluctibus volvant. + V. 127 a. 3) N.R. ne cutis eius a sole desiccetur et non possit flectere se ad nutum debitum. - Lees in vs. 107 met de varianten: Sone maecht hem boghen niet int gaen. 110. V. werpse d. het. B. Wantet hem met can ontwesscen. - 11. V. een nau hoop ne c.B. Soe gaensi tenen nauwen gate dan. - 12. V. dier dan an. B. Dan v. dit d. also an. - 13. V. visschers. B. vesschers. - 14. V.D. het n. ne m.B. Daert hem niet can o. - 15. V. ne vandixs. - 16. V. Zeewondre. B. Zee worde in. - 17. V.B.C. es. - 18. B. segen. - 19. V. Dat het. B. Dattet machtech. L. Dat es. - 20. V. Up - even wel. B. Opt land e.i.w. even wel. - 21. V. Daghes es het m. upt l.B. Dages eest m. op dland. - 22. V.B. so ontbr. B. viand. - 23. V. hout. - 24. V. sine sc. B. Hi en kinde sine. - 25. V. leit. B. stond. - 26. B.E. veet vliegende in d. mond. - 27. V. ist. B. eest gheerne. - 28. V. Ende het h. eyer. B. Eiere leget na. - 29. V. leghet up. B. leghet. - 30. V.A. comen ne. B. comen. - 31. V.A. Ast (Alst) tijt es comt sire broeden toe. B. Alst tijt es comen sire broeden toe. - 32. V.A. hye s.d. suwe. B. Bi wilen d. hi bi wilen. - 33. V.A.B. Vitri. - 34. V.A. Het wasset tote. B. Het w. tote. 1) N.R. pisciculos parvos vivos filo consutos in mare proiiciunt; pisciculi vero effugere non valentes, sed insimul fluitantes animalis predicti morsibus patent, ac ipsum animal unum post alium deglutire laborans interim occupatus deprehenditur. + L. 84 d. 2) Lees met de varianten: even wel. - N.R. in terra et flumine equaliter valet. 3) N.R. in terra requiescit, et hoc adeo immobiliter ut, nisi consuetudinem bestie precognoscas, eam mortuam credas. + A. 103 a. 4) Lees met de varianten: Alst tijt es comt sire broeden toe. N.R. in fovendo fetum masculus et femina vicem servant. 135. V.E. es hem so hart. A.E. hes hem so hart. B. hart. - 36. V.A. Men cant dorslaen. B. Men caent dorslaen. - 37. V.A. tonghe est. B. tonghe eest alse. L. thonghe. - 38. A. te hore. B. Den m. gesplet v.o. tore. - 39. V.A. Dupperste. B. Die opperste kake r. alleine. - 40. B. Sine t.s. vreselijc ghemeine. - 41. V.A. clawen hevet starc. B. Sine cl. scarp. - 42. V.A. wintere (wintre) ne hetet. B. wintere etet welna niet dor noet. - 43. V.A. Hets - maniere. B. Hets. - 44. V. Bede den menschen ende ten diere. A. Bede den mensche enten diere. B. Beide den vesschen e.d.d. - 45. B. Nochtan ontbr. - 46. V.A. het. V. bewennee. A. beweenne. B. Dattet d.m. te bewenene. - 47. V.A. Alstene. B. Alsten d. heft. - 48 B. warhiet. - 49. V.A. Sarasine. - 50. V.A.B. het hem. - 51. A. houde. B. Van haren d.m. oude w. - 52. V.A. Onghenoemt. B. Ungement. - 53. V.A. tegaen. B. hare rumplen met tegaen. L. tegaet. - 54. V.A. Ende hem die h. doet duene staen. B.E. hare h. doet dunne staen. - 55. V.A.B. scone. - 56. V.A.B. Maer o. geduret daer naer. - 57. V.A. Want als si sweeten gaet al uut. B. Want alsi sweeten g. al u. L. Maer. - 58. V.A. Ende toghen o.d. geluwe h.B. Ende ontblijct d. gelewe h. - 59. V.A. duer. B. dor. + V. 127 b. 1) N.R. cum hominem occiderit luget eum. + L. 85 a. 2) Lees met de varianten: Ende hem die huut doet dinne staen. N.R. De stercore ipsius ungentum fit, unde fetule (l. vetule) et rugose meretrices facies suas perungunt, ut laxa in planum extendatur. 3) N.R. nequaquam fuscatus color perseverat in longum, nam ubi sudor vel aqua obscena ungenta prefigerit, flavescit adulterinus color in facie, pallorque condensior possidet oblinitam. 160. V.A. Eist. A. wesene. B. Eest datter te siene p. - 61. V.A. cocodrillen. B. vindmen cocodrillus. - 62. V.A.B. Surien in ene r. - 63. V.A. seghet v. Vitri. B. af seid v. Vitri. - 64. V.A.D. dat dier daer dus. B. Hoe dat dier daer c. si. - 65. V.A. broedre ware. B. edle broedre. - 66. V.A. Die dat r.h. in die h.B. Die dat r.h. in hare h. - 67. V.A. deen. B. deen benijnde. - 68. V.D.a. met hem was heere. A.D. dander met hem was heere. B.D. die andre was selc here. - 69. V. jonge. A. cocodrillis jonge. B. jonc. - 70. V.A. mit sulken. B. selken. - 72. V.A.D. gherne hadde in d.r.B. Metten beesten in d.r. - 73. V.A. entie tijt. B. besten wiessen ende d.t.g. - 74. V.A. dinc. B. van der dinc. L. ding. - 75. V.A.B. vergheten. - 76. V.A. Es up. B. Hi ontbr. - 77. A.B. onvorsien. - 78. V.A. Uten w. varende up d.B. Uten w. gaende mettien. - 79. V. hevet thant g.A heveten thant. B. heeftene te h. gescurt. - 80. V.A. hevet hi d.d. becuert. B. besurt. - 81. B. wande. - 82. V.A. moestet. - 83. V.A.E. aldus ende bi d. maniere. B.E. aldus in der maniere. - 84. V.A.B. riviere. - 85. V.A. spreict d. dit d. leget. B. spreect dat dir p. 1) Lees met de varianten: Dat dander met hem was here. N.R. Cumque nnus fratrem doleret consortem dominii. + A. 103 b. 2) Dit vers is in alle door ons gebruikte Hss. bedorven; doch bij Bormans vindt men de ware lezing: Die gherne baedde in die riviere. N.R. ut, quum palam occidere verebatur, et consuetudine balneantem in fluvio clam fratrem monstrum necaret. + V. 128 a. 186. V.A.D. ghelijc alst d. ware l.B. ghelijc oft d. ware. L. ghelijct. - 87. B. heeft d.m. onttaen. - 88. V. die cleine conichlin. A. cleine conichlin. B. cleine crekelkin. - 89. B. sine tonge. - 90. V.A. swelcht h. in maer s.l. - 91. B. aldus g. - 92. V.A. also cleinre. B. cleinre. - 93. V.B. Het dunct. A. Het. - 95. V.A. arme dorpers. B. Alse arme dorpers. - 96. V.A. Om hiet b. om hiet vromen. B. Om iet b. om iet v. - 97. V. So baersi. A. So vaersi. B. Ghebaren si ofte. - 98. V.A. hem comen bet. B. latene. - 99. V.A. dicken. B. si dinken hem t.m. - 200. B. Ofte si. - 1. V.A. Mer. a.c. binden t.B. den ontbr. - 2. V.A. verswelghen sise. - 3. V.A. nement of al th. al bloot. B.E.n. hem th. al bloot. - 4. V.A.W. si es cleine of g.B.W. het es cleine. - 5. V.A.B. manieren. - 6. V.A. Wnen ende N. der rivieren. B. Neven N der rivieren. - 7. V.A. in een heylant. B. in e.e. - 8. V.A. Centierei. B. Centiren. - 9. B. Cleine liede van s.m. - 11. B. dorren. - 12. V. up dat d.r. oec cl. A. up d.d.r. oec cl. B. rugghe cl. - 13. V.A. riter up a. ware. B. rider op oft ware e. pard. - 14. V.A. dan g. upwaert. B. Ende alse. - 15. V.A. Werpsi. A. him. - 16. V.A. Ene yserine. B. Ene iserne. + L. 85 b. 1) N.R. parva avis que crocilos ibi vocatur. + A. 103 c. 2) N.R. Cyciri. 217. V.A. rijtse a. up. B. so. - 18. B. dwingese so te h. - 19. V. roepende up. A. up. B. Met ridene. - 21. V.A. Cerius. B. maris. - 22. V.A. In Dietsch dan d. hert. B. hert. - 23. V.A. Kyramnidarum. B. Kyramidarium. - 24. V.A.B.D. hi s.h. te stekene. - 25. V.A. hevet. B.D. hi hevet a.s.h.g. - 26. V. die z.A. de z.B. der zee vloet. - 27. V.A. vogle. B. Om d. voghele. - 28. V.A.B.E. vlieghen. - 29. V.A. Up, si ontbr. B. teleghe selen. - 30. V.A. Om dats h. mach v. moetheden lusten. B. Om dats h. mach v.m. lusten. L. dat h. van m. luste. - 32. V.A. Laetsi - steden. B. steden. - 34. B. hise oec. - 35. V.A. vremde. B. vremd. - 36. V.A. die seghet. B. seit oec. - 37. V.A. het. B. Dattet. - 38. V.A. Die. B. Die heme. - 39. V.A. het. B. Daert m.d. in dire g. - 40. V.A. Als of het ene h.B.R. oft ene. - 41. V.A. het. B.W. hetter hem met s. - 42. B. alse. - 43. V.A.B. Sinen a. halet. + V. 128 b. 1) N.R. clavam in ore hyancium quasi pro freno tenent, et in terra captivos agunt, ac voce etiam sola territos evomere recenter assumpta corpora cogunt. + L. 85 c. 2) Lees met de varianten: stekene. - N.R. Hic super fluctus caput cornutum egerit et sollicitat aves ut super se sedeant. 3) Lees met de varianten: vlieghen. - N.R. ut super se sedeant tamquam ad quiescendum vel comedendum carnes. + A. 103 d. 244. V. int twater. V.A.B. sine v. - 45. V.A. spreict. B. Crices spreect. - 46. B. in de z. - 47. V.A. hevet twee voeten e. clawen. - 48. V.A. An - hie. B. Ane e.v.d. scrijft hie. - 49. V.A. hevet d. rechtren. B. Cleine hevet. - 50. V.A. luchtren starc. B. starc e. groet. - 51. V.A. up. - 52. B. Weltijdt soet de w. jaghet. - 53. V.A. zeebare. B. Ende d.z. gaen. - 54. V.A. Hem si h.B H. onthoudet. - 55. V.A. ghesteken. B.D.g.w. can d. af ghesteken. - 56. V.A. storme dan. B. alse d. storme dan brehen. L. strome. - 57. V.A. wanderet. B. wandelt ende. - 58. V.A. dinc. B. Ane d. dinc. - 59. V.A. Celechi e.e. wonderlic. B. Coleti is e. wonder d. - 60. V.A. tellet. B. Alse - hir. - 61. V.A. roch in d. gebare. - Vs. 261-268 ontbr. bij B. - 62. V.A. als o. eyer ware. - 63. V.A. wordsi. - 64. V.A. comer worme uutgecropen. L. uutghelopen. - 65. V. wort. V.A. cort ghenachte. - 66. V.A. als hare g. - 68. V.A. Spreict. - 69. V.A. Datne gheen. B. negheene s. ontfeet. 1) N.R. cum natat in aqua spirat in ea, scilicet spirando trahit eam aquam cum anhelitu in corpus suum, et cum aqua repletus fuerit, recurrens ad aerem eiicit aerem et sic respirat. + V. 129 a. 2) N.R. Cricos. + L. 85 d. + A. 104 a. 3) Lees met de varianten: roch. - N.R. in sua matrice ova generat, que dum debito tempore in matrice fuerint, exeunt ex eis vermes, quos cum conceperint accipiunt fetus perfectam formam. 270. V. hem ontbr. B. geet. - 71. V.A. ene v. B. Ute - ene v. - 72. V.A. ontfaet het. B. hi ontfeet. - 73. V.A. gheere. B. gerre. - 74. V.A. ontfaet gheene sp. B. ontfaet. - 76. V.A. ene w.B. I ontbr. - 77. V. den seelhont. A. den saelhont. B. die z. - 78. V.A. die ontbr. - 79. B. vesch. - 80. B.E. over haer b. si bl. - 81. V.A. Ontsienlic s. si want si onthuegen. B. si ende si onthogen. - 82. B. leeft dat si vermoghen. - Vs. 282 onbr. bij L. - 83. V.A.G. so s. si vort waert. B. vorweerdt. - 84. V.A. Maer b.a.e.v. ghestart. B. Maer alse e. veschs gesteerdt. - 85. V.A. Breet g. enten m.B. Breet g. den m. - 86. V.A. Ente t. scarp. B. scarp in alre tijt. - 87. B. gehard. - 88. V.A. ander. V. seer. B. Dan ander h.s. vervard. - 89. V.A. Visschen j. si in der z.B. Vessce. - 90. V.A. j. min. B. Alse jachonde mijn. - 91. V.A. si in. B. Die b. - woud. - 92. V.A. verslinse. B.E. versceden m. - 93. V. ist - begaen. A. Als ist d.m. begaen. - 84. V.A. en ontbr. B.N. l. machse ieman v. + V. 129 b. 1) N.R. latrare nequeunt, sed pro latabro (l. latratu) afflatum habent horribilem. 2) Bij ons teksths., waarin vs. 282 ontbreekt, zijn vs. 281 en 282 ineengeloopen. Men leze in vs. 281 met de varianten: Ontsienlijc sijn si, want si onthuegen enz. + A. 104 b. + L. 86 a. 3) Lees met de variant: verslintse. - N.R. ad loca eos angusta coartant, et sic in coartatos crudeli morte grassantur. 295. V.A. Ceruleum a. ons seget. B. Cerulium alse ons s. - 96. V.A. sijn. B. heet f. - 97. V.A. In. B. nomt. - 98. B. comt. - 99. V.A. Hets v. varwen. B. Hets v. varven. - 300. V.A. water. B. dwater. - 1. V.A. voren t. arme. B. heeft voren t. arme. - 2. V. Daer. B. Daer e. af es. - 3. V.A. u nomen. B. Die w.d. wi u nomen. - 4. V.A. Als starke d. comen. B. starke d. comen. - 5. V.A. Grijpt hetse. B. Gripense - stond. - 6. B. treckense in d. zee grond. - 7. V.A. etet. B. etet d. beeste. - 8. V. end D.A. ende D.B. gaet an. - 9. V.A. diemen. B. dimen vind in de z. - 10. V.A. tonsiene min. B. Es tonsiene mijn. - 11. V.A. up. B.D.d. dr. opt dlant. - 12. V.A. Ende a.g. es die v.B. Ende a.g. also die viand. - 13. V.A. up tl. levet. B. Alse d.d.d. opt land levet. L. leghet. - 14. V.A. vlerken hevet. B. en ontbr. L. ende h. - 15. V.A. hovet. B.S.h. cleine die steert. - 16. V.A. sine t.B. Sine tande. - 18. V.A. Sine sc. sijn huud (huut) hard. B. Die sc. - stond. - 19. B. vescen. - 20. B. embermee. - 21. V.A.B. al. B. wond. - 23. B. Eest m. vesc ofte a.d. - 24. B. ongier. 1) N.R. Ceruleus. 2) N.R. Hoc animal adeo robustum est viribus, ut inmanes bestias ad potum venientes mordicus comprehensis brachiis rapiat in profundum. + V. 130 a. + A. 104 e. 3) N.R. monstrum est crudelitate horridum, ad instar draconis terrestris in longitudinem extenditur, sed alis caret. + L. 86 b. 325. B. Pl. doet mi m. - 26. A. tpulver. - 27. B. Den t. - 28. V.A. is e. duecht. B. doghet. - 29. V.A. Delfijn spreict. B. Delfijn. - 30. V.A. Dat wondre v.d. meere sijn. B. Dat wondre van meerswinen sijn. - 31. V.A. Negheen d.d. waentmen. B. Gheen d.d. wantmen w. - 32. V.A. Es in d.z. also. B. En ontbr. - 33. V.A.B. hare d. - 34. V.A. Ende ne waer datse die m.B. Mar datse die m. - 35. V.A.B. decse m. luste. - 36. B beetse. - 37. V.A. minnetse alse sijn j.B. moder minse alse sijn j. - 38. V.A. up. - 39. V.A. Wilse. B. Wiltse d.m.v. - 40. V.A. Sine mogben o. no hem verweren B. Si moten vlien ofte h. verweren. - 41. V. toten X.A.B.X. - 43. V. Als si. V.A. maenden. B. ofte b. - 44. B. werden. - 46. V.A. wilsijs. B. wintere en w.s. nit. - 47. V.A. sughen na d. suegen. B. soghen na d. soghe manieren. - 48. V.A. Hare m.s.n. na a.d.B. Hare mond s.n. alse andre dire. - 49. V.A. buke s.h. de m. - 50. B. wimmen. 1) Lees met de varianten: Dat wondre van den meere sijn. 2) N.R. mares autem feminis parientibus catulos devorant, sed occultant se matres cum fetibus. 3) Lees: Sine. - N.R. diligunt enim eos tenerrime et longo tempore ducunt post se, et sub aqua sequuntur matrem; ut vero ad robur etatis fetus pervenerint, nisi validi sint, eos et matres persequuntur. + A. 104 d., V. 130 b. 4) N.R. Uberibus alit fetus. 351. B. Alse hem die mont sittet neder. - 52. V.A. Als h.d.m. sittet w.B. Alsi gram sijn riset w.L. Ende als. - 53. V.A. Eerande luud hebdi (hebsi) g.B. Erande. - 54. V.A.R. oft ware. B.R. alse een m. - 55. B. Si halen in allene met gaten. - Vs. 355 ontbr. bij V. en A., terwijl de regel is opengelaten. - 56. V.A. utermaten. B.E. horen sere n. utermaten. - 57. V.A. Up tw. s. hebsi. B. Op dwater hebben si slapen v. - 58. B. Ende rusten daer alse wijt h. - Vs. 358 ontbr. bij V. en A., terwijl weder de regel is opengelaten. - 59. B. eest. - 60. B. geprovet es haer l. - 61. B. gheerne. - 62. V.A. volgher. - 63. V.A. arper. B. Bi wilen e. harpere w.L. haerpe - 64. V. A D. hiet Arrioen alsic l.B. hiet alse. - 65. B. scep. - 67. V.D. hehagede sulke v.A. behaghede sulke v.B.D. bejaegdi ene ruste. - 68. V.A. harpen. B. So dat hem harpens luste. - 69. V.A. wijlkijn. B. Alse - wilekin. 1) N.R. Aculeatas habent pennas dorsuales, que inhorrescunt ecorte (l. erecte?) cum belue yrascuntur; cum vero pacate fuerint, quibusdam receptaculis operiuntur. 2) N.R. pro voce gemitus illis est humano similis. 3) Een in alle Hss. min of meer bedorven vers. In de N.R. leest men: aures non habent, sed foramen loco aurium; delphinorum autem olfactus nec vestigia habent, cum tamen olfaciunt sagacissime. Verg. Buch d. Nutur 235: der delphin smeckenden kraft ist gar verporgen, alsô daz man niht kan gesehen wâ mit si smecken, wan si haben niht nasen; idoch smeckent si gar wol und gar aigenchleichen. - In twee Hss. ontbreekt het vers, en is de plaats opengelaten; in het Berl. Hs. was ook oorspronkelijk de regel opengelaten, maar werd door een latere hand ingevoegd: Si halen uut ende in met gaten, welke lezing met die van B. bijna overeenkomt. Bormans wil lezen: Si horen alleene met gaten, terwijl hij horen ontleende aan vs. 356 bij B. Doch waarschijnlijk zal men inhalen, dat in alle Hss. voorkomt, moeten behouden, en is de lezing van het Berl. Hs. te verkiezen. Inhalen en uuthalen zal zoo veel zijn als in- en uitademen. + L. 86 c. 4) Lees met B: Ende rusten daer, alse wijt horen. N.R. Dormiunt super aquas. 5) Lees met de varianten: sulke. - N.R. obtinet ab illis ut prius caneret cythera. 370. V.A. Quamen g.m. groot d.B.Q. daer m. groot d. - 71. V.A. warpene in der z.B. warpene. - 72. V.A.E. gr. ontfinchene s.w.B. namen s. mee. - 73. V.A. voerdene up tlant. B. vordene. - 74. V.A. ene. B. Dit es ene. - 75. V.A. ne hevet. B. Die delfin ne hevet. - 76. V.A. Die cleene jonge. B. Die jonge cleine delfine. - 77. V.A. in groten scaren. - Vs. 377-78 ontbr. bij B. - 79. V.A. dander. B. Steerft deen delfin. - 80. V.A. hebben up h. ric. B. hebben op h. rugghe. - 81. B. dragent tote d.z.d. wagen. - 82. V.A. Entie storme te l. jaghen. B. strome t.l. jagen. - 83. V.A. Hars d. en (ne) wilsi. B. Hars d. en laten si. - 84. V.A. gheene visschen. B. latent genen vessce. - 85. V.A.W. elc hevet a. harde l.B.W. elc h.a. lijf. - 86. V.A. Dies. B. Dies scrijft P. ende sijn b. - 88. V.A. deet. B. Enen delfin e. deet. - 89. V.A.B. In ene h. - 90. B. vele ontbr. - 91. V.A. suchten. B. suchten s.e. mesbarden. L. suchtenden. - 92. B. Alse ofte s. genade garden. - 93. B. den conijnc verdochte. - 94. V.A. ontcnochte. B. dat dier ontbr. - 96. V.A. de delfine tetene. B. Die delfine te etene p. + A. 105 a. + V. 131 a. 1) N.R. si unus eorum mortuus fuerit, alii efferunt eum super scapulas et custodiunt eum quoadusque eiiciatur tempestate. 2) N.R. quibus plangentibus et quasi commiseracionem poscentibus rex eum dimitti precepit. + L. 86 d. 3) N.R. Si quis carnes delphini comederit, et in mari lapsus fuerit, si a delphinis inveniatur, statim eum devorant. 397. B. eest w. oft m. - 98. V.A. scuerne e. eten. B. scurne e. etene. - 99. V.A. noit of. B.E. eist d.h. oit of at. - 401. V. hare. A. up hare. B. dragenne op hare. - 2. V.A. w. of m. B. Te l. weert eest w. oft m. - 3. V.A. laten. B.E. l. gheenen vissche e. - 4. B. geriken m. caent. - 5. V.A. die s.B. oft s.h. den s. - 6. V.A. hemelichede. B. Van. - 7. V.A. keyser. - 8. V.A. horen wi. B. horewi. - 9. B. Caabs. - 11. V.A. et ontbr. B. dat hi. - 12. V.A. So dat delfijn al levede der af. B. Soe dat die delfijn levede daer af. - 13. V.A. wart. B. was. - 14. V.A.B. Vercoendi h.B. ende ontbr. - 15. V.A. Upt dier r. in der z.B. Op hem r.L. Op de r. - 16. V.A. teersten l.B. Dit w. den liden m. - 17. V.A.D. sident worden. B.D. sident dar na worden g. - 18. V.A. Sident so verstarf dat g.B.D. so starf. - 19. V.A.E. tdelfijn q.t. hovere. B. ter havenen dicke. - 20. A. joft. V.A. om. B. Alse die om d.k.d. micke. - 21. V.A. als het tk. n. ne conde scouwen. B.E. alsten n.c. gescowen. - 22. V.A. So b. dat dier daer d.v.r.B. So b. dat dier doot v. rowen. - 23. V.A. Mecenatus e. Sabiaen. B. Macenacus e. Fabiaen. 1) N.R. Si autem non comedit eos, illum elevant super rostrum et ad terram trahunt, eumque defendunt ab aliis pischibus. 2) N.R. puer in Campania fragmentis panis primo delphinum allexit, deinde alendum etiam se manu illius credidit. 3) Beter met de varianten: So dat die delfijn levede daer af. + A. 105 b. 4) N.R. cum eum ad solitam equitacionem reverti minime videret exspectaretque ad certum locum, nec ille veniret, sub oculis publicis vulgi delphinus interiit. + V. 131 b. 5) N.R. Machinances (sic!), Fabianus et Solinus. 424. V.A. doet. - 25. B. Iponien in Afrike. - 26. V.A. des. - 27. V.A. lieden h. upg. B. liden. - 28. V.A. Het l.h.t. als si w. B. Het lietse t. - 29. V. Perciene istorie. A. Peciene istorie. B. Persen historien. - 31. B. vind. - 32. B. kind. - 33. V.A. placher dicken spelens j.B.d. spelens j. - 34. V.A. wils. B. ne wils. - 35. V.A.E. delfijn volghede h. up. B.E. dat delfijn volghden op. - 36. V.A.B. also te hant. - 38. A. dicken. B.D. een d. - 39. V.A. So dat o.e. storem. B. Int ende staect af een stroom g. - 40. V.A. aldus. B. Aldus moest bliven d. - 41. V.A. Dat delphijn (delfijn) b. tkint up tlant. B. Dat delfijn brachte tkint. - 42. V. selve. B.E. bleef doot al daer te hant. - 43. V.A.B. delfinen ene. - 44. V.A. Ende ontbr. B. Es op N. in d.r. - 45. V.A. scarpe. B. scarpe wimmen. - 46. V.A. scoren. B. scuren. - 47. V.A. die c. B. dire c.L. buke ontbr. - 48. B. swimmen. - 49. B. Hir gaet. - 50. B. vord. - Vs. 449-50 ontbr. bij L. - 51. V.A. maris dats. B. Equs maris dats. - 52. V.A. Dietsch dan e.p.B. Dietsch dan pard. - 53. V.A.B. starc. 1) N.R. tractandum se prebuit. + L. 87. a. 2) Lees met de varianten: stroom. - N.R. undosior fluctus. 3) N.R. nam cocodrillorum teneros ventres sarratis cristis secant. + A. 105 c. 454. V. vijsch. V.A. te doot. B. vesch. - 56. V.A. niet ne v.B. watere n. en mach. - 57. V.A. theersten dat c. upt lant. B. Tierst dattet comet opt land. - 58. V.A.B. blivet. - 59. V.A. gheliket. B. En d. gheliket d peerde. - 60. B. achterweert alse. - 61. V.A. Es het. B. Eest na d. vesch gesteert. - 62. V.A. voeten. B. voete achterweert. - 63. V.A. Visschen. B. Vessche. - 64. B. eest. - 65. V.A. Jeghen d.m. strijt. B. Jeghen d.m. en stridet n. - 66. V.A. hettene. B. Wantten. - 67. B. Equivolus spreect M. - 68. V.A. starc. B starc e. snel. - 69. V.A. Ebeent g. gheclawet. B.G. gehoeft gebuct m. - 70. V.A. vr. het es. B. wreselijc hets w. - 71. V.A. Hen soec (soect) n. vor des menschen. B. Ende geert n. vor menschen. - 72. V.A. Comt h. een scip i.g. B.C.h. een scep. - 73. V.A. Het s.e.s. met. B. Het scuret scep met. S. So scoret tscip met. - 74. S. vedrinke moete. - 75. V.A. het werpet. B. Ofte et werpet ombe te sp. S. Of het werpt. - 76. B.S. Van desen wondre vintmen vele. - Vs. 476 ontbr. bij V. en A. - 77. V. Menne c. no v. no l. mede. A. Menne c. no v. no l. B. Men ne caent ghevaen no gheletten. S.M.c. ghevaen no gheletten. - 78. V.A.B.S. met yserinen. - 79. V.A. vaster. B. Met starken. + V. 132 a. + L. 87 b. 1) Begin der Schwerinsche fragmenten (S.), in afschrift op de Boekerij van de Maatsch. der Ned. Letterk. Zij bevatten vs. 473-99, vs. 523-48, vs. 573-96, vs. 621-47, vs. 671-706 (ontbr. vs. 695-704), vs. 701-704, vs. 725-746. In het fragment volgt het artikel Monocheros op Monachus maris. Zie verder de Inleiding. 2) N.R. vel inclinatam mergit. 480. V.A. Damasch maect mense. B. maect mense dus eest. S. Damast maect mense eist b. - 81. V.A. Men caent el n. als es g.B. Men can niet al eest g.S. Ende menne cans n. al eist g. - 82. V.A. met. B. Els dan met. S. El d. met. - 83. V.A. segghen si. B. elle seitmen. S. vintmen. - 84. B. vind. S. Dicke wezende sijn staercke vel. - 85. V.A. fluminis es ene m.B. Equs fluvii e. ene m.S. Equs flumius es ene m.L. fluvinus. - 86. V.A.S. uter r.B. waterparden uter r. - 87. S. Dies s.A. - 88. B. een w.S.D. een w. in Endi es. - 89. V.A. Even wel ist hem b.B. Even wel eest hem b.S. Even wel es hem b. - 90. V.A. dat w.e. up. B. dat w.e. in dat land. S. dat w. - 91. V.A. Spletvoete ist ende a.e. paerd. B. Spleetvoetech eest ende a.e. pert. S. Spletvoete e. ende a. - 92. V.A. So es het m. no m. ghehaerd. B. eest no m. no meer gehert. S. es het no m. no meer. - 93. V.A. Het niet l. ende openbare. B. Het neiet l. ende o.S. Et neyet l. ende o. - 94. V.A. Gheliker wijs alst e.p.w.B.G. oft e. pert w.S. Gheliken oft. - 95. V.A. es het. B. Gesteert eest alse e. swin. S. Et es ghestaert a. - 96. V.A. esele. B.E. also groot alse esele s.S.E. also groot als ezelen. - 97. V.A. Exposita. B. Exposita d. es w.S. Exposita es. - 98. B. Sekerlike seere. S. Sere wonderlike ende b. - 99. V.A. Hir of v. somighe partie. B. Hir af v. someghe pertie. S. Hier of vintmen... - 500. V.B. dat mere van Surie. A. dat meere v. Surie. - 1. V.A. Jaef. B Japhas d.v. pord. - 2. B. scrijft d. word. + A. 105 d. + V. 132 b. 2) Lees met de varianten: Even wel ist hem bewant. N.R. In terra et in aquis potest equaliter manere. 3) N.R. habet enim crines ut equus, pedes eius fissi sunt. 4) Lees met de varianten: Het niet of neiet. - N.R. hinnit ut equus. 5) Lees met de varianten: Exposita. - N.R. Exposita. + L. 87 c. 1) N.R. captum vero malleis ferreis tantum occiditur. 503. V.A. besochte. B. Scureus d.v.w. besochte. - 4. B. Rome. - 5. V. ghect. B. vif ellen. - 6. B. alse. - 7. V.A. meere. B. merre. - 8. V.A. gheloeflichede. B. ghelovechede. - 9. V.A.B. Dit saghen te wondre. L. Die. - 10. V.A.D.r. vrecke R.m. B.D. r. vrecke Rooms m. - 11. V.A. ic. B. ict wel besach. - 13. V.A. Ru ist g. sijn v. ende h.B. Ru eest gestert sijn v. es hard. - 14. V.A.B. Ende g. - 16. V.A.S. v.g. heeft de m. B es sine m. - 17. V.A.A.d. storm in die see v.B. Alse die storm die ze verneuwet. - 18. V.A. upwaert. B.D. dan s. vel opweert. - 19. V.A.E.w. so d. see. B. weltijt soe d. ze. - 20. V.A. Leghet dat h.B. Leghet s. har n. recht. - 21. V.A.B. Hare d. werpen. - 22. V.A. up tlant alst ware. B.D. o.l. doet, a.v. - 23. V.A. ende meer d.B. Een ofte twe dartoe. S. Een of twe. - 24. B. alse doet d.c. - 26. B.S. zee draghen. - 27. V.A. Si s. te d. sl. q.B. Si s. te d. te sl. q. - 28. V.A. up. S. of mense. - 29. B. alse een c.d. war. B. een calf vor w. 1) N.R. Scaurus. + A. 106 a. + V. 133 a. 2) N.R. De hoc animali istud mirabile fertur, quod ipso mortuo et excoriato pilus in pelle quodam naturali instinctu, ubicumque fuerit, prout mare se habet et pilus; nam et si turbatum mare exsurrexerit in fluctus, similiter et pylus erectus exsurgit. Si vero mare pacatum fuerit, similiter in planum pylus fit. 3) N.R. numquam geminis plures educat fetus. De lezing van het teksths., die door Bormans als bedorven wordt verworpen, is volkomen in orde. De zin is: En twee aan twee daarbij; altijd werpt zij hare jongen twee aan twee, zooals ook het Latijn heeft. 530. V.A.S. vast. B. Hare s. es waste e. swar. - 31. B. Hir ombe h.d. rechte v.S. Daer o. - 32. V.A. slapene m.a. wi bekinnen. B. Macht te doene te slapene alse wijt k.S. Macht te doene slapen a. wijt k. - 33. V.A. leghetmense o.s. hovet. B. Men leitse. S. Hi legghese o.s. hovet. - 34. B.A. gheslapen c.B. gheslapen en c. - Vs. 534 ontbr. bij S. - te 35. B. voget. - 36. B.D. af sijn maer n.t. S. Daer af ne sijn maer n.t. - Vs. 535-36 ontbr. bij L. - 37. B. Fota d. die s. - 39. V.A.B. Dat starc es. S.D. staerc. - 40. V.A. jeghenode daert pleicht. B. eigenoede daer hi pliet. S. jeghennode daert pleget. - 41. V.A. onsachte. B. stoud d. est w.e. onsachte. S. eist w.e. onsachte. L. sachte. - 42. V.A. up. B.S. Van al dat mach op s.g. - 44. B. euwelike vechtens p. S. ewelijc. - 45. V.A. Up sine suwe. B. soe op sine g. S. sine soe. - 46. V.A. datse hevet. B.T. dimaels dat blive d.S.T. dat si blivet d. - 47. V.A. ander. B. ander nemt. S. Ene a. neimt hi t.s. - 48. B. hare. - 49. V.A. beghinnet. B. beghint. - 50. V.A.T. datten sine suwe. B.T. dattene die ze verwint. - 52. V.A. het. B. proit al d. hi. - 53. B. Fascalioen. - 54. V.A.E. es v. ende f.B.E. es no vr. no ongier. - 55. B. Also alse die meester s. - Vs. 555 en 556 in omgekeerde volgorde bij B. + L. 87 d. 1) N.R. unde dextris pennis, quibus utuntur in mari, vim sompinandi inesse dicunt, in sompno subditis capiti. + A. 106 b. 2) N.R. non mutat de facili locum suum. 3) N.R. Animal animosum et yracundum est, nec ad alia animancia, sed etiam suis domesticis. + V. 133 b. 556. V.A. het bi garse. B. het bi gherse. - 57. V.A. Henne p.a. nemmermere. B. Ende proit a. nembermere. - 58. B. eest. V.A.B. starc. - 59. V.A. Het l. up. B. Ende es goedertieren embermee. - 60. V.A. die F. - Bij B. is vs. 560 twee regels: F gaet ute, nu hord mee Van den wondere die sijn in G. 61. V.A. spreict. B. Galasca spreect. - 62. V.A. die see. B.D. e. zee w. es. - 63. V.A. Wel sonderlangh wonderlicheden. B. sonderliker. - 64. V.A. het - seden. B. het es v. selken seden. - 65. V.A. het sinen (sine) d.h. beseven. B. Alst sine drach heft beseven. - 66. V.A.B. leven. - 67. V.A. ende het nonbijt. B. Trecket ute e. nonbijt. - 68. V.A. der vulre. B. ter volre. - Bij B. na vs. 568 de twee volgende revels: Ende dits een wonderlijc dinc van diere, Dattet heeft dese maniere. 69. V.A. Siet hetse starc het. B. Siesse starc het. - 70. V.A. Siet hetse c. het. B. Sijn si c. het. - 71. V.A. buke - ghevouch. - 72. V.A. starc ghenouch. B.O.e. dat es starc gnoech. L.O. en. - Na vs. 572 bij B. de twee volgende verzen: Van desen diere nem oec seget, Dat sine dracht te minne pleget. Bij S.: Van desen diere men oec seghet, Dat sine dracht te minne pleget. 73. V.A.B.S. Gananes. - 74. B. oec hier. 1) Lees met de varianten: bi garse. - N.R. vivit herbis. + A. 106 c. 2) N.R. Galatha. + L. 88 a. 3) Lees met de varianten: beseven, en in vs. 566: leven. - N.R. cum senserit fetus suos in alvo vivere, extrahit eos de ventre suo, non exspectans debitum tempus pariendi. 4) N.R. Grammenez. 575. V.A. int varsche water. B. watere vind. - 76. V.A.D. suwe die ne a. B.D. soe ghenaect n. en twind. S. si ne a. - 77. V.A.S. jonghe. B. Haren jonge mar. - 78. V.A.B.S. Draghet. B. algader. - 79. V.A. Soe v.s.e. hi wacht (wach). B.S. Si v.s.e. hi w. - 80. V.A.B. hare cr. S. haer cr. - 81. V.A.S. ne b.B.E. e. sone b. hire n. - 82. V.A. pliet. B. eest dats e.v. pliet. S. Ets r.d.e.v. pliet. - 83. V.A. kinden hare duerte. B. hare bedorste. S. Sinen k.h. bedorste w. - 84. B. hem selven. S. Tote dat si h.b. L.O. en. - 85. V.A. Gl. dats z.B. Gl. m. dats ze swert. S. Gl. m. es dat z.L. maris ontbr. - 86. B. mengen verveert. - 87. B.S. Alse. - 88. V.A. die te segghen plieget (pleget). S. die te seggen. - Vs. 588 ontbr. bij L. - 89. V.A. ende hem es de b. voren. B.E. veschs eest e. es hem de b. voren. S. Ets I v.e.s.b. es voren. - 90. B. Nae swart g. alse w.h. S. tswert alse. - 91. V.A. So scarp d. het d.s. dorbort. B. So scarp d.d.s. dorbort. S. Se scarp. - 92. V.A. also vermort. B.E. also d.l. versmort. S.E. also d.l. - 93. B. Hir gaet. - 94. V.A. Van I v. ene. B. Van I v. ene n.S.V.d. I hort ene. - 95. V.A. Ipothamus. B. Ipostamos. S. Ipotamus. - 96. V.A. Erande w. van r.B. Es erande w. van r.S. van r. - 97. B. ende ontbr., Indi. - 98. V.A. Seghet men. B. Segtmen d. vele. - 99. V.A. Up tl. werpsi hare dr. (drach). B. werpen si har. - 600. V.A. Maer even g. es hare macht. B. Maer even g. es hare c. 1) N.R. in aquis fluvialibus manet. + V. 134 a. + L. 88 b. 2) Lees met de varianten: Maer even groet. - N.R. in terra et in aquis equaliter potens est. 601. V.A. Bede int twater (water) e. up. B. int water. - 2. V.A. Alse. B. Also - alse. - 3. V.A. upwaert. B. opweert. - 4. V.A. start. B. steert. - 5. V.A. spletvoete. B. Spletvoetech. - 6. V.A. hevers. - 7. V.A. es het als d.p.B. Gerugt eest. - 8. V.A. nihende het. B.E. oec mede also gehaert. - 9. V.A. doet in den corne. B. Nacht doet in coren. - 10. V.A. also s. es het. B. so selc eest v.r. - 11. V.A. het. B. Dattet. - 12. V.A. Datmen die wers. B. Datmen te wers. - 13. V.A. Welc sins d. het m. gewesen. B. Welsins dattet. - 14. A. Alst. B. Alst - caent. - 15. V.A. Het g.d. niet. B. Het. - 16. V.A. Jof in dorne. B. Ofte dome e.d.t. steden. - 17. V.A.W. so dicken after e.B. Wintelet so. - 18. V.A. het. B. Dattet g. ene. - 19. V.A. bloet ontsinc bi neder. B.D.h. bi dbloet ontsinct neder. L. sinct beneden. - 20. V.A. wort. B. dus werdet. - 21. V.A. sere. B. Nernst sere eest. S. Dan eist zere narenst te d. - 22. B. Hoe dat d.w. - 23. V.A. up. B. caent op d. rugghe. S. Menne c. opten rig. - 24. B. Noe d. no. - Vs. 624 ontbr. bij S. - 25. V.A. Henne si n. ende so w.B. Mar alst es nat moetment wachten. S. Maer alst nat es moetment wachten. L. ende ontbr. 1) N.R. rostrum habet resupinum, ungues bifidas, caudam tortuosam, dentes pruriginosos et aduncos aprorum dentibus similes. + A. 107 a. 2) N.R. dorso vero et in hynnitu sicut equus. + V. 134 b. 3) Lees met de varianten: corne. - N.R. noctibus segitibus depascitur. 4) N.R. ad aquas pergit quasi retrogrediens, ut fallente vestigio revertenti parentur insidie. 5) N.R. Impenetrabilis dorso est, nisi cum aqua madet. 626. V.A. sine (sire) h. poleert men scachte. B. Datmen dan dorsteect met scahten. S. sire h.p. scachten. - 27. V.A. seghet. B. seide - hir. S. seit. - 28. V.A.D. dit e. cocodrille vive. B.S.D. dit e.c. vive. - 29. V.A. Scaurus - Romen. B. Scurrus - Rome. S. Sirrius - Romen. - 30. V.A. datmen. B. bescowen mohte. - 31. V.A. vort hir. B. seldi h. vort hir. S. vort. - 32. V.A. Die ontbr. B. Wondre d. vind. S. Wondre. - 33. V.A. spreict. B. spreect. - 34. V.A.D. een w. in die see. B.S.D. een w. in die ze (zee). - 35. V.A. up. B. eest. S. eist. - 36. V.A.E. daer slaept als. B.E. daer slapet. S.E. sl. op als. - 37. V.A.S. werpsi hare jonghe. B. werpen si hare jonge. - 38. V.A.S. Een of. B. ofte t. ofte. - 39. V.A. twalefsten. B. Te XII daghen. S. Ten XII^sten. - 40. B. moder. - 41. B. dicke. - 42. V.A. Om - weenen. B. Om - winnen. S. Om. - 43. V.A. soghen also. B. soghen alse. S. zoghen alse d.c. doet. - 44. V.A.B.S. Men canse ghedoden. S. ghevroet. L. conse. - 45. V.A. slase. B. menne slaese. S. menne slase. - 46. B. hamenren swar. - 47. V.A. si ontbr. B. Recht g. si alse. S. Si g. recht als. - 49. V.A. spreict. B. Kilioen spreect. - 50. V.A.D.e. vremde seewonder es. B.D.e. vreemt zewonder es. 1) Lees met de varianten: scachte. - N.R. ex eius cute tornantur haste. Misschien gebruikte Maerlant een Hs., waarin ornantur werd gelezen, dat hij door polieren, polijsten, vertaalde, gelijk men ook uit de bedorvene lezing van J. kan opmaken: Het ne si nat, also wacke. Met sire huut palleertmen sacke. 2) Lees: vive. - N.R. cum V cocodrillis. + L. 88 c. + A. 107 b. 3) N.R. et hoc in die multociens, et hac de causa ut assuescat fetus marinis aquis 4) N.R. Difficile interimi potest nisi cum malleis. 651. B. scient. - 52. V.A.B. in dole. - 53. V.A. Om dat ne m. B.E. dat doet met harre w.e. - 54. V.A.N. die g. elken. B. Want n. gheeft elken. - 55. V.A. het ghelevert. B.M.d. eest gelivert. - 56. V.A.B. alre. - 57. A. es es. V.A.B. ghelegen. - 58. V.A. an dander s. daer j.B. De levre an dander s. daer j. - 59. V.A.D.m. ende d.B. melte ende dat. - 61. B. alse. - 62 V.A. te sien. B. te siene. - 63. V.A. die. B. Dicke in die. - 64. B. vechtene. - 65. V.A. gaderen eere an beden s.B.E.g. here in b.s. - 66. A. Als si. V.A. onderlanghe striden. B. Alse liede die o. striden. - Vs. 667-68 ontbr. bij B. Bij L. volgt vs. 666 op vs. 668. - 67. L. Dat. - 69. V.A. fierhede die haer v.B. Dirste es f. die hare verheeft. - 70. V.A. dat leeft ende b.B. dar mense befest. - 71. V.A. Dander. B. Dander - gewijn. S. Dander es die l. - 72. V.A. Dar. B. Dar al dat l. an set sijn. S.D. al dat l. - 73. V.A. Darde der. B. Tderde daer af c. sc. S. Terde. - 74. B. Dat es elc om sine g.S. sine g. 1) N.R. in quo natura vel errasse creditur, vel usus sui ordinem immutasse, sed absit quod errasse credatur. Natura cuncta enim bene disposuit. 2) Lees met de varianten: ghelevert, d.i. van een lever voorzien. 3) Lees met de varianten: gheleghen, en in vs. 658: an dander side, tenzij men an der side verbetere in banderside. - N.R. cum omnibus animantibus terre, tam parvis quam magnis, epar in dextro, splen in sinistro posuit, in kylyone tamen splen in dextro, epar vero posuit in sinistro. + L. 88 d. + A. 107 c. 4) N.R. unde frequenter visi sunt ambulare sicut greges ad invicem bella partiri. 5) Lees met de varianten: die haer. - N.R. naturalis superbia, que in omni dominatur animante. 6) N.R. 3^a coitus. 675. V.A. berechten. B. berichten. S. Tvierde om haer v. berechten. - 76. V.A.S. kiekine. B. hinnen om kikine vichten. - 77. V.A. moderen. B. nemt an die moder sinen ard. S. nemet an muederen zinen a. - 78. B. stard. - 79. V.A. ons A.B. spreect. S. Kaligo s. ons Solijn. - 81. B. dinct. S. dinct. mi. - 82. B.D. can spelen die n. S. ghespeilt heeft die n. - 83. V.A. si hem te deelne. B. hem te deilne. S. deelne. - 84. V.A.S. si. B. si a. vesscen. L. siet. - 85. V.A.S. hevet scelpen. B. Die heft scelpen e. wimmen. - 86. B. dorgaet der ze grond. S. dorgaet. - Vs. 686 ontbr. bij L. - 87 V.A. vernoiet. B. alse h. vernoiet der p.S. vernoeyt der p. - 88. V. zeewater. A. seewater. B. In zee water. - 89. V.A. comet b.e. hevet. B. Soe comet b. heft vloghele. S. comet b.e. hevet vloghele. - 90. B. andre voghele. S. dandre voghele. - 91. V.A. hiet so moetet w.B. Mar werdet moede so moet w.S. hi ontbr. - 93. B. nemet. S. nemet o. ende M.L.N. - 94. V.A. Hort. B. Hort - af - 95. V.A. horne. B.M. onsen horne. - Vs. 695-700 ontbr. bij S. - 96. B. vesch. V.A.B. horne. - 97. B. alse. - 98. V.A. scuerne het p.B.D. di s. te scorne p. - 99. V.A.B. scarp. 1) Lees met de varianten: berechten. - N.R. 4^a fetus: pro fetibus enim inter se dimicant diversi generis animalia, sicut gallina (cum) milvo. + V. 135 b. 2) N.R. in luto vivit. 3) N.R. Luligo. 4) N.R. ut naturam lusisse cercius credas, que hoc creavit omnibus marinis beluis fere preferendum. 5) N.R. cum gregibus pischium scrutatur profunda maris. + L. 89 a. + A. 107 d. 700. V.A. des h. onse. B. onse. - 1. V.A.B. scuwene. S. scuwen. - 2. V. die zee vloet. A. der see vl. B. siet in der zee vl. S. siet in die zee vl. - 3. B. hoeft. - 4. V.A. het. B. Daert d. sc. mede cloeft. S.D. mede d. het d.s. cl. - 5. V.A. maris. B. maris es in der z.S. Monacus maris. - 6. V.A. wonderne. B. dit es wonder m.S. dit es te wonderne. - 7. V.A. die Bardsche z.B. Bertaensce z.v. desen. - 8. V.A. Hort w. wonder. B. Hort w. wondere ickere af lesen. - 10. L. menschen. - 11. V.A. Ene. A. up. B. Ene b.c. dies geloeft. - 12. B. op sijn hooft. - 13. V.A. Also als die monec pliet. B.A. alse die monec pliet. - V.A. Dupperste l. ne hevet. B. Dopperste l. men hem roren siet. - 15. B. Tand. - 16. V.A. hevet. - 17. B. alse e. vesch. - 18. B. Alse desen diere e.m.g. - Vs. 718 ontbr. bij L. - 19. V.A. So s. pleiet e. speelt. B. Springhet dan e. speelt. L. Ende so - spelt. - 20. V.A.O. ent den r.g.B.O. ende het. - 21. V.A. Dattene m.B. Datten m. in den watere. - 22. V.A.E. alsten also heeft gegrepen. B.E. alsten soe heeft gegrepen. 1) Lees met de varianten: scuwene. - N.R. in hoc pietas Creatoris generi humano consuluit, quia est tardum animal sic creatum respectu crudelitatis, naves viso monstro effugere possunt. + V. 136 a. 2) Lees met de varianten: Bartsche. - N.R. in mari Britannico. 3) Lees met de varianten: Also als die monec pliet. N.R. Caput habent in modum monachi recenter rasi, coronam desuper rasam et candidam, circulumque nigrum circa caput. 4) N.R. Si autem viderit hominem in suis lusibus delectari, gaudet et tantomagis ludit in superficie aque. + A. 108 a. 5) N.R. Si autem in ammiratione ductum viderit hominem appropinquare, appropinquat et ipse; et si datur facultas, rapit hominem et trahit in profundum. 723. V.A. Etet d.m. om dat het m.B. Etet d.m. omdat m. - 24. V.A.B. Menschen v. vor. - 25. V.A. vort. B. uut nu hort vord. S. ute nu suldi vort. - 26. B. Seldi van - word. S. Horen v. der N dit wort. - 27. V.A. die sijn. B.N. sijn wel b.S. die s. bekent. - 28. V.A. Wonder. B. Over wonder datmen in de ze vind. S. vent. - 29. V.A. die heidine. S. heidine. - 30. V.A. Over h.z. si m.B. Over hare zegodinnen. S. hare zeegode. - 31. B. seid o. war. S.P.s. onghespaert. - 32. L.S. ghehaert. - 33. B. in danschijn. S. in tansichte. - 34. V.E.d. des menschen g.A. na des menschen. - 35. V.A.W. sore. B. Weltijt sore. S. Wanneer sore. - 36. V.A. hortmen dander driven g.B. hortmen d. drove. S. Hortmen dandre droeven al. - 37. B. clein. S. Die daer sijn cl. - 38. V.A. hare d.B.S. Want si b. hare. - 39. B. niet en. S. ne m. - 40. V.A. die es ontbr. B.O. dat levet. - 41. V.A. Natilus. B. Nauchilus alse. S. Nanchilus alse. - 42. A.S. de z. - 43. V.B.S. arme hevet. A. aerme hevet. - 44. B. den tween alse. S. den tween. - 45. V.A.S. Hevet. B. So es. - 46. V.A. heffet hi up hoghe g.B. heeft hi hoghe. S. heffet hi hoghe. 1) Lees met de varianten: Etet of Et (Dat is overtollig). - N.R. sicque carnibus eius satiatur. + L. 89 b. 2) Beter met de variant: Over hare zeegodinnen. + V. 136 b. 3) Lees: Nautilus. - N.R. Nitulus. + A. 108 b. 4) Lees met de varianten: So heffet hi hoghe - N.R. Postmodum duo retorquens [brachia] membranam inter illa mire tenuitatis extendit, qua velificante membrana in auras liberas ceterisque subremigans brachiis, media se cauda ut gubernaculo regit. 747. V.A. arme voren metten. B. arme metten. - 48. V.A. seilt h.a.d. snelle. B. Soe seilt hi henen alse d. snelle. L. zielet. - 49. V.A. Met handen voeten roeiet d.w.B.M. voete roret onder. - 50. V.A. stieret o.B. stertte stieret dits wonder. - 52. V.A. supet. B. Soe spulet. - 53. V.A. dat het te g. sinct. B. sinct. - 54. V.A. Metten w. dat het drinct. B Metten watere d. drinct. - 55. V.A. hir. B. uut e. hir. - 56. A. Dare. B. Darre t. af. - In V., A. en B. gaat het artikel Onos (vs. 765-76) aan Orcha (vs. 757-64 vooraf. - 57. B. ons ontbr. - 59. V.A.B. sine g. - 60. V.A. ne c.B. Nieman en mach. - 61. V.A.N. dant es. - 62. V.A. ter ontbr. B te d. - 63. B. in groter z. - 64. B.S. moghen o. nembermee. - 65. V.A. Ovos h. desel. B. en esel. - 66. B. ofte. - 67. V.A. Kyramnidarium. B. Alse Kyramidarium b.s. - 68. V.A. sine. B. siene. - 69. V.A. Pultus h. hi in somich. B. Pulcus - somech land. - 70. V.A. Sijn v. - ghebrant. B. Sijn v. - verbrand. - 71. V.A.B. gheminghet. - 72. V.A. frenisie in soeten m.B. soeten m. 1) Lees met de varianten: Metten voeten roeiet onder, Ende metten staerte stieret, dits wonder. + L. 89 c. + A. 108 c. 2) N.R. cuius ymago nulla representacione exprimi potest alia quam sit carnis immense moles. 3) N.R. Hee beluae cethos gravi odio persequuntur. 4) N.R. quidam pultum vocant. 773. V.A.B. Baetmense e. bestrijct. - 74. V.A. steen draget oec s.B. van st. hebben s. - 75. B. pinen. - 76. V.A. sonder o.B. urinen. - 77. V.A.V. O ne seg ic u n.B.V. O ne s. u n. - 78. V.A. hort vort. B. hord vord. - 80. V.A. wondren. B.L. wondre. - 81. V.A. scelpen als woestren p.B. Si ligen in scelpen alse mosscelen p. - 82. V.A. an s. upsien. B. Si sijn w. in dopsien. - 83. V.A. Binden scelpen l. in e.v.B. In scelpen liggense in e.v. - 84. V.A. Te wonderne scone s.s.d.B. wonderne eest. - 85. B. af m. cledere. - 86. V.A.B. na mans. - 87. V.A. kneverkiene. - Vs. 787-88 ontbr. bij B. - 88. V. up liene. A. up lieve. - 90. V.A. ghesien. B. Ghesien. - 91. V.A. die te verstane. B. Alse P. te verstane. - 92. B opter z. - 93. V.A. joft ware e. rotse (roetse). B. Alse oftet ware e. roke. - 94. B.H. dan een seil ofte een m. - 95. V.A.B. werpt. - 96. V.A. Alst o. ene. B. Alse o. ene. - 97. B. vervart. - 98. B. vart. - 99. V.A. seghet. A. Plinis. B. Plantanista seid P. hir. 1) N.R. huius carnes combuste in olla nova et pulvere mixto cum sanguine eius ad hoc servato, inunge freneticos in balneo et sanantur. + V. 137 a. 2) N.R. nascitur ostrearum more inter conchas. + L. 89 d. 3) Lees met de varianten: Ghesien. + A. 108 d., V. 137 b. 4) N.R. diluvium quoddam eructuans. 800. B. Ende. - 1. V.A. lesetmen. B. seid hi. - 2. B.G. alse dat d. - 3. V.A. Hare. B. Har steert. - 4. V.A. so durstranc. B. so dorestranc. - 5. V.A. verbiten delphijndiere (delpindiere). B. verbiten delpendiere. - 6. V.A. Alsi. B. Alsi g.d. in die r. - 7. B. alse. - 8. V.A. te wesen. B. vesch d. te sine. - 9. V.A. Veneedsen. B. Vencedie. - 10. V.A.S.h. es hart. B. hooft d. es goet. - 11. V.A. in II. B. steert. - 12. V.A. arme. B. arme hevet hi alse wi w. - 13. V. craft. B. Datter m.m. siere. - 14. V.A. ne w. - 15. V.A. boerd. B. Te hand halet over bord. - 16. V.A. verscoerd. B. Ende etene e. versmord. - 17. V.A.B. vercoren. - 18. V.A. vaste hi an d. roche. B. vaste an d. roeche. - 19. V.A. Menne canne. B. Men ne caent daer afgetr. - 20. V.A. Up tlant. B. Het gaet o.l. alsi g. - 21. V.A. rootse. B. Dijt v.d. rochen willede b. - 22. B. Men nemt met enenegen d. - 23. V.A. hi of w. hi aet. B. So v. af w. het h. - 24. B. Alst noet. - 25. V.A.D. endelanghe. B. So dat manlijc a.g. - 26. V.A. sine eyer. B. sine eier. 1) Lees met de varianten: verbiten. - N.R. ut elephantes ad potum venientes morsibus infestent. 2) Lees met de varianten: Veneedsen. - N.R. in mari iuxta Venenam (sic!) frequentissimi sunt. + A. 109 a. + L. 90 a. 3) N.R. soli pisschium in siccum exeunt. + V. 138 a. 5) Lees met de varianten: endelanghe, d.i. ruggelings. N.R. Polipi in terra verso capite coeunt. 4) N.R. Polipus cui si rasina admota fuerit, ab eius odore protinus resilit. 827. V.A. jaren l.g.B.B. enen jare l.g. - 29. B.H. endet dat in P. es. - 30. V.A. Hort v.d. S vort waert mee. B. Nu hord vord v.d.S. - 31. B. alse Isidorus. - 32. V. pleget. B. de ze. - 33. B. hevet ontbr., also wijt k. - 34. V.A. vlogle e. starke. B. vlogle e. starke vimmen. - 35. B. Alst e. scip. - 36. V.A. Sine vlogle het up. B. Sine vlogle op te heffene. - 37. V.A. na des sceeps maniere. B. sceps maniere. - 38. V.A. hevet V m. of IIII. B. Dit dier doet vijf m. ofte v. - 39. V.A. ghedient s. popen. B.E. alsem n. en d. - 40. V.A. cant. B. caent. - 41. V.A. vallen s. vlogle. B. vallen. - 42. V.A. moet het. B. Dan so moet kieren w. - 43. B. ward. - 44. V.A. sine n.B. ard. - 47. V.A.B. antieren. - 49. V.A. Bede in ridinghen e. in cleden. B.B. in coste. - 50. V.A. hijt alf c. vulleden. B. hijt af mach v. - 51. B. wert. - 52. V.A.W. het f. (faelgiert) h. an den g.B. het falieert h. an den g. - 53. B. Ende m. vallen in dat pad. - 54. V.A. houder vader. B. in ontbr. - 55. B. Sen ander, met een roode initiaal, alsof hier de beschrijving van een ander monster begint. - 56. V.A. sarra. B. oec S. mede h. - 57. B. Alse P.e. Isidorus. - 58. V.A. scarp g.d. sagen. B. rugghe es scarp g.d. saghen. + A. 109 b. + L. 90 b. 859. V.A. int twater te slupene. B. plegt i.w. slupen. - 60. V.A. crupene. B. te ontbr. - 61. V.A. versinct. B. snietse o.e. verdrinct. - 62. V.A. scepe. B. die scepe. - 63. V.A. Dat doet het allene. B. Dat doet alleene. - 64. V.A. het mans v. wil wesen s.B.D. mans v. wil eten s. - 65. V.A. dats d. mareminne. B.S. es d. merminne. - 66. V.A. Phisiologus die h.i.B. Fisiogolus. L. Philiologus. - 68. V.A. Toter navlen. B. Toter navelen. - 69. V.A. hiselike. B. wivelijc. - 70. V.A.B. Met. - 71. V.A. lecht e. groef. B. groot e. grof. - 72. V. kinde. B. kindren es har. - 73. V. arme. A. aerme. B. Dat sise in h. arme. - 74. V.A. Heeftmense g. in somen d.B. Heeftmense in s.d.L. Heeftmen. - 75. V.A. soghen. B. Geweten alse v.p. - 76. B. Scepliede. - 77. V.A.W. si h.B. Werpsi. - 79. V.A. Ontvlien si der mareminnen. B. Vlien si dan van der meerminnen. - 80. V.A. Adelius boec. B. Adelinius. - 81. V.A. gheclawet als a. sijn m.B. gheclaut alse are s.m. - 82. V.A. ander vissche. B. vessce. - 83. V.A. Sijn si ghescelpet. B. Sijn si g.e. gestert. L. Si sijn. - 84. B. hen m.s.t. vared. + V. 138 b. 1) Lees met de varianten: lecht. - N.R. crinibus capitis longissimis et squalentibus. 2) N.R. apparent autem cum fetibus, quos in brachiis portant. Mammis enim fetus lactant, quas in pectore magnas habent. + A. 109 c. 3) Lees met de varianten: Ontvlien si der m. - N.R. Naute autem quando vident syrenes multum timent, et tunc proiiciunt ei lagenam vacuam, ut dum cum lagena ludit, interim navis pertranseat. 885. V.A. luud hebsi so dorsoete. B. Dlud h. si doresoete. - 86. V.A.A. scipman met B. Alse sceplide met. - 87. V.A. Gont. B. Tgene h. en es g.m. - 88. V.A. slapens ontwisschen. B. ontvechten. - 89. V.A. verdrincsise e. scuren. B. Dan verdrinken sise e. scuren. L. verdrinkense. - 90. V.A. ter somigher u.B. vindse ter m.u. - 91. V.A. somwile. B. seuwe e. somwile. - 92. B. kinnen. - 93. V.A. Als si vor. B.A. daer bi selen l. - 94. V.A. Stopsi hare o. in dien t.B. hare o. tien t. - 95. B. dien s. niet h. - 96. V.A. Ende some c.B. Ende some conen sijs n.v. - 97. V.A. Uluxes waent die (de) m.m.B. Ulyxes w. ende m.m. - 98. V.A.D. eerst vant d. bendichede. B.D. ierst vant d. behindechede. L. vant ontbr. - 99. B.S. es. - 900. V.A. Alsmen v. tere s.B. vind tere s. - 1. V.A. voer waer ontbr. B. Seid o. warlike. - 2. V.A.B. Daer t.l. verscheden. L. Dat. - 3. V.A. Sisile. B. Dlant v.Y.e. van Cisile. - 4. V.A. In die zee (see). B. Daer vind mense. - 5. V.A. Up alle die liede. B. Op al tfolc s. si verwoed. - 6. B. tfleesch. - 7. B. hoeft. - 8. V.A. mareminnen dies. B. Na die maniere d. gelooft. - 9. V.A. Mare den m.B. Mar den mond. - 10. B. Ende tande. - 11. V.A. Gheliket a. ander. B. als ontbr. + L. 90 c. 4) Lees: ontwiken. - N.R. qua navigantes delectati et attracti resolvuntur in sompnum. + V. 139 a. 5) Lees: Ulyxes. + A. 109 d. 912. V.A. ghestaerd als dat d.B. Gesteert eest na dat d. - 13. V.A. ende ontbr., up. B. in watere cr. - 14. V.A. ic v.B. suete. - 15. V.A. Sinocus spreict. B. Sinocus spreect. - 17. B. Dat es. - 18. B. cocodrilluse. - 20. V.A. gheminghet. B.S. vesch geminget. - 21. V.A. Die doen v.B.D.v. al v. 22 B. leest d. si vr. s. - 23. V.A. storme vorsien. B. Ende d. si storme vorsien. - 24. V.A.B.E. si in haren h. - 25. B. wart. - 26. B. hare uutvart. - 27. V.A.V.S sone heb ic n.B.V. S ne vandic n. - 28. V.A. Hier comen vort namen in T.B. Nu comen hir vord namen in T. - 29. V.A. dats slecke. - 31. V.A. ander. B. Dat P.e. andre. - 32. V.A. haren sc. B. hare. - 33. V.A. van heilande theilande. B. eilande te ielande. - 34. B. groete z.d. met twaren. - 35. B.W. so v. - 36. V.A. alsic. B. Som wille also a.l. - 37. V.A. vloten up. - 38. V.A. scone. B. alse - scone. - 39. V.A. warem es d. sonneschijn. B.E. warm d. sonnescijn. - 40. V.D.h.d. hem so s.s.A.D.h.d. hem dat so s.s.B. Dan donct hem datsi seker sijn. L. so ontbr. 1) N.R. Caput itaque et pectus ut virgo formata sunt sicut syrene, sed rictus et oris hiatus et dentes horridas et bestialem uterum, et caudam ut delphinus habet. 2) N.R. horum carnibus infecta pocula vim veneni extinguunt. + L. 90 d. + V. 139 b. + A. 110 a. 41. B. So d. si uten sc. cr. - 42. B. Eer si m. weder in slupen. - 43. V.A. Wordsi so. d. B. Werden si soe bedroget metter s. - 44. V.A. en ontbr. B.D. si n. inne c.c. - 45. B.E. en conen n.o. water c. - Vs. 945 en 946 in omgekeerde volgorde bij B. - 46. V.A. wordsi upg. B. werden. - 47. V.A. el wi v.B. Ende men vaetse a. wildijt v. - 48. V. Nacs. A. Nacs als si. - 49. V.A. wart. B. wert. - 50. V.A. sulc. B. Wert selc. - 51. V.A. werpmense o. dat up. B. werpmense ombe dar op n. - 52. V.A. upcomen. B. opcomen. - 53. V.A. scietsi ute e. ne c.B. sciten si ut ende c.g. - 54. B. Dat si h.s. ombekeren. - 55. V.A. metter l.B. dan met l. - 56. B. wert optrect. - 57. V.A. Met. B. Met v. liden dise sleipen. - 58. V.A. wordsi. B. Aldus so werden si b. - 59. V.A. Gheene t. ne hevet so. B. Gene t. heeft. - 60. V.A. es hie hard ende ende slutende r.B. hi hard e. slutende rond. - 61. V.A. lous. B. Ende so starc min no m. - 62. V.A. Een steen breict. B. Dat hi den steen breect o. - 63. V.A. Si r. si n.B. dire manieren. - 64. V.A. coeyen. B. coe d. ofte stieren. - 65. V.A. eyer alst g. ware. B. eier alse g. twaren. - 66. V.A. there scare. 1) Lees met de varianten: So werptmense omme daer op neder, Sone connen si niet opcomen weder. N.R. leviter... a duobus in tergum vertitur, a tercio laqueus iniicitur supine ac in terram ita a pluribus trahitur. + L. 91 a. 2) Lees met de varianten: slutende. - N.R. huic monstro dentes non sunt, sed rostri margines acuti superioremque partem inferior pars claudit pixidis modo. 967. V.A. Up tl. decsise. B. Opt dlant dicken sise. - 68. V.A. broedense. B. broedense dan. - 69. V.A. hare jonghe. B. har jonc. - 70. B. Selke. - 71. V.A. mit siene hare eyer. B. sine hare eier. - 72. V.A. die wel ghevroeden. B. Maer die ghene die wel gevroden. - 73. V.A. dicken. - 74. B. En w.o. war niet g. - 75. B. alse. - 76. B. de z. - 77. B. steert - vif. - 78. V.A. Up tl. gaet e. dor des honger b.B. Opt dlant gaet e. dor hongers b. - 79. V.A. nordene winde het m. des p.B. norden winde het. - 81. B. scepe. - 82. V.A. dat hem. B. dat hem l. seilens. - Vs. 981 en 982 in omgekeerde volgorde bij B. - 83. V.A. narenst. B. nernst. - 84. V.A. dus ontbr., arpoene. - 85. V.A. wordsi. B. werden si weet vor war. - 86. V.A. waer d.j.B. mar. - 87. V. Tynnus. A. Tymius. B. Tinius - vesch. - 88. V.A. harder. B. herder. - 89. V.A. sire longhere met. B. sire longenen met. - 90. B. So m. groot w.t. - 91. V.A. smeltet in e. glasin. B. smeltet. - 92. B. zee watere. - 93. V.A.D. scr. m. B.D. scrijft m.o. war. - 94. V.A. nachts w. alse vier cl. B. nachts scinen alse vir cl. + A. 110 b. 1) Lees met de varianten: maer die wel ghevroeden. - N.R. et hoc valde mirabile, si res in abdito est. 2) N.R. Tunio. + L. 91 b. + V. 140 b. 3) N.R. huius oculos et pulmonem resolve in ampulla vitrea cum aqua marina, et quidquid ex eo scripseris lucebit de nocte velut flamma. 995. V.A. name. B.T. es d. cortuwen name. - 96. V.A.D. vintmen g.e. onbecame. B.D. vintmen g.e. onbequame. - 98. V.A. achte. B. Die vindmen groet st. e.s. - 99. V.A.L. been clawen so g.B. ende die ontbr. - 1000. V.A.N. ne h. leeuwe des. B. Dat men ne vind niet hars g.L. had. - 1. V.A. es soe sere. B. St. so seere. - 2. V.A. man. - 3. V.A. Werpmense. B. Werptmense ombe. - 4. V.A. hevet. - 5. V.A. hare sc. d. es so b.B. hare sc. es so b. - 6. V.A. Soene m.n. up. B. wel gereet. - 7. V.A.D. soe. - 8. V.A. driehoekende, ons ontbr. B. driehoecte, ons ontbr. - 9. V.A. Van T laten wi. B. latewi. - 10. V.A. Hier (Hie) c. ene a. in U.B. Hir c. een a. in U.L. in ontbr. - 11. V.A. marisia. B. es de. - 12. V.A. seghetter. B. seghet hier. - 13. V.A. Dat starc. B. starc. - 14. V.A. hem ontbr. - 15. V.A.B. ende ontbr. - 16. V.A. ene c.B. Alse ene c. myn. - 17. V. maenden. B. draghet si haer. - 18. B.S.n. sijn si gewacht. - 19. V.A. minnese. B. Dit es geprovet over waer. - 21. V.A. gheprouvet ghenouch. B. geprovet gnoech. - 22. V.A. die s. ofslouch. B. steert afsloech. - V.A.B. Van V vindic. - 24. V.A. in ontbr. B. Van Z comen hir n. + A. 110 c. 1) N.R. est autem clipeus triangularis. + A. 110 d. + L. 91 c. + V. 141 a. 2) N.R. hoc probatum est caudis eorum amputatis. 1025. B. seid. - 26. V. vische. V.A. ende ontbr. B. vessce. - 27. V.A. Hare beene. B Hare been s. so groet alsmen g. - 28. V.A. ave z.B. Datmenre p. ave. - 29. V.A. weeghe. B. af - duren. - 30. B. Also lan na. - 31. V.A salen. B. salen legt. - 32. V.A. LXXX v.B. XXX v.l. alse P. segt. - 33. V.A. lesen wi. B. diere. - 34. V.A. Sijn in. B. Sijn in de z. - 35. V.A. Zydrach. B. alse. - 37. B. vreeselijc. - 38. B. Mar nachts eest v. sueter s. - 39. V.A.W. soe ne h.B.W. en heft g.f. aerd. - 40. V.A. es het. - Vs. 1040 ontbr. bij B., terwijl na vs. 1042 een regel voor het ontbrekende vers is opengelaten. - 41. V.A. dr. els n.B. dr. els nederward. - 42. B. croem de steert. - 43. B. Menegertire. - 44. V.A. swemmet. B. swimmet alse een a. vesch. - 45. V.A. Zitron es n. een w.B. Zifron es w.m. - 46. V.A. ridder. B. Want hets d. riddere. L. ridders. - 47. B. hir af. - 48. B. te siene. - 49. V.A. rudder g. des ghelooft. B. riddere g. des. - 50. V.A. up thooft. B. alse. - 51. V.A. ruwen. B. herden ruwen. - 52. V.A. Jof als van l. of v. swelle. B. ledere ofte v. swelle. 3) Lees: XL. - N.R. Quadraginta enim cubitorum longitudinis reperiuntur. + A. 111 a. 1) N.R. caudam longam secundum quantitatem corporis sui gracilem. 2) N.R. totum corpus diversimode coloratum est. + V. 141 b. + L. 91 d. 3) N.R. ex cute rugosa ac dura et firma nimis. 1053. V.A. Enen s. an deen s.B. Enen scild op die ene s. - 54. B. een deel ontbr. - 55. B. mede d.m. - 56. V.A. ende ontbr. - 57. V.A.B. starken. B. gebest. - 58. V.A. sinen live. - 59. V.A.B. Driehoecte es hi horewi. - 60. V.A. starc menne canre dursteken. B. starc menne c. niet gebreken. - 61. V.A. Twisplette hant hem. B. Twee spette heft hi in den staert. - 62. V.A. Daer. B. Daer hi s. me sleet te ward. - 63. B. come iman. - 64. V.A. soude g. B. mochte g. - 66. V.A. vaetmen e.m. up. - 67. V.A. lichte ne d.B. lichte. - 68. B. vindmen. - Vs. 1067 en 1068 in omgekeerde volgorde bij B. - 69. V.A. Zyfius dat es. B. dat es. - 70. V.A. alle andre. - 71. V.A. Basilius. B. Basilijs. - 72. V.A. Spreict in d.b. Exameroen. B. Spreect in sinen boeke Exameroen. - 73. B. groetheit ontbr. - 74. V.A.V.b. allen menschen. B. des menschen. 1) N.R. a collo eius dependet scutum longum, latum et maximum, et cavum interius, ut in eo possit monstrum contra ictus pugnantium more defendi. 2) N.R. vene quedam et nervi fortissimi de collo eius et de spondilibus protenduntur in humeris, et hiis quidem predictum scutum dependet in scapula. 3) Lees met de varianten: Driehoecte es hi. - N.R. Est autem ipsum scutum forma triangulare. 4) Lees met de varianten: So staerc, menne canre dur steken. N.R. tam validum ut vix umquam possit jaculo penetrari. 5) Lees met de varianten: Tweesplette hant hem onder staet, en in vs. 1062: Daer, in plaats van Dat. - N.R. brachia habet forcia nimis et loco manus quasi. + A. 111 b. 6) N.R. Zyfixis. 1076. V.A. Offer. B. Datter. - 77. V.A. Henne g.B. En g. - 78. V.A. No visch no dier no gheen w.B. Vesch no dier engeen besonder. - 79. V.A. No v. gheen. B. Noch v. groot. - 80. V.A. Mare sonderlanghe. - 81. V.A. Gaet alre d.d. levet. B. Gaet alre. - 82. B. So datmenre te r. wel in l. - 83. B. God m. dijt. - 84. V.A. hovet te siene. B. siene. - 85. V.A. siene es een afgront mont. B. siene es alse e. afgrond. - 86. V.A. Ghelijc - gront. B. Gelijc alse d.h. mond. - 87. B. Sine o. alse. - 88. V.A. ander. A. nghehier. B. Elken mensce soe ongier. - 89. V.A. sien d. hi ne s.B. ne s. - 90. V.A. Nie. B. Selc w. op enen d - 91. V.A. den b. in vints niet mee. B. endt d.b. inne vinds. n. - 92. V. wondren. - 93. V.A.B. hier in. - 94. V.A. Een ende vijftich d. seg icke. B. Een van viftecht. - 95. V.A. Vort hort der visschen. B. Hord vort v. vesscen. - 96. V.A. die see. B. de z. voed ende die r. - 97. V.A. Mare i.g. hort. B. gemeine hord. - 98. V.A. danne. B. algeel. + V. 142 a. + L. 92 a. 1) N.R. caput si videris monstruosum est omnino; si oris abissum, fugies velud mortis voraginem (bij Vinc.: imaginem). + A. 111 c.

Vorige Volgende

Der naturen bloeme (1878)

Boek IV.